Wapień z Solnhofen
Wapień z Solnhofen także Solnhofener Plattenkalk (dosł. solnhofeński wapień płytowy) lub Formacja Solnhofen (niem. Solnhofen-Formation) – pokłady późnojurajskich wapieni płytowych i Fossillagerstätte na południu Jury Frankońskiej w południowych Niemczech, charakteryzujące się bogactwem wyjątkowo dobrze zachowanych skamieniałości z piętra tytonu datowanego na czas od 152,1 ± 0,9 do 145,0 mln lat temu, m.in. liliowców, amonitów, ryb i skorupiaków. Znaleziono tu także szczątki Archaeopteryx.
Etymologia[edytuj | edytuj kod]
Nazwa pochodzi od nazwy miejscowości Solnhofen położonej na południu Jury Frankońskiej w południowych Niemczech, w której pobliżu znajdują się pokłady skał[1]. Historycznie stosowana była również nazwa „łupki solenhofeńskie” (niem. „Solenhofener Schiefer), która współcześnie została zastąpiona nazwą „wapień z Solnhofen”[2].
W języku angielskim stosowane są nazwy Solnhofen Limestone i Solnhofen Plattenkalk[3], a w niemieckim Solnhofener Plattenkalk.
Geologia[edytuj | edytuj kod]
Solnhofen znajduje się na południu Jury Frankońskiej złożonej z płaskowyżu i wzgórz zbudowanych ze skał jurajskich, które na południowym wschodzie przykryte są utworami trzeciorzędowymi[1]. Od północy Jura Frankońska graniczy z Basenem Germańskim wypełnionym utworami triasowymi[1].
W epoce jury późnej współczesne południowe Niemcy pokrywały wody płytkiego ciepłego morza, w których utworzyła się platforma węglanowa[4] – obszar intensywnej sedymentacji osadów węglanowych[5]. W okresie dolnej jury powstały tu liczne laguny i rafy koralowe[4]. Początkowo z bioherm gąbkowych powstała zwarta bariera na południu i wschodzie regionu, a na północy rozwijała się platforma węglanowa[6]. Kiedy poziom wód opadał, biohermy zaczęły się rozrastać i podzieliły platformę węglanową na wiele lagun[6].
Przy półsuchym klimacie i braku zasilania wodami rzecznymi doszło do rozwarstwienia gęstościowego wód oraz powstania przy dnie warunków hypersalinarnych i beztlenowych[7]. Zwierzęta żyły jedynie w wodach pelagialnych, a rzadki bentos tworzyły osobniki przyniesione przez sztormy z raf[7]. W okresie tytonu, datowanego od 152,1 ± 0,9 do 145,0 mln lat temu[8], zaszły procesy sedymentacyjne[6]. Obszary rafy koralowej zbudowały wapienie i dolomity, a w lagunach o niedotlenionych wodach przydennych wytworzyły się wapienie płytowe[4]. Pod koniec jury wody morza Tetydy opadły, osady zostały odkryte i wystawione na działalność żywiołów do późnej kredy[9]. Na przełomie turonu i cenomanu obszar ponownie został zalany wodami morza[9]. Od ustąpienia wód do czasów współczesnych skały poddawane są erozji[10].
Powstała Formacja Solnhofen jest częścią większej jednostki litostratygraficznej – Grupy Altmühl złożonej z Formacji Geisental, Formacji Solnhofen i Formacji Mörnsheim[6]. Dzieli się na Dolny Plattenkalk i Górny Plattenkalk[6]. Jej miąższość wynosi od 27,8 m w Schernfeld do 59,9 m w Solnhofen[11].
Wapień płytowy z okolic Solnhofen charakteryzuje się dużą twardością, drobnoziarnistością i jasną barwą, i daje się łupać na cienkie płytki[1]. Zbudowany jest przede wszystkim z mikrytu i niewielkich ilości mikrosparytu[11].
Paleontologia[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Wapień z Solnhofen skrywa skamieniałości z piętra tytonu[3], datowanego na okres od 152,1 ± 0,9 do 145,0 mln lat temu[8]. W wapieniach odkryto ponad 750 gatunków skamieniałych roślin i zwierząt, m.in. liliowców, amonitów, ryb i skorupiaków[3]. Znaleziono wyjątkowo dobrze zachowane organizmy bezszkieletowe (meduzy, kałamarnice) i owady[3]. Skamieniałości zachowały się wyjątkowo dobrze dzięki specyficznym warunkom abiotycznym na dnie zbiornika, gdzie osadzały się szczątki oraz szybkiemu ich przykrywaniu przez drobny muł węglanowy w czasie sztormów[7].
W 1861 roku znaleziono tu pióro[12], które w 1861 roku zbadał niemiecki paleontolog Hermann von Meyer (1801–1869) i przypisał zwierzęciu nazwanemu przez siebie Archaeopteryx lithographica[13]. Pierwszy szkielet Archaeopteryxa został znaleziony rok później, a kolejny w 1877 roku – został on zakupiony przez Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie[14].
