Ujazd (województwo opolskie)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ujazd
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
ilustracja
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 opolskie

Powiat

strzelecki

Gmina

Ujazd

Burmistrz

Hubert Ibrom

Powierzchnia

14,69 km²

Populacja (30.06.2016)
• liczba ludności
• gęstość


1775[1]
120,3 os./km²

Strefa numeracyjna

+48 77

Kod pocztowy

47-143

Tablice rejestracyjne

OST

Położenie na mapie gminy Ujazd
Mapa konturowa gminy Ujazd, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Ujazd”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Ujazd”
Położenie na mapie województwa opolskiego
Mapa konturowa województwa opolskiego, po prawej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Ujazd”
Położenie na mapie powiatu strzeleckiego
Mapa konturowa powiatu strzeleckiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Ujazd”
Ziemia50°23′26″N 18°21′15″E/50,390556 18,354167
TERC (TERYT)

1611064

SIMC

0965967

Urząd miejski
ul. Sławięcicka 19
47-143 Ujazd
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
Ujazd jako Vyasd na mapie Wacława Grodzieckiego z 1592 roku.
Nazwa Uiest wśród innych nazw śląskich miejscowości w urzędowym pruskim dokumencie z 1750 wydanym w języku polskim w Berlinie[2].
Barokowy kościół pw. św. Andrzeja Apostoła z 1613 r.
Neogotycki kościół pw. Nawiedzenia NMP z 1858 r.

Ujazd (dodatkowa nazwa w j. niem. Ujest, śl. Ujŏzd) – miasto i siedziba gminy miejsko-wiejskiej Ujazd, na Górnym Śląsku, w powiecie strzeleckim (województwo opolskie), położone nad Kanałem Gliwickim i rzeką Kłodnicą. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do starego woj. opolskiego.

Jest drugim miastem w Polsce o nazwie Ujazd.

Według danych z 30 czerwca 2008 miasto liczyło 1638 mieszkańców[3].

Ośrodek usługowy; drobny przemysł (okucia budowlane, meble, pasze). Przez miasto przebiega droga krajowa nr 40 Głuchołazy – Pyskowice.

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

W XII wieku wydzielanie majątku czy kompleksu majątków z ogólnej jurysdykcji wymagało nie tylko udzielenia przywilejów (tutaj wystarczało właściwie ogłoszenie na wiecu książęcej decyzji), ale wyraźnego określenia obszaru objętego immunitetem[4]. Było to tym bardziej konieczne, że wydzielony majątek, a zwłaszcza obszar przeznaczony dopiero do skolonizowania, należało wyodrębnić ze struktury opolnej; z „książęcych” terenów leśnych korzystała bowiem ludność określonych opoli, roszcząc sobie do nich uświęcone dawną tradycją prawa. Na miejsce skomplikowanych powiązań i roszczeń pojawiła się granica linearna, wyodrębniająca objęty immunitetem obszar[5].

Wytyczenie tej granicy dokonywał książę, często osobiście albo za pośrednictwem wysokich urzędników, obchodząc lub objeżdżając wydzielany teren i wyznaczając granice przez naciosy na drzewach lub wystawianie kamieni granicznych. Taki sposób wytyczania granic, jak również sam ograniczony obszar nazywano ochodzą lub (częściej) ujazdem (łac. circuitio i circumequitatio)[6].

Zwyczaj wytyczania ujazdów pojawił się w pierwszej połowie XII wieku. Początkowo ujazdy były tak rzadkie, że ograniczony teren przyjmował nazwę Ujazd, która stawała się w ten sposób nazwą miejscową. Najstarsze ujazdy pochodzą w większości ze Śląska. W wykazie dziesięcin, nadanych kanonikom regularnych ze Ślęży (1149), wymieniono miejscowość tak nazwaną[6].

Ujazdami ograniczano wydzielone majątki książęce – jeden z nich w połowie drogi między Wrocławiem a Legnicą, musiał być jednym z pierwszych, bo nosi nazwę Ujazd (nazwa przetrwała do dziś – Ujazd Górny w okolicach Środy). Inny Ujazd należący do biskupów wrocławskich, leżał nad Kłodnicą w księstwie opolskim[6].

Około roku 1140 dokonano ujazdu znaczniejszego terytorium – granice włości kanoników regularnych na Ślęży wytyczył w zastępstwie ojca sam Bolesław Wysoki[6].

