Wikiprojekt:Tłumaczenie artykułów/Globalne ocieplenie

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Średni wzrost temperatury powietrza w latach 1906 - 2005 w pobliżu powierzchni Ziemi wyniósł 0,74 ± 0,18 °C (1,33 ± 0,32 °F)[1]. Międzyrządowy Zespół do spraw Zmian Klimatu (IPCC) uważa, że "większość obserwowanego wzrostu średniej temperatury globalnej od połowy XX wieku spowodowana jest najprawdopodobniej antropogenicznym wzrostem koncentracji gazów cieplarnianych"[1] poprzez efekt cieplarniany. Czynniki naturalne, takie jak aktywność słoneczna i wulkany miały raczej niewielki wpływ ocieplający od czasów poprzedzających rewolucję przemysłową do 1950, a mały wpływ chłodzący od 1950 roku[2][3]. Wnioski te poparło co najmniej trzydzieści stowarzyszeń i akademii naukowych[4], wliczając wszystkie narodowe akademie nauk najbardziej uprzemysłowionych państw[5][6][7]. Mimo że indywidualni naukowcy wyrazili sprzeciw niektórym ustaleniom IPCC[8], znakomita większość uczonych badających zmiany klimatyczne zgadza się z podstawowymi wnioskami Zespołu[9][10].

Podsumowane przez IPCC prognozy modeli klimatycznych wykazują, że średnia temperatura globalna powierzchni Ziemi podniesie się o dodatkowe 1,1 - 6,4 °C (2,0 - 11,5 °F) w przeciągu dwudziestego pierwszego wieku[1]. Ten rozrzut wielkości szacunkowych jest spowodowany przyjęciem różnych scenariuszy z odmiennymi założeniami emisji gazów cieplarnianych i używaniem modeli prognostycznych, które nieco inaczej przewidują zmiany klimatyczne. Pomimo, że większość badań skupia się na zmianach do roku 2100, to ocieplenie i wzrost poziomu morza oczekiwane są na ponad tysiąc lat, nawet w przypadku ustabilizowania się gazów cieplarnianych. Opóźnienie w przywróceniu równowagi to skutek dużej pojemności cieplnej oceanów[1].

Rosnąca temperatura globalna spowoduje wzrost poziomu morza, przypuszczalnie zintensyfikuje też ekstremalne zjawiska pogodowe i zmieni ilość i rozkład opadów atmosferycznych. Inne spodziewane efekty globalnego ocieplenia to zmiany w wydajności upraw, szlakach handlowych, regresja lodowców, wymieranie gatunków organizmów żywych i zwiększony zasięg nosicieli chorób.

Wątpliwości naukowe pozostają w kwestiach przewidywanego wzrostu temperatur oraz tego jak ocieplenie i potencjalne konsekwencje będą różnić się w poszczególnych rejonach na Ziemi. Rządy większości państw podpisały i ratyfikowały Protokół z Kioto, mający na celu redukcję emisji gazów cieplarnianych. Trwa jednak światowa polityczno-publiczna debata, dotycząca potencjalnych działań w celu redukcji lub cofnięcia trendu ocieplania się, bądź przystosowania się do przewidywanych następstw.

Terminologia[edytuj | edytuj kod]

Termin "globalne ocieplenie" to przykład szczególnej zmiany klimatycznej. Termin "zmiana klimatu" może odnosić się również do innych efektów zmiany temperatury, takich jak globalne ochłodzenie, lub do zmian ogólnej cyrkulacji atmosfery na Ziemi. Termin "globalne ocieplenie" odnosi się do ocieplenia odnotowanego w ostatnich dekadach oraz prognoz dalszego wzrostu temperatury; uważa się też, że istnieje wpływ człowieka na te zmiany [11]. Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (UNFCCC) używa terminu "zmiana klimatu" do zmian spowodowanych przez człowieka i "zmienność klimatyczna" do określenia innych zmian[12]. Czasami używa się terminu "antropogeniczne globalne ocieplenie" (AGW), co podkreśla rolę zmian wywołanych przez człowieka.

Naukowe podstawy przyczyn zmian klimatu[edytuj | edytuj kod]

Składniki obecnego wymuszania promieniowania oszacowane przez Czwarty Raport IPCC.
 Osobny artykuł: Zmiany klimatu.

