Tulejnik amerykański

Tulejnik amerykański
	; Tulejnik amerykański
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	żabieńcowce
Rodzina	obrazkowate
Podrodzina	Orontioideae
Rodzaj	tulejnik
Gatunek	tulejnik amerykański
	Nazwa systematyczna
	Lysichiton americanus Hultén & H.St.John; Svensk Bot. Tidskr. 25: 455 1931 publ. 1932
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Tulejnik amerykański (Lysichiton americanus) – gatunek rośliny z rodziny obrazkowatych. Występuje na bagnach i w lasach nad strumieniami oraz zbiornikami w północno-zachodniej części Ameryki Północnej. Roślina ta, na obszarze naturalnego występowania, nazywana jest „kapustą skunksową” ze względu na charakterystyczny zapach wydzielany w czasie kwitnienia, przypominający woń wydzieliny skunksa. Zapach ten jest bardzo intensywny i trwały, łatwo wyczuwalny nawet w przypadku starych okazów zielnikowych. Zapach ten wabi owady zapylające – muchy i chrząszcze. Gatunek ten mimo podobieństwa morfologicznego i zapachowego jest łatwy do odróżnienia od innego przedstawiciela rodziny obrazkowatych występującego we wschodniej części Ameryki Północnej – skupni cuchnącej.

Rozmieszczenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]

Zasięg naturalny tulejnika amerykańskiego obejmuje obszar od wyspy Kodiak i Alaski na północy, poprzez Kolumbię Brytyjską, Waszyngton, Oregon i północną Kalifornię po hrabstwo Santa Cruz na południu. Izolowane populacje występują również w północno-wschodniej części stanu Waszyngton, a także w północnej części stanów: Idaho, Montanie i Wyoming^[5].

Roślina została wprowadzona do uprawy w Wielkiej Brytanii, w 1901 roku, potem rozprzestrzeniła się spontanicznie, a następnie wytworzyła populacje trwałe w wyniku procesu naturalizacji, na terenach podmokłych w Wielkiej Brytanii i Irlandii, na przykład w Hampshire i Surrey, w tym w Wisley Gardens, oraz na północy i zachodzie Wielkiej Brytanii^{[potrzebny przypis]}.

W 2016 r. został sklasyfikowany przez Unię Europejską jako szkodliwy gatunek inwazyjny, stwarzający zagrożenie dla Unii Europejskiej^[6], analogicznie ujęty także w polskim prawie^[7].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój: Roślina z mięsistymi kłączami o długości 30 cm lub dłuższych o średnicy od 2,5 do 5 cm. Z kłączy wyrastają rozety okazałych liści i białe korzenie^[8].
Liście: Ogonkowe (ogonek tęgi, o długości od 5 do 40 cm). Blaszka osiąga do 135 cm długości i do 70 cm szerokości. Nasada jest zwykle zbiegająca, wierzchołek tępy lub zaostrzony^[8].
Kwiaty: Zebrane w kwiatostany w postaci jasnożółtej lub żółtozielonej, prosto wzniesionej kolby o długości 7–12 cm osadzonej na 30-50 cm szypule. Kolba wsparta jest żółtą pochwą^[8]. Kwiaty są liczne. Jest to jedna z pierwszych roślin kwitnących późną zimą lub wczesną wiosną. W przeciwieństwie do rodzaju skupnia Symplocarpus, kwiaty gatunków Lysichiton nie wytwarzają ciepła^[9], mimo istniejącej opinii. Poszczególne kwiaty składają się z czterolistkowego okwiatu, czterech pręcików, zwykle dwukomorowej zalążni zawierającej 1–2 zalążki^[8].
Owoce: Jagody zawierające pojedyncze lub dwa nasiona o długości 5–11 mm i barwie szarobrązowej lub czerwonobrązowej. Jagody skupione są w owocostan o długości od 4 do 15 cm i średnicy od 1,5 do 4 cm^[8].

Zastosowanie i uprawa[edytuj | edytuj kod]

Gatunek był uprawiany jako ozdobna roślina ogrodowa w Wielkiej Brytanii i Irlandii, głównie na obszarach bagiennych. Od 2018 r. Royal Horticultural Society zaleca, aby go nie uprawiać. Bywa uprawiany w Polsce w ogrodach przydomowych^[10].

Uprawiane są również mieszańce Lysichiton × hortensis (z tulejnikiem kamczackim L. camtschatcense) atrakcyjne ze względu na kolby (kwiatostany), które są większe w porównaniu do gatunków rodzicielskich.

Korzenie tulejnika są pokarmem dla niedźwiedzi, które jedzą je po hibernacji jako środek przeczyszczający. Roślina ta była używana przez rdzennych mieszkańców Ameryki Północnej jako lek do opatrywania ran, obrzęków oraz oparzeń. W czasie głodu wykorzystywany jako pokarm, zjadano prawie wszystkie części. Liście mają nieco pikantny lub pieprzny smak. Należy zachować ostrożność przy przygotowywaniu „kapusty skunksowej” do spożycia, ponieważ zawiera ona kryształy szczawianu wapnia, które powodują uczucie mrowienia na języku i gardle i mogą powodować podrażnienie jelit, a nawet śmierć, jeśli są spożywane w dużych ilościach. Chociaż roślina zwykle nie była częścią diety w normalnych warunkach, jej duże, woskowe liście były ważne dla przygotowania i przechowywania żywności. Powszechnie stosowano je do uszczelniania koszy jagodowych i do owijania łososi i innych potraw po upieczeniu pod ogniem. Służy również do leczenia ran i obrzęków^{[potrzebny przypis]}.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

tulejnik kamczacki Lysichiton camtschatcensis – roślina z północno-wschodniej Azji, ale nie wydziela charakterystycznego nieprzyjemnego zapachu.
skupnia cuchnąca Symplocarpus foetidus – nie należy do tego samego rodzaju, ale jest często mylona z tulejnikiem amerykańskim.
czermień błotna Calla palustris – w zasięgu naturalnym tulejnika amerykańskiego, uprawiana jako ozdobna roślina wieloletnia.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-01-28] (ang.).
↑ Lysichiton americanus Hultén & H.St.John. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2020-01-28].
↑ Lysichiton americanus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ Steven Sullivan: Lysichiton americanus. [w:] Wildflower Search [on-line]. [dostęp 2020-01-28].
↑ List of Invasive Alien Species of Union concern - Environment - European Commission [online], ec.europa.eu [dostęp 2020-01-28] .
↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 2022 r. w sprawie listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii i listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski, działań zaradczych oraz środków mających na celu przywrócenie naturalnego stanu ekosystemów, [w:] Dz.U.2022.2649 [online], sip.lex.pl [dostęp 2023-01-24] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Lysichiton americanus Hulten & H. St. John. [w:] Flora of North America [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2020-01-28].
↑ YoshihikoY. Onda YoshihikoY. i inni, Functional Coexpression of the Mitochondrial Alternative Oxidase and Uncoupling Protein Underlies Thermoregulation in the Thermogenic Florets of Skunk Cabbage, „Plant Physiology”, 146 (2), 2008, s. 636–645, DOI: 10.1104/pp.107.113563, ISSN 0032-0889, PMID: 18162588, PMCID: PMC2245847 [dostęp 2020-01-28] (ang.).
↑ Tulejnik amerykański - Gatunki roślin - IGO - Projekty krajowe - Projekty - Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska [online], projekty.gdos.gov.pl [dostęp 2020-01-28] .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-01-28] (ang.).

[tpl-3] Lysichiton americanus Hultén & H.St.John. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2020-01-28].

[iucn-4] Lysichiton americanus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[5] Steven Sullivan: Lysichiton americanus. [w:] Wildflower Search [on-line]. [dostęp 2020-01-28].

[6] List of Invasive Alien Species of Union concern - Environment - European Commission [online], ec.europa.eu [dostęp 2020-01-28] .

[7] Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 2022 r. w sprawie listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii i listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski, działań zaradczych oraz środków mających na celu przywrócenie naturalnego stanu ekosystemów, [w:] Dz.U.2022.2649 [online], sip.lex.pl [dostęp 2023-01-24] .

[america-8] Lysichiton americanus Hulten & H. St. John. [w:] Flora of North America [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2020-01-28].

[9] YoshihikoY. Onda YoshihikoY. i inni, Functional Coexpression of the Mitochondrial Alternative Oxidase and Uncoupling Protein Underlies Thermoregulation in the Thermogenic Florets of Skunk Cabbage, „Plant Physiology”, 146 (2), 2008, s. 636–645, DOI: 10.1104/pp.107.113563, ISSN 0032-0889, PMID: 18162588, PMCID: PMC2245847 [dostęp 2020-01-28] (ang.).

[10] Tulejnik amerykański - Gatunki roślin - IGO - Projekty krajowe - Projekty - Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska [online], projekty.gdos.gov.pl [dostęp 2020-01-28] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]