Także wydanie przez tego ostatniego przywileju dla Lubiążą poprzedziło wytyczenie ujazdu obejmującego sam Lubiąż z okolicznymi posiadłościami; również granice innych wymienionych w tym przywileju miejscowości zostały ściśle wytyczono, co znalazło wyraz w dodaniu przy nazwie każdej z nich cum circuitione[7].

Nazwa wywodzi się od polskiej nazwy ujazd będącej jednym z elementów średniowiecznego prawa polskiego iure polonico. Potwierdza to m.in. topograficzny opis Górnego Śląska z 1865, który notuje miejscowość we fragmencie "Der Name der Stadt kommt in alten Urkunden als Ugest geschrieben von polnisch Ujost" czyli "Nazwa miasta pochodzi ze starych dokumentów pisana jako Ugest z polskiego Ujost"[8].

W 1222 miasto wymienione jest jako Wyasd[9]. W 1295 w księdze łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis miejscowość wymieniona jest jako Wyasd oraz Wiasd[10]. Miejscowość zapisano również w formie łacińskiej Vyasd civitas w Registrum Vyasdense. W 1475 w łacińskich statutach Statuta synodalia episcoporum Wratislaviensium miejscowość wymieniona jest w zlatynizowanej formie Vyasd[11].

W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Vyastum[12]. W dziele Matthäusa Meriana pt. „Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae” z 1650 miejscowościami wymieniona jest pod nazwami Oyest oraz Oyziest[13]. Nazwę Uiest wymienia wśród innych nazw śląskich miejscowości urzędowy pruski dokument Fryderyka Wielkiego z 1750 wydanym w języku polskim w Berlinie[2]. W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie prowincji śląskiej wydanym w 1830 we Wrocławiu przez Johanna Knie miasto występuje pod polską nazwą Ujasd oraz niemiecką nazwą Ujest we fragmencie "Ujasd, polnische Benennung der Stadt Ujest, Kr. Gross-Strelitz"[14].

Polską nazwę Ujazd w książce "Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej" wydanej w Głogówku w 1847 wymienił śląski pisarz Józef Lompa[15]. Polską nazwę Ujazd oraz niemiecką Uiest wymienia Słownik geograficzny Królestwa Polskiego[9]. W okresie rządów nazistów w Niemczech nazwę miasta zmieniono w latach 1936–1945 na Bischofstal. Obecną nazwę miasta zatwierdzono administracyjnie 12 listopada 1946[16].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Osada wzmiankowana w 1155, prawa miejskie od 25 maja 1223[17]. Do 1525 własność biskupów wrocławskich. Ujazd posiadał samorząd i rozwijał się pomyślnie do XVII w. jako lokalny ośrodek rzemieślniczy i ważny, handlowy punkt tranzytowy. Wojny XVII w. spowodowały upadek miasta.

W I poł. XIX w. nastąpiło znaczne ożywienie gospodarcze i szybsze tempo rozwoju miasta za sprawą uruchomienia Kanału Kłodnickiego. Jednak dalsze lata przyniosły stagnację, głównie z powodu ominięcia miasta przez wybudowaną w 1848 linię kolejową z Wrocławia do Mysłowic.

W 1861 tytuł książąt Ujazdu (niem. Herzogen von Ujest) otrzymał Hugo I Fürst zu Hohenlohe ze Sławięcic. Należał do najbogatszych ludzi w ówczesnych Niemczech. Topograficzny opis Górnego Śląska z 1865 notuje aktualną liczbę mieszkańców jako 2452 wymieniając również język niemiecki oraz polski jako używane przez mieszkańców "Die Sprache ist deutsch und polnisch"[18].

Podczas plebiscytu górnośląskiego za Niemcami padły 1384 głosy, a za Polską 161[19].

W czasie III powstania śląskiego miasto zostało zajęte już w pierwszym dniu powstania przez siły powstańcze Seweryna Jędrysika z podgrupy taktycznej „Harden” przy wsparciu batalionu tarnogórskiego Romana Koźlika. W czasie powstania znajdował się tu punkt sanitarny dla rannych powstańców śląskich z grupy operacyjnej „Wschód”. Pod koniec maja 1921 miasto zajęły wojska francuskie, zastąpione w początku czerwca przez wojska brytyjskie. 21 stycznia 1945 r. Niemcy – członkowie SS i Wehrmachtu zamordowali pod miastem, przy drodze na Jaryszów, ok. 90 mężczyzn więźniów ewakuowanych z KL Auschwitz[20]. W toku działań wojennych w 1945 r. Ujazd został zniszczony w prawie 70%[17]

