Underclass

Underclass (podklasa społeczna) – specyficzna, niejednolita kategoria społeczna, skupiająca ludzi trwale pozostawionych poza nawiasem społeczeństwa (np. biedni, uliczni przestępcy, narkomani, bezdomni, alkoholicy, pozbawieni opieki umysłowo chorzy). Jedną z przyczyn jej powstawania jest uzależnienie się od pomocy socjalnej – skutek uboczny działania państwa opiekuńczego (podejście behawioralne) lub skutek uboczny makroekonomicznych przemian gospodarczych (podejście strukturalne). W hierarchicznym porządku znajduje się ona na najniższym szczeblu drabiny społecznej.

Twórcy pojęcia

Autorem pojęcia w odniesieniu do sfery niedostatku jest szwedzki ekonomista Gunnar Myrdal. Autorstwo ogólnej koncepcji underclass przypisuje się jednak amerykańskiemu socjologowi, Juliusowi Wilsonowi.

Wyróżniki

Wyróżnikami członków "underclass" są: trwała nieobecność na rynku pracy, przynależność kulturowa i rasowa, segregacja przestrzenna.

Podstawowe składniki identyfikujące jej obecność:

• bezrobocie wśród młodych mężczyzn;
• przestępstwa dokonywane przeciwko osobom;
• duża dzietność w rodzinach dysfunkcyjnych.

Poziomy analizy "underclass"

Według Mary Daly istnieje pięć poziomów analizy "underclass":

1. przestrzenny – znajdowania się w bliskości przestrzennej z innymi osobami w podobnej sytuacji ekonomiczno-społecznej;
2. strukturalny – wykluczenie społeczne i marginalizacja;
3. temporalny – trwanie określonych warunków i zachowań przez dłuższy czas;
4. deprywacji – równoczesne doświadczanie różnych problemów społecznych (np. bieda, alkoholizm i złe warunki mieszkaniowe);
5. kulturowy – cechy "kultury ubóstwa" jako podobieństwa kulturowe.

Koncepcja "kultury ubóstwa" Oscara Lewisa

Według niektórych badaczy da się wyróżnić w miarę homogeniczny świat podkulturowy "underclass", na który składają się brak umiejętności planowania przyszłości, rezygnacja, fatalizm i tolerancja dla patologii. W koncepcji Oscara Lewisa, długotrwałe ubóstwo ma nadbudowę kulturową – nędza ma odrębną strukturę i zasady funkcjonowania, w tym sensie tworzy subkulturę.

• "kultura ubóstwa" jest charakterystyczna dla grupy najuboższej w społeczeństwie;
• bieda jest dziedziczna;
• na poziomie rodziny brak jest dzieciństwa jako etapu chronionego;
• powszechną formą związków są konkubinaty lub związki matriarchalne;
• na poziomie psychologicznym wiąże się ona z poczuciem zepchnięcia na margines, bezradnością, uzależnieniem, widzeniem siebie jako kogoś gorszego od innych.

Anthony Giddens stwierdza, że o ile początkowo pojęcie "underclass" było klarowne, w wyniku wciągnięcia jej istnienia jako argumentu w krytyce państwa opiekuńczego, rozwodniło się i uległo upolitycznieniu.

Bibliografia

• Zygmunt Bauman, Zbędni, niechciani, odtrąceni – o biednych w zamożnym świecie, "Kultura i społeczeństwo" 2: 3-18, 1998.
• Henryk Domański, Polska underclass?, "Wiadomości kulturalne" 7:9, 1998.
• John Kenneth Galbraith, Istota masowego ubóstwa, Warszawa 1987.
• Arkadiusz Karwacki, Dominik Antonowicz, Underclass i kultura biedy w środowiskach popegieerowskich w kontekście sporów teoretycznych i interpretacyjnych, "Studia socjologiczne" 2003, nr 3 (170).