Układ Sikorski-Majski

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Podpisanie układu, Londyn, 30 lipca 1941. Od lewej: Władysław Sikorski, Anthony Eden, Winston Churchill i Iwan Majski

Układ Sikorski-Majski – układ z dnia 30 lipca 1941 roku między Polską (sygnatariusz: Władysław Sikorski) a ZSRR (sygnatariusz: Iwan Majski), przywracający stosunki dyplomatyczne między obu państwami, zerwane 17 września 1939 z chwilą agresji ZSRR na Polskę wobec wysuniętego wówczas w nocie skierowanej do ambasadora RP oficjalnego stwierdzenia władz ZSRR o zaprzestaniu istnienia państwa polskiego. Układ miał na celu wspólną walkę obu państw z III Rzeszą w czasie II wojny światowej w ramach koalicji antyhitlerowskiej.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Po agresji III Rzeszy na ZSRR (22 czerwca 1941) rząd Wielkiej Brytanii związany sojuszem politycznym i wojskowym z Polską pośredniczył w rozmowach zmierzających do normalizacji polsko-radzieckich stosunków dyplomatycznych. Było to elementem brytyjskiej gry dyplomatycznej zmierzającej do utworzenia faktycznej koalicji antyhitlerowskiej[1].

Pierwsza bezpośrednia rozmowa Sikorski-Majski, z udziałem polskiego ministra spraw zagranicznych, Augusta Zaleskiego, w obecności stałego sekretarza stanu w Foreign Office, Aleksandra Cadogana odbyła się 5 lipca 1941 roku[2]. Rokowania prowadzone za pośrednictwem brytyjskim w Londynie zakończyły się podpisaniem międzypaństwowego porozumienia pomiędzy Polską a ZSRR w dniu 30 lipca 1941 roku. Układ przewidywał przywrócenie stosunków dyplomatycznych między obydwoma krajami oraz budowę armii polskiej w ZSRR pod dowództwem polskim. Układ podpisany został przez premiera rządu RP na uchodźstwie generała Władysława Sikorskiego i ambasadora ZSRR w Londynie Iwana Majskiego – stąd jego kolokwialna nazwa. W artykule 1 układu Rząd ZSRR uznał, że traktaty radziecko-niemieckie z 1939 roku tracą moc[3], zaś Rząd RP stwierdzał, że nie jest związany żadnym układem skierowanym przeciw ZSRR. W protokole dodatkowym rząd ZSRR zagwarantował „amnestię” dla obywateli polskich: więźniów politycznych i zesłańców pozbawionych wolności na terenie ZSRR w więzieniach i obozach Gułagu, a także jeńców[4].

Układ spisano w językach polskim i rosyjskim, bez potrzeby ratyfikacji (art. 5).

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Władysław Raczkiewicz odmówił podpisania porozumienia Sikorski-Majski[5], które pozostało tym samym zwykłym protokołem[6]. Nie zostało ogłoszone w Dzienniku Ustaw ani nie było zarejestrowane w Sekretariacie Ligi Narodów (czego wymagał Traktat Wersalski w art. 18).

Kontrowersje polityczne[edytuj | edytuj kod]

Wobec niejednoznacznych zapisów układu (nie potwierdzającego expressis verbis granicy polsko-radzieckiej ustalonej w traktacie ryskim)[7] przeciw jego zawarciu wypowiedziała się prawie połowa składu rządu RP na uchodźstwie, co doprowadziło do kryzysu gabinetowego połączonego z dymisjami ministrów (ministra spraw zagranicznych Augusta Zaleskiego, Kazimierza Sosnkowskiego i Mariana Seydy).

Została rozwiązana I Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej również sprzeciwiająca się warunkom układu.

Jednoczesne stworzenie poprzez układ Sikorski-Majski jednoznacznych warunków prawnych i faktycznych do zwolnienia polskich więźniów Gułagu[8] i stworzenia na ich bazie Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR pod dowództwem gen. Władysława Andersa, które jako 2 Korpus Polski stanowiły od 1942 trzon Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie jest dowodem niezasadności zarzutów wysuwanych w chwili podpisania układu wobec generała Władysława Sikorskiego przez członków Rządu Rzeczypospolitej.