Szczególnie różnorodną grupę skamieniałości odkrytych w wapieniach solnhofeńskich są ryby[15]. Znaleziono tu skamieniałości rekinów z rodzajów Palaeoscyllium, Pseudorhina, Galeoidea i Protospinax, zrosłogłowych z rodzaju Ischyodus, promieniopłetwych z rodzaju Lepidotes, Gyronchus, Caturus, Aspidorhynus i Pachytrisops, mięśniopłetwych z rodzaju Coccoderma[15].
Wśród skamieniałości w Solnhofen znajdują się również szczątki żółwi z rodzaju Eurysternum, krokodyli z rodzaju Alligatorellus, Steneosaurus i Geosaurus, a także ichtiozaura Macropterygiusa, kompsognata i pterozaurów z rodzaju Rhamphorhynchus, Pterodactylus i Ctenochasma [15].
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Ichtiozaur -
Wydobycie[edytuj | edytuj kod]
Wapień solnhofeński od lat wykorzystywany jest w budownictwie i litografii[3].
Wydobywany był już w czasach rzymskich i stosowany jako materiał budowlany[4], m.in. do budowy warowni wzdłuż północnej granicy cesarstwa, i jako materiał wykończeniowy, m.in. w łaźniach[16]. W okresie średniowiecza służył przede wszystkim jako kamień podłogowy i do krycia dachów[16]. Był również eksportowany, m.in. płytki wapienne z Solnhofen zostały użyte w mozaice podłogowej w kościele Mądrości Bożej w Konstantynopolu[16]. W XVI–XVII w. używany był do produkcji nagrobków i tablic pamiątkowych[16].
Po wynalezieniu w 1798 roku litografii wapień solnhofeński zaczął być stosowany przez litografów[16].
Wapień solnhofeński wydobywany jest do tej pory w tradycyjnych kamieniołomach[17].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d Loba i in. 2010 ↓, s. 74.
- ↑ Haczewski 1989 ↓, s. 440.
- ↑ a b c d e Encyclopædia Britannica ↓.
- ↑ a b c d Bayerisches Staatsministerium für Umwelt, Gesundheit und Verbraucherschutz ↓.
- ↑ Encyklopedia PWN – platforma węglanowa ↓.
- ↑ a b c d e Loba i in. 2010 ↓, s. 75.
- ↑ a b c Encyklopedia PWN ↓.
- ↑ a b Cohen, K.M., Finney, S.C., Gibbard, P.L. & Fan, J.-X.: The ICS International Chronostratigraphic Chart. Episodes 36: 199–204. Międzynarodowa Komisja Stratygrafii, (2013, updated), v 2020/03. [dostęp 2021-04-02]. (ang.).
- ↑ a b Barthel, Swinburne i Conway Morris 1990 ↓, s. 19.
- ↑ Barthel, Swinburne i Conway Morris 1990 ↓, s. 23.
- ↑ a b Loba i in. 2010 ↓, s. 76.
- ↑ Barthel, Swinburne i Conway Morris 1990 ↓, s. 10.
- ↑ Meyer 1861 ↓.
- ↑ Barthel, Swinburne i Conway Morris 1990 ↓, s. 11–15.
- ↑ a b c Loba i in. 2010 ↓, s. 77.
- ↑ a b c d e Barthel, Swinburne i Conway Morris 1990 ↓, s. 4.
- ↑ Barthel, Swinburne i Conway Morris 1990 ↓, s. 8.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Barthel, K. W., Swinburne, N.H.M., Conway Morris, S.: Solnhofen: A Study in Mesozoic Palaeontology. CUP, 1990. ISBN 978-0-521-33344-3. [dostęp 2021-04-02]. (ang.).
- Bayerisches Staatsministerium für Umwelt, Gesundheit und Verbraucherschutz: Fossilfundstelle Solnhofer Plattenkalke. [w:] www.lfu.bayern.de/ [on-line]. [dostęp 2021-04-02]. (niem.).
- Haczewski, Grzegorz. Poziomy wapieni kokkolitowych w serii menilitowo-krośnienskiej rozróżnianie, korelacja i geneza. „Annales Societatis Geologorum Poloniae”. 59, s. 435–523, 1989. ISSN 0208-9068. (pol.).
- Loba, Michał, Drela, Tomasz, Surowski, Michał i Mateusz Tałanda. Rodzaj Saccocoma Agassiz, 1836 w środowisku późnej jury rejonu Solnhofen (południowe Niemcy). „Rocznik Studenckiego Ruchu Naukowego Uniwersytetu Warszawskiego”, s. 73–80, 2010. UW. ISSN 1642-008X. (pol.).
- Meyer, Hermann von: Archaeopteryx litographica (Vogel-Feder) und Pterodactylus von Solenhofen. W: Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geognosie, Geologie und Petrefakten-Kunde. Stuttgart: Schweizerbart, 1861, s. 678–679. [dostęp 2021-04-02]. (niem.).
- Platforma węglanowa, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-04-02].
- Solnhofen, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-04-02].
- Solnhofen Limestone, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2021-04-02] (ang.).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Der Atlas für Fossilien aus Solnhofen. [w:] www.solnhofen-fossilienatlas.de [on-line]. [dostęp 2021-04-02]. (niem.).