Użhorod

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Użhorod
Ужгopoд
Ilustracja
Zamek w Użhorodzie
Herb Flaga
Herb flaga Użhorodu
Państwo

 Ukraina

Obwód

 zakarpacki

Mer

Bohdan Andrijiw

Powierzchnia

40 km²

Populacja (01.01.2022)
• liczba ludności
• gęstość


115 449[1]
2880 os./km²

Nr kierunkowy

+380 312

Kod pocztowy

88000

Tablice rejestracyjne

AO

Położenie na mapie obwodu zakarpackiego
Mapa konturowa obwodu zakarpackiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Użhorod”
Położenie na mapie Ukrainy
Mapa konturowa Ukrainy, blisko lewej krawiędzi znajduje się punkt z opisem „Użhorod”
Ziemia48°37′31″N 22°18′00″E/48,625278 22,300000
Strona internetowa
Rzeka Uż, po lewej dawna synagoga, obecnie filharmonia[a]
Inspirowana karpacką tradycją sylwetka dworca kolejowego
Zamek w Użhorodzie
Zamek
Zamek
Rzeźba przy zamku
Tablica informacyjna z planem zamku

Użhorod (ukr. Ужгород – Użhorod, rus. Ужгород – Užhorod, ros. Ужгород – Użgorod, węg. Ungvár, niem. Ungwar, na starych mapach Galicji również Wuhmar; jidysz אונגװיר, Ungwir) – miasto w zachodniej części Ukrainy, nad Użem, przy granicy ze Słowacją. Stolica obwodu zakarpackiego, a także historyczna stolica Rusi Zakarpackiej.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Osadnictwo sięga w tych okolicach młodszej epoki kamiennej. Wysoką kulturę materialną potwierdza znalezisko skarbu, datowanego na XII wiek p.n.e.[2] Mieszkali tu m.in. Celtowie, Awarowie, Dakowie, Sarmaci, Burgundowie, a w VIII w. powstał gród słowiański. Gród wiąże się z państwami wielkomorawskim i ruskim, a od X w. z węgierskim. W 1241-1242 przeszedł tędy najazd mongolski, jednak już w 1248 r. zapisano informację o „nowym zamku”. Kolejne, ciężkie fortyfikacje, zachowane do dziś, powstały w roku 1598, z udoskonaleniami XVII-wiecznymi.

W latach 70. XIX wieku uruchomiono połączenie kolejowe Użhorodu z Nyíregyháza, a w 1905 r. z Samborem.

Tereny w roku 1938 przejściowo włączone w skład Węgier

Od roku 1919, miasto trafiło w skład Czechosłowacji, co potwierdzał traktat w Trianon (1920). W okresie 1938-1944, na krótko, powróciło jeszcze do Węgier.

27 października 1944 Użhorod zajęła Armia Czerwona[3]. Włączenie do ZSRR poskutkowało masową emigracją i deportacjami, zwłaszcza Węgrów, zastępowanych przesiedleńcami z obszaru rosyjskojęzycznego.

W roku 1991 miasto weszło w skład państwa ukraińskiego, które powstało w wyniku rozpadu ZSRR. Zaznaczyła się już ukrainizacja młodego pokolenia, urodzonego tu z rodzin rosyjskojęzycznych.

Miasto objęte było do niedawna małym ruchem granicznym z Węgrami, ale bez podobnej umowy ze Słowacją. 11 czerwca 2017, z udziałem dwóch prezydentów państw, inicjowano tu ruch bezwizowy UE z Ukrainą[4]

Drugim, odległym o 40 km i historycznie równie istotnym centrum regionu jest Mukaczewo.

Ludność[edytuj | edytuj kod]

Główne narodowości deklarowane[b] w spisach powszechnych: Ukraińcy i Rusini (77,8%), Rosjanie (9,6%), Węgrzy (6,9%), Słowacy (2,2%), Romowie (1,5%), Żydzi i Niemcy. W ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci faktyczna liczba mieszkańców szybko spada, głównie w wyniku emigracji do państw UE i do Izraela.

Klimat, położenie i ukształtowanie terenu[edytuj | edytuj kod]

Miasto położone jest na wysokości ok. 120 m n.p.m. na przedgórzu Karpat, nad rzeką , w bezpośrednim sąsiedztwie Bieszczadów. Powierzchnia miasta to ok. 40 km². Najwyższym punktem w mieście jest góra Wielka Dajbowecka – 224 m n.p.m. Powierzchnia terenów zielonych wynosi 1574 ha – oprócz tego Użhorod ze wszystkich stron otoczony jest lasami. Długość miasta z północy na południe – 7 km, ze wschodu na zachód – 5 km. Trochę większą część powierzchni zajmuje prawobrzeżne Stare Miasto. Brzegi rzeki Uż łączy 7 mostów: 6 pieszo-samochodowych i 1 kolejowy. Klimat – umiarkowany kontynentalny[5].

Niedaleko od miasta rozciągają się ukraiński Użański Park Narodowy i słowacki Park Narodowy Połoniny, oba graniczące z polskim Bieszczadzkim Parkiem Narodowym, wchodząc z nimi w skład Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”.

Gospodarka[edytuj | edytuj kod]

Ośrodek przemysłu maszynowego, drzewnego, lekkiego i spożywczego[6], m.in. fabryka polskiej firmy Inter Groclin Auto, wytwarzająca elementy tapicerki pojazdów[7]. W mieście swój zakład zlokalizowała amerykańska firma Jabil Circuit.

Transport[edytuj | edytuj kod]

Podróż pociągiem do Lwowa trwa ok. 7 godzin, do Kijowa ponad 16 godzin, do Odessy 19,5 godziny. Brak bezpośrednich, kolejowych połączeń zagranicznych. Z Kijowem komunikuje pasażerów także międzynarodowy port lotniczy. Użhorod leży tuż przy granicy ze Słowacją. Funkcjonują dwa przejścia graniczne ze Słowacją – samochodowe Użhorod-Vyšné Nemecké i kolejowe dla ruchu towarowego Pawłowe-Matovske Vojkovce. Planowane jest otwarcie przejścia drogowego Storożnyca-Zahor. Działa bezpośredni publiczny transport samochodowy na Słowację. Przez Użhorod wiedzie europejska trasa samochodowa E50.

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Katedra, rotunda, muzeum architektury, kościół, uniwersytet
Gr-kat. katedra Podwyższenia Krzyża św.
Wnętrze romańskiej rotundy św. Anny
Zakarpacie Muzeum Architektury Ludowej
Starsza z dwóch rosyjskich cerkwi prawosławnych (Opieki Matki Bożej)
Od lewej: Kościół kat., szkoła muz. i kolegium muzyczne[c]
Detale budynków uniwersyteckich
Ulica, Latarnik [d]
otaczające miejscowość lasy liściaste
  • Zamek nominalnie uważany jest za XV-wieczny[8], niemniej widoczne dziś fortyfikacje powstały w 1598 roku[9] z późniejszymi zmianami. Mieści się tu Zakarpackie Muzeum Krajoznawcze, z 14 tysiącami eksponatów i o silnie zaznaczonym charakterze muzeum historycznego.
  • Zakarpackie Muzeum Architektury Ludowej – skansen zlokalizowany w bezpośrednim sąsiedztwie zamku z kilkunastoma obiektami drewnianej architektury zakarpackiej.
  • Rotunda Horiańska pod wezwaniem św. Anny, z XII w. znajduje się w Horianach (ukr. Гoряни), w południowo-wschodniej części miasta, sześciokątna z elementami datowanymi przez niektórych badaczy na wiek X-XI; romańska, słynąca z unikatowych fresków; niegdyś rzymskokatolicka, następnie prawosławna, muzeum, a w 1991 r. przekazana eparchii greckokatolickiej[10].
  • Synagoga.
  • Zamek Newycki w odległości 12 km od miasta.

Nauka i kultura[edytuj | edytuj kod]

Działają tu uniwersytet, greckokatolicka uczelnia teologiczna i kilka mniejszych państwowych wyższych uczelni zawodowych. Renomą cieszą się w regionie instytuty: muzyczny i sztuk pięknych, przedstawiające się jako szkolnictwo wyższe, wszakże kształcące już 16-latków[11]. Działają Filharmonia Zakarpacka, Zakarpacki Teatr Muzyczno-Dramatyczny, państwowy Teatr Lalek. Jesienią rokrocznie odbywają się Dni Miasta połączone z ludowym festynem i prezentacjami kultur karpackiej, średniowiecznej, renesansu, baroku, na zamku znów goszczą wtedy Biała Dama, rycerze, grajkowie i tancerze. Silnie zaznacza się atmosfera tolerancji, toteż miasto znaczą liczne i eleganckie pomniki i tablice, dedykowane wybitnym przedstawicielom kultury i myśli społecznej ukraińskiej, rusińskiej, węgierskiej, czesko-słowackiej i rosyjskiej.

Społeczeństwo[edytuj | edytuj kod]

Użhorodzianie zwykle uważają się za oczywistą część Europy Środkowej i jednocześnie Zachodniej Ukrainy, ze Lwowem, jako metropolią. Różnicę stanowi niepopularność idei nacjonalistycznych.

Większość mieszkańców opowiada się za autonomią Zakarpacia, w ramach wspólnego państwa ukraińskiego[12]. Istnieją podejrzenia mieszania się państw trzecich[13].

20 lutego 2014 mieszczące się w Użhorodzie władze obwodu zakarpackiego, przy współudziale użhorodzkich jednostek wojska i policji, pierwsze na Ukrainie, zadeklarowały nieważność dalszego sprawowania władzy przez ekipę prezydenta Wiktora Janukowycza[14].

Słynni mieszkańcy[edytuj | edytuj kod]

W Użhorodzie urodzili się: radziecki piłkarz i trener węgierskiego pochodzenia Jożef Sabo, radziecko-węgierski malarz pochodzenia żydowskiego Szandor Zicherman i rusiński pisarz Mychajło Tomczanij, rusiński działacz państwowy i kulturalny, prezydent Karpato-Ukrainy Augustyn Wołoszyn.

Miasta partnerskie[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. Derżawna Obłastna Filarmonia.
  2. Pośród mniejszościowych grup etnicznych, w okresach przynależności państwowej kolejno do Austro-Węgier, Słowacji, Węgier, ZSRR i Ukrainy, część ankietowanych zawsze najchętniej deklarowała główną narodowość kraju aktualnie panującego.
  3. Użhorodzka Muzyczna Szkoła, Użhorodzke Derżawne Muzyczne Ucziliszcze im. Dezyderia Zadora.
  4. Pamiątka po popularnym w dawnym Użhorodzie przełożonym latarników imieniem Kola[1]. Był także prekursorem wprowadzenia oświetlenia elektrycznego.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Number of Present Population of Ukraine, as of January 1, [w:] db.ukrcensus.gov.ua [online] [dostęp 2023-08-17].
  2. Por. [2] dotyczącą zamku część ekspozycji muzealnej.
  3. ВОВ-60 – Сводки. victory.mil.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-11)]..
  4. Poroshenko and the President of Slovakia opened a symbolic door in the EU
  5. Por. [3] World Weather Online.
  6. Użhorod, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2014-04-13].
  7. Por. strona firmy Inter Groclin Auto.
  8. porównaj informację konserwatora zabytków.
  9. Por. Internet Encyclopedia of Ukraine.
  10. Informacje o rotundzie św.Anny w [4].
  11. lista uczelni i wybranych, niektórych szkół średnich Użgorodu.. [dostęp 2014-04-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-04-13)].
  12. W referendum wypowiedziało się tak 78% głosujących, przy frekwencji 89% uprawnionych do głosowania, według niewziętego w tej części pod uwagę przez Kijów wyniku referendum z roku 1991[5], [6].
  13. Patrz: informacja prasowa Постоянный адрес новости: www.regnum.ru/news/1082147.html 04:53 12.11.2008 o rewizji w katedrze Patriarchatu Moskiewskiego, związanej ze śledztwem wokół ruchu autonomistów rusińskich.
  14. Obwód zakarpacki już „wolny”. Wypowiedział posłuszeństwo „reżimowi Janukowycza”. tvn24.pl, 2014-02-20. [dostęp 2014-02-20]. (pol.).

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]