Podklasa społeczna

Podklasa społeczna, underclass – specyficzna, niejednolita kategoria społeczna, skupiająca ludzi trwale pozostawionych poza nawiasem społeczeństwa (np. biedni, uliczni przestępcy, narkomani, bezdomni, alkoholicy, pozbawieni opieki umysłowo chorzy). W hierarchicznym porządku znajduje się ona na najniższym szczeblu drabiny społecznej.

Jedną z przyczyn jej powstawania jest uzależnienie się od pomocy socjalnej. Jest to skutek uboczny działania państwa opiekuńczego (podejście behawioralne) lub skutek uboczny makroekonomicznych przemian gospodarczych (podejście strukturalne).

Twórcy pojęcia

Autorem pojęcia w odniesieniu do sfery niedostatku jest szwedzki ekonomista Gunnar Myrdal. Autorstwo ogólnej koncepcji underclass przypisuje się jednak amerykańskiemu socjologowi Juliusowi Wilsonowi.

Wyróżniki

Wyróżnikami członków podklasy społecznej są: trwała nieobecność na rynku pracy, przynależność kulturowa i rasowa, segregacja przestrzenna.

Podstawowe składniki identyfikujące jej obecność:

• bezrobocie wśród młodych mężczyzn
• przestępstwa dokonywane przeciwko osobom
• duża dzietność w rodzinach dysfunkcyjnych.

Poziomy analizy

Według Mary Daly istnieje pięć poziomów analizy podklasy społecznej:

1. przestrzenny – znajdowania się w bliskości przestrzennej z innymi osobami w podobnej sytuacji ekonomiczno-społecznej
2. strukturalny – wykluczenie społeczne i marginalizacja
3. temporalny – trwanie określonych warunków i zachowań przez dłuższy czas
4. deprywacji – równoczesne doświadczanie różnych problemów społecznych (np. bieda, alkoholizm i złe warunki mieszkaniowe)
5. kulturowy – cechy „kultury ubóstwa” jako podobieństwa kulturowe.

Koncepcja „kultury ubóstwa” Oscara Lewisa

Według niektórych badaczy da się wyróżnić w miarę homogeniczny świat kulturowy podklasy społecznej, na który składają się brak umiejętności planowania przyszłości, rezygnacja, fatalizm i tolerancja dla patologii. W koncepcji Oscara Lewisa długotrwałe ubóstwo ma nadbudowę kulturową – nędza ma odrębną strukturę i zasady funkcjonowania, w tym sensie tworzy subkulturę.

• „Kultura ubóstwa” jest charakterystyczna dla grupy najuboższej w społeczeństwie.
• Bieda jest dziedziczna.
• Na poziomie rodziny brak jest dzieciństwa jako etapu chronionego.
• Powszechną formą związków są konkubinaty lub związki matriarchalne.
• Na poziomie psychologicznym wiąże się ona z poczuciem zepchnięcia na margines, bezradnością, uzależnieniem, widzeniem siebie jako kogoś gorszego od innych.

Anthony Giddens stwierdza, że o ile początkowo pojęcie podklasy społecznej było klarowne, to w wyniku wciągnięcia jej istnienia jako argumentu w krytyce państwa opiekuńczego rozwodniło się i uległo upolitycznieniu.

Bibliografia

• Zygmunt Bauman, Zbędni, niechciani, odtrąceni – o biednych w zamożnym świecie, "Kultura i Społeczeństwo" 2: s. 3–18, 1998.
• Henryk Domański, Polska underclass?, "Wiadomości Kulturalne" 7:9, 1998.
• John Kenneth Galbraith, Istota masowego ubóstwa, Warszawa 1987.
• Arkadiusz Karwacki, Dominik Antonowicz, Underclass i kultura biedy w środowiskach popegieerowskich w kontekście sporów teoretycznych i interpretacyjnych, „Studia Socjologiczne” 2003, nr 3 (170).