25 kwietnia 1943 po odkryciu przez Niemców zbiorowych grobów oficerów polskich zamordowanych przez NKWD w Katyniu i zwróceniu się przez rząd polski do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o dochodzenie w sprawie, ZSRR jednostronnie zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem Rzeczypospolitej Polskiej. Zerwanie stosunków dyplomatycznych przez rząd ZSRR z rządem RP nie oznaczało unieważnienia pozostałych elementów umowy międzynarodowej, w szczególności jednostronnych deklaracji stron zawartych w art. 1 układu.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Wielka Brytania była po upadku Francji w czerwcu 1940 faktycznie izolowana, USA przystąpiły do wojny po ataku Japonii na Pearl Harbor (9 grudnia 1941) i wypowiedzeniu wojny USA przez III Rzeszę 11 grudnia 1941.
  2. Jacek Ślusarczyk. Układ polsko-radziecki z 30.7.1941 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3/1981. s. 5–24. 
  3. Art. 1 Rząd Związku Socjalistycznych Republik Rad uznaje, ze traktaty radziecko-niemieckie z 1939 roku, dotyczące zmian terytorialnych w Polsce, utraciły swoją moc. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej oświadcza, ze Polska nie jest związana z jakimkolwiek trzecim państwem żadnym układem zwróconym przeciwko Związkowi Socjalistycznych Republik Rad.
  4. Sprawę wojny Polski z ZSRR układ pomijał, jednak mówiąc o „amnestii” dla jeńców (pomimo osobliwości takiego połączenia wyrazów) pośrednio stan ten uznawał. 17 lipca 1942 r. Szef Sądownictwa Wojskowego Stanisław Szurlej w okólniku nr 12 postanawiał, by ZSRR poczynając od 30 lipca 1941 r. nie traktować jako nieprzyjaciela, co a contrario oznaczało, że do chwili zawarcia układu państwo to było nieprzyjacielem. Dylematy wojskowej temidy. Problemy orzecznicze sądów wojennych Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w latach II wojny światowej s. 23.
  5. Konstytucja kwietniowa w art. 12 g stanowiła, że prezydent zawiera i ratyfikuje umowy z innemi państwami. To samo dotyczyło stanowienia o wojnie i pokoju (art. 12 f).
  6. Michael Alfred Peszke, Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie 1939-1946, Poznań 2014, s. 141. 1 sierpnia 1941 w liście do Sikorskiego Raczkiewicz napisał: na podstawie art. 2 ust. 2 i art. 10 ust. 1 Ustawy Konstytucyjnej stwierdzam, że powyższa umowa z ZSRR nie może mieć i nie ma mocy wiążącej dla Rzeczypospolitej Polskiej, a może stanowić jedynie wytyczną dla bieżącego postępowania sygnatariuszy wspomnianej umowy (Konstytucyjne podstawy działania organów państwa polskiego w latach 1939–1945 s. 25). Art. 2 ust. 2 mówił o odpowiedzialności prezydenta wobec Boga i historji za losy Państwa, zaś art. 10 ust. 1 głosił Żadne działanie nie może stanąć w sprzeczności z celami Państwa, wyrażonemi w jego prawach.
  7. Według Sikorskiego nieważność zmian terytorialnych zachodziła ex tunc (od początku), ZSRR uznał je za nieważne ex nunc wskutek ich zerwania przez III Rzeszę, nabytki lat 1939–41 „uzasadniał” zmianami w swej Konstytucji opisującymi powstanie nowych „obwodów” i „republik” (Wiktor Sukiennicki, Biała księga. Fakty i dokumenty z okresu dwóch wojen światowych Paryż, Instytut Literacki, 1964 s. 145).
  8. W tym świadków zbrodni katyńskiej (Stanisław Swianiewicz).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]