Klimat Ziemi zmienia się w wyniku modyfikacji czynników zewnętrznych, w tym zmian konfiguracji cykli orbitalnych[13][14][15], erupcji wulkanicznych[16] i zmian efektu cieplarnianego, wywołanych głównie zmianą koncentracji gazów cieplarnianych. Dokładne przyczyny współczesnego ocieplenia pozostają obiektem badań, ale przeważający pogląd naukowy[5][17] głosi, że wywołany działalnością człowieka wzrost atmosferycznych gazów cieplarnianych, spowodował większość ocieplenia obserwowanego od początków ery przemysłowej. Ta atrybucja jest najlepiej widoczna w ostatnim pięćdziesięcioleciu, dla którego dostępne są najbardziej szczegółowe bezpośrednie dane pomiarowe. Powstały też hipotezy wyjaśniające wzrost temperatury, które odbiegają od przeważającej opinii naukowej. Jedna z nich sugeruje, że ocieplenie to efekt zmian w aktywności słonecznej poprzez wpływ na odbijalność chmur [18][19][20].

Żaden ze skutków wymuszania klimatu nie następuje natychmiastowo. Duża pojemność cieplna oceanu powoduje, że powierzchniowe zmiany temperatury oceanu są transportowane przez oceaniczny pas transmisyjny z opóźnieniem. Wpływ oceanu na klimat atmosfery i inne pośrednie czynniki sprawiają, że obecny klimat na powierzchni Ziemi nie jest w równowadze z narzucanym wymuszaniem[21]. Badania wykazują, że nawet gdyby ilość gazów cieplarnianych ustabilizowała się na poziomie z 2000 roku, klimat ociepliłby się o ok. 0,5 °C (0,9 °F)[22].

Atmosferyczne gazy cieplarniane[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Gaz cieplarniany i Efekt cieplarniany.

Efekt cieplarniany odkrył w 1824 Jean Baptiste Joseph Fourier, a jako pierwszy ilościowo przeanalizował Svante Arrhenius w 1896. Jest to proces, w którym absorpcja i emisja promieniowania podczerwonego przez gazy atmosferyczne ogrzewa dolną atmosferę i powierzchnię planety.

Istnienie zjawiska efektu cieplarnianego nie jest kwestionowane. Naturalnie występujące gazy szklarniowe podnoszą przeciętną temperaturę Ziemi o około 33 °C (59 °F), dzięki czemu jest ona zamieszkiwalna[23][24]. Główne gazy cieplarniane na Ziemi to para wodna, odpowiedzialna za 36-66% efektu cieplarnianego (razem z chmurami 66-85%); dwutlenek węgla (CO2), powodujący 9–26% efektu; metan (CH4)- 4–9% i ozon- 3–7%[25][26]. Problem atrybucji globalnego ocieplenia polega na zrozumieniu w jakim stopniu zjawisko efektu cieplarnianego jest intensyfikowane wskutek działalności człowieka powodującej wzrost stężenia niektórych gazów cieplarnianych w atmosferze.

Działalność człowieka od rewolucji przemysłowej spowodowała wzrost koncentracji różnych gazów cieplarnianych, prowadząc do większego wymuszania promieniowania przez dwutlenek węgla, metan, troposferyczny ozon, chlorofluorowęgle i tlenek azotu. Jako pojedyncza cząsteczka, metan jest bardziej efektywnym gazem cieplarnianym niż dwutlenek węgla, jednak stężenie CH4 jest dużo mniejsze, z całkowitym wymuszaniem promieniowania jednej czwartej CO2. Pozostałe gazy tylko w niewielkim stopniu przyczyniają się do efektu szklarniowego; jeden z nich, tlenek azotu (N2O), wzrasta w koncentracji ze względu na działalność taką jak rolnictwo. Atmosferyczne stężenie CO2 i CH4 wzrosło odpowiednio o 31% i 149% od początku ery przemysłowej w połowie XVIII wieku. Poziomy te są wyższe niż kiedykolwiek indziej w ciągu ostatnich 650,000 lat, okres dla którego uzyskano wiarygodne dane ze rdzeni lodowych[27]. Z innych mniej bezpośrednich dowodów geologicznych przypuszcza się, że zawartości dwutlenku węgla nie były tak wysokie od 20 milionów lat[28]. Spalanie paliw kopalnych jest odpowiedzialne za około 75% wzrostu koncentracji CO2 w ciągu ostatnich 20 lat. Pozostałe 25% to w większości skutki użytkowania gruntów, w szczególności wylesianie[29].

Zmiany stężenia dwutlenku węgla (CO2) w ostatnich dekadach. Te miesięczne pomiary CO2 pokazują małe sezonowe oscylacje w ogólnym rocznym trendzie wzrostu. Każdego roku maksimum osiągane jest podczas późnej wiosny półkuli północnej i spada w okresie wegetacyjnym półkuli północnej, ponieważ rośliny absorbują część CO2 z atmosfery. Wykres nazywany jest krzywą Keelinga.

Obecna koncentracja CO2 w atmosferze wynosi około 385 cząstek na milion na objętość (ppmv)[30]. Ze względu na spalanie paliw kopalnych i zmiany w użytkowaniu ziemi przewiduje się dalszy wzrost koncentracji CO2. Szybkość wzrostu będzie zależeć od ekonomicznego, socjologicznego, technologicznego i naturalnego rozwoju, lecz może być ograniczona przez niedostępność paliw kopalnych. Specjalny Raport nt. Scenariuszy Emisji (ang. Special Report on Emissions Scenarios) podaje duży zakres przyszłych emisji CO2, od 541 do 970 ppm do roku 2100[31]. Zasoby paliw kopalnych są wystarczające do osiągnięcia tego poziomu, a nawet przekroczenia po roku 2100, o ile węgiel, piaski bitumiczne bądź klatrat metanu będą powszechnie używane[32]. Artykuł Hansena i et al. zasugerował, że zaobserwowane w XX wieku ocieplenie spowodowały głównie gazy cieplarniane inne niż dwutlenek węgla, a efekt CO2 został częściowo zredukowany, m.in. przez efekt aerozoli atmosferycznych. Dwutlenek węgla jest jednak wymieniany jako dominujący czynnik w przyszłości, o ile emisje tego gazu będą wzrastały a efekt aerozoli (np. ozonu) osłabnie[33].

Sprzężenie zwrotne[edytuj | edytuj kod]

Wpływ składników wymuszania promieniowania na klimat komplikują wtórne procesy sprzężenia zwrotnego.

Istotnym efektem sprzężenia jest parowanie wody. Ocieplenie powierzchni wskutek dodawania gazów cieplarnianych, które są dobrze wymieszane i długo przebywają w atmosferze, takich jak CO2, powoduje wzrost wyparowywania wody do atmosfery. Ponieważ para wodna jest także gazem cieplarnianym, atmosfera jeszcze bardziej się ociepla; to ocieplenie powoduje z kolei dalsze parowanie pary wodnej. Jest to typ dodatniego sprzężenia zwrotnego; nazywane jest również efektem supercieplarnianym[34] i może być powstrzymane przez inne procesy. Dodatnie sprzężenie zwrotne zwiększa efekt cieplarniany wywołany samym dwutlenkiem węgla. Mimo że proces ten powoduje wzrost wilgotności bezwzględnej powietrza to wilgotność względna może pozostać względnie stała ponieważ cieplejsze powietrze jest w stanie "zatrzymać" więcej pary wodnej[35]. Efekt dwutlenku węgla i związane sprzeżenia są odwracalne, ale ze względu na długi okres przebywania dwutleneku węgla w atmosferze i bezwładność cieplną oceanu, zmiany są długoterminowe.

Prowadzone są badania naukowe nad wpływem chmur na sprzężenie zwrotne. Chmury emitują promieniowanie podczerwone z powrotem na powierzchnię ziemską, dają więc efekt ocieplenia; chmury odbijają dochodzące światło słoneczne i emitują podczerwień w kosmos. Rozstrzygnięcie czy bilans daje efekt ocieplenia, czy ochłodzenia, jest związane m.in. z typem i wysokością podstawy chmur. Parametryzacja procesów chmurowych w modelach klimatu jest skomplikowana, częściowo ze względu na duże odstępy między punktami na siatkach obliczeniowych modeli klimatu. We wszystkich modelach użytych w Czwartym Raporcie IPCC[35] chmury dają dodatni efekt sprzężenia zwrotnego i stanowią istotny mechanizm ocieplania. Mniej znaczącym mechanizmem sprzężenia zwrotnego jest zmiana pionowego gradientu temperatury. Temperatura atmosfery zmniejsza się wraz z wysokością w troposferze. Ponieważ emisja promieniowania podczerwonego zmienia się z temperaturą do czwartej potęgi to promieniowanie długofalowe wyemitowane z górnej atmosfery jest mniejsze niż wypromieniowane z dolnej atmosfery. Większość emisji z górