Typologia fibul według Oscara Almgrena

Typologia fibul według Oscara Almgrena – klasyfikacja fibul z okresu wpływów rzymskich, dokonana przez szwedzkiego badacza Oscara Almgrena. Przydatna archeologom przede wszystkim w datowaniu oraz klasyfikacji obiektów wykopaliskowych, a także stanowisk.

Powstanie typologii

Zapoczątkowana i opracowana przez Oscara Almgrena, profesora archeologii na Uniwersytecie w Uppsali w 1897 roku, opublikowana została pt. Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte, mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen (dosł. pol. Badania nad północnoeuropejskimi formami fibul z pierwszych stuleci naszej ery z uwzględnieniem form prowincjonalno-rzymskich i południoworuskich). W swym zasadniczym kształcie pozostaje aktualna do dziś, podobnie jak dopełniająca ją typologia fibul według Józefa Kostrzewskiego, która odnosi się do okresu lateńskiego (typologia Almgrena oparta jest na znacznie bogatszym materiale).

Poszczególne grupy i serie

Badacz wyróżnił siedem głównych grup, w obrębie których ponadto wyodrębnił serie (rzadkie fibule nie należą do żadnej z grup ani serii). Każdy typ zapinki opatrzony jest osobnym numerem (pierwsze dziewięć fibul zawartych jest również w typologii Józefa Kostrzewskiego).

• 1-9, a również 17 i 18 — fibule lateńskie; specyficzna nr 18 z ażurową pochewką (wpływ norycko-panoński).
• 10-14 — grupa I, czyli jednodzielne zapinki kuszowate z szeroką nóżką. Spotykane przede wszystkim w rejonie Nadłabia, gdzie występowały w fazie B1.
• 15, 16 oraz 19-22 — fibule prowincjonalnorzymskie.
• 23-43 — grupa II, tzw. zapinki z kapturkiem na sprężynce. Nr 31 i 34 to tzw. fibule z haczykiem podtrzymującym cięciwę.
  • 26-30 — seria zachodnia, czyli zapinki z kapturkiem. Występują w B1 i B2 na terenie Nadłabia i w Czechach.
  • 37-43 — seria wschodnia. Zapinki te posiadają tulejkę. Pochodzą z fazy B2 i występują w inwentarzu kultury przeworskiej oraz kultury wielbarskiej.
• 44-64 — grupa III, czyli zapinki oczkowane, występujące w fazach B1 i B2.
  • 45-53 — seria główna, wyróżniona na bazie zapinek ze środkowych Niemiec.
  • 55 i 56 — seria łotewsko-estońska. Są to zapinki stosunkowo długie oraz dwudzielne.
  • 57-63 — seria pruska, charakterystyczna dla wschodniej kultury przeworskiej i kultury wielbarskiej.
  • 64 — zapinka bornholmska.
• 65-93 — grupa IV, czyli zapinki silnie profilowane.
  • 67-73 — I seria główna. Należą do niej zapinki z płytką pomiędzy kabłąkiem a sprężynką. Zapinka 67 pochodzi z fazy B1a, czyli z samego początku okresu wpływów rzymskich. Zapinka 68 pochodzi z fazy B1b.
  • 74-84 — II seria główna, czyli zapinki bez płytki pomiędzy kabłąkiem a sprężynką. 77 to zapinka trąbkowata pochodząca z fazy B2.
  • 88-93 — zapinki silnie profilowane z kapturkiem na sprężynce.
• 94-155 — grupa V, tzw. zapinki pochodne od silnie profilowanych.
  • 94-98 — seria I. Zapinki z grzebykami
  • 99 i 100 — seria II. Zapinki będące „wariacjami” na temat odchodzenia od profilowania.
  • 101 — seria III.
  • 102 i 103 — seria IV, czyli zapinki z typową dla nich cięciwą.
  • 104-106 — seria V. Zapinki z kapturkiem lub tulejką na sprężynce.
  • 107 i 108 — seria VI. Zapinki te pochodzą z fazy B2 i posiadają płytkę na główce.
  • 109-114 — seria VII. Zapinki z kulką na nóżce i z grzebykami.
  • 115-119 — seria XI (kolejność serii zmieniona według autora typologii). Są to fibule szerokie i posiadające płytkę na główce. Datuje się je na B2b/C1a.
  • 120-131 — seria VIII, czyli zapinki z grzebykiem na główce. 127 i 128 występują w kulturze wielbarskiej w fazie B2/C1, zaś 129 występuje w kulturze przeworskiej.
  • 138-147 — seria IX. Zapinki kolankowate (ich kabłąk i główka tworzą kąt zbliżony do kąta prostego).
  • 148 i 149 — seria X. Zapinki taśmowate, a zarazem esowate.
  • 151-155 — seria XII, czyli zapinki blachowate.
• 156-191 — grupa VI. Późnorzymskie zapinki z podwiniętą nóżką. Zapinki do 184 włącznie datowane są na fazy C1 i C2.
  • 157 — zapinka sarmacka z fazy C2.
  • 158 — zapinka z kultury przeworskiej z fazy C2. Jej dłuższy wariant (długości 7-8 cm) występuje później w fazie D1 i jest jej wyznacznikiem.
  • 162 — zapinka z kultur wielbarskiej i przeworskiej datowana na C2.
  • 165 i 184 — zapinki zakrzowskie.
  • 166 — zapinka z kultury przeworskiej, z fazy C2.
  • 167 i 168 — zapinki z kultury wielbarskiej, z fazy C2.
  • 182 — zapinka z Krymu, występująca również w kulturze czerniachowskiej.
  • 185-191 — dalsza seria grupy VI datowane na fazę C3/D1.
• 192-221 — grupa VII. Fibule dwudzielne i kuszowate.
  • 193, 201-203, 210, 213-215 — zapinki z kulką na nóżce.
  • 194-198 — fibule z szeroką ściętą nóżką.
  • 199, 205-207 — fibule pozbawione nóżki.
  • 208, 209, 211, 212, 216-221 — zapinki monstrualne, u których jeden element jest zdecydowanie powiększony w stosunku do pozostałych. Wśród nich mamy popularne w strefie bałtyckiej Skandynawii zapinki z dużymi tarczkami.
• 222-235 — fibule tarczowate (autor nie wyróżnił dla nich osobnej grupy). Występują przez cały okres wpływów rzymskich zarówno w Imperium jak i w Barbaricum. W Polsce trafiają się sporadycznie.
• 236-244, 246-248 — fibule prowincjonalne rzymskie (jw.).
  • 236-238 — panońskie. 236 i 237 występują w Polsce.
  • 240 — zapinka legionowa.
  • 244 — zapinka obcęgowata.
• 245 — zapinka gotlandzka.

Chronologia

• A1 (ok. 200 p.n.e. - 120 p.n.e.)
• A2 (ok. 120 p.n.e. - 60 p.n.e.)
• A3 (ok. 60 p.n.e. - pocz. I wieku n.e.)
• B1 (ok. pocz. I wieku n.e. - 80 n.e.)
• B2 (ok. 80 n.e. - 160n.e.)
• C1 (ok. 160 n.e. - 260 n.e.)
• C2 (ok. 260 n.e. - 310 n.e.)
• C3 / D (ok. 310 n.e. - 540 n.e.)

Galeria

• 
  Fibule 1-22
• 
  Fibule 23-43
• 
  Fibule 44-64
• 
  Fibule 65-93
• 
  Fibule 94-119
• 
  Fibule 120-155
• 
  Fibule 156-184
• 
  Fibule 185-191.
• 
  Fibule 192-221
• 
  Fibule 222-235
• 
  Fibule 236-245

Bibliografia

• Oscar Almgren: Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte. Stockholm 1897. Wydanie II (uzupełnione) Leipzig: Curt Kabitzsch, 1923.