Władze komunalne Ujazdu[edytuj | edytuj kod]

od 1223 do 1524 – wolni dziedziczni wójtowie Ujazdu[edytuj | edytuj kod]

  • Walter z Nysy – od 1223
  • Wolf von Kechel – przed i po 1307
  • Lipold von Zedlitz – przed 1385
  • Johann von Czornberg – po 1385
  • Mikołaj Dluhomil z Bierawy – od ok. 1490 do 1524

od 1524 do 1945 – burmistrz Ujazdu[edytuj | edytuj kod]

  • Jan Spera - 1679
  • Valentinus Alexander - 1723
  • Adam Nigrin – 1757
  • Caspar Maxoy – 1764
  • Johann Grzanke – 1766 i 1786, do 1799
  • August Chyträus od 1799 do 1805
  • August Schwidlinski – od 1805 do 1809
  • Gottlieb Wehner – od 1809 do 1815
  • August Schwidlinski – od 1815 do 1836
  • ? Schwiebe - od 1836 do III 1840
  • August Schwidlinski od III 1840 do 1845
  • Johann Mandrella – od ok. 1845 do ok. 1849
  • Franz Wollny – od ok. 1849 do 1863
  • ???? Dalibor - od 1863 do 1872
  • Heinrich Tschauder – od 1872 do 1905
  • Artur Wieczorek – od 1906 do VII 1928
  • Georg Friedrich – od IV 1929 do 1935
  • Erich Gluchnik – od 1935 do I 1945

od 1945 do czasów współczesnych[edytuj | edytuj kod]

  • Piotr Ful od 1945 do 1946 – Burmistrz
  • Witold Ogorzały od 1947 do 1948 – Burmistrz
  • Jan Rangosz od 1949 do 1950 – Burmistrz
  • Juliusz Potęp od 1950 do 1951 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
  • Wincenty John od 1951 do 1956 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
  • Adam Skawiński od 1956 do 1969 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
  • Izabela Bębenek od 1969 do 1971 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
  • Marian Ziębiński od1971 do 1972 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
  • Jan Marek od 1973 do 1975 – Naczelnik Miasta i Gminy Ujazd
  • Eugeniusz Horoszczak od 1975 do 1983 – Naczelnik Miasta i Gminy Ujazd
  • Marcin Polaczek od 1983 do 1988 – Naczelnik Miasta i Gminy Ujazd
  • Zbigniew Pawlak od 1988 do 1990 – Naczelnik Miasta i Gminy Ujazd
  • Zbigniew Pawlak od 1990 do 1998 – Burmistrz Miasta i Gminy Ujazd
  • Tadeusz Kauch od 1998 do 2018 – Burmistrz Miasta i Gminy Ujazd
  • Hubert Ibrom od XI 2018 – Burmistrz Miasta i Gminy Ujazd

Demografia[edytuj | edytuj kod]

Statystyki ludności[edytuj | edytuj kod]

Rok 1724 1783 1787 1791 1794 1795 1796 1800 1803 1810 1816 1819 1821 1825 1827 1831 1843 1845 1855 1861 1864 1865
Liczba ludności ok.600 840 960 826 828 840 1103 1052 1076 1368 1240 1375 1667 1718 1768 1866 2312 2359 2524 2587 2681 2677
Rok 1867 1871 1880 1885 1890 1895 1900 1905 1910 1919 1925 1933 1939 1946 1950 1956 1960 1968 1975 1977 1978 1980
Liczba ludności 2740 2651 2546 2665 2523 2617 2351 2214 2207 2050 2111 2097 2201 2986 3152 3162 3192 2725 1731 1688 1698 1723
Rok 1985 1990 1995 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Liczba ludności 1861 1855 1758 1716 1651 1631 1647 1652 1643 1640 1655 1662 1670 1721 1719 1740 1723 1747 1775 1770 1770

Miejsca zamieszkane uwzględnione w podanej ogólnej liczbie ludności, w latach:

od 1724 do 1809: Ujazd Miasto, Ujazd Zamek

od 1810 do 1820: Ujazd Miasto, Ujazd Zamek, Dziekanka (przyłączona w 1810 roku)

od 1810 do 1928: Ujazd Miasto, Ujazd Zamek

od 1928 do 1945: Ujazd (30.09.1928 do Ujazd Miasto włączono Ujazd Zamek i wieś Goj i Lalok)

po 1945:

01.12.1945 przyłączono Stary Ujazd (960 mk) z Ferdynandem i Niezdrowice (950 mk)

04.10.1954 przyłączono Dziedzinkę 38mk

01.01.1969 odłączono Stary Ujazd 944mk. i Ferdynand

01.01.1973 odłączono Niezdrowice – 576 mk.

  • Piramida wieku mieszkańców Ujazdu w 2014[1].


Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Ruiny zamku biskupiego

Do rejestru zabytków wpisane są następujące obiekty znajdujące się na terenie Ujazdu[21]:

  • osiedle zabytkowe (wypis z księgi rejestru)
  • kościół par. pw. św. Andrzeja Apostoła, barokowy z 1613 r. – XVII-XVIII w.
  • zespół kościoła pątniczego
    • kościół pw. Nawiedzenia NMP, neogotycki z 1858 r. – XIX w.
    • cmentarz kościelny,
    • kapliczka ze źródłem,
    • ogrodzenie z bramą,
    • krzyż kamienny,
  • ruina zamku biskupiego, renesansowy z 1580 r. – XVI-XVII w. do XIX w.
  • dom, ul. 3 Maja 16, z poł. XIX w. – (wyburzony w 2016 r.)
  • dom, ul. Powstańców Śląskich 2, z pierwszej poł. XIX w.
  • dom, ul. Sienkiewicza 3, z pierwszej poł. XIX w.
  • dom, ul. Traugutta 34, z pierwszej poł. XIX w.

inne zabytki:

Transport[edytuj | edytuj kod]

Przez Ujazd przebiega droga krajowa:

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Ujazd w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  2. ↑ a b Pruski dokument z roku 1750 ustalający urzędowe opłaty na Śląsku – „Wznowione powszechne taxae-stolae sporządzenie, Dla samowładnego Xięstwa Sląska, Podług ktorego tak Auszpurskiey Konfessyi iak Katoliccy Fararze, Kaznodzieie i Kuratusowie Zachowywać się powinni. Sub Dato z Berlina, d. 8. Augusti 1750”.
  3. ↑ Lucyna Nowak, Joanna Stańczyk, Agnieszka Znajewska: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 30 VI 2008 r.). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2008. ISSN 1734-6118. (pol.).
  4. ↑ Zofia Podwińska, Zmiany form osadnictwa wiejskiego na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu. Źreb, wieś, opole, Wrocław 1971, s. 202.
  5. ↑ Benedykt Zientara, Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1997, s. 130.
  6. ↑ a b c d Tamże.
  7. ↑ Tamże., s. 130-131..
  8. ↑ Triest 1865 ↓, s. 294.
  9. ↑ a b http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XII/764 Ujazd w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego, tom XII, s. 764].
  10. ↑ Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis online.
  11. ↑ Franz Xaver Seppelt,"Die Breslauer Diözesansynode vom Jahre 1446", Franz Goerlich, Breslau 1912, str. 97. – tekst łaciński statutów w wersji zdigitalizowanej.
  12. ↑ Detlef Haberland: Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld. Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka. Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, 2011, s. 182. ISBN 978-83-910595-2-4.
  13. ↑ Matthäusa Meriana,”Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae”, Frankfurt am Main 1650.
  14. ↑ Knie 1830 ↓, s. 803.
  15. ↑ Józef Lompa, „Krótki rys jeografii Śląska dla nauki początkowej”, Głogówek 1847, str.33.
  16. ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)
  17. ↑ a b Gmina Ujazd – Rys historyczny.
  18. ↑ Triest 1865 ↓, s. 301.
  19. ↑ Wyniki plebiscytu w powiecie strzeleckim. home.arcor.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-02)]..
  20. ↑ Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945. Nr 27: Województwo opolskie. Warszawa 1980
  21. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo opolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023, s. 120.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Gmina Ujazd
Miasto
Wsie
Osady
Części miasta
Integralne
części wsi

Powiat strzelecki
Miasta
Gminy miejsko-wiejskie
Gminy wiejskie

Powiat strzelecki (1945–1975)
Przynależność wojewódzka
Miasta (1945–1975)
Osiedla (1954–1972)
Gminy wiejskie
(1945–1954 i 1973–1975)
Gromady (1954–1972)
Miasta województwa opolskiego
Miasta na prawach powiatu
Miasta powiatowe
Miasta gminne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ujazd_(województwo_opolskie)&oldid=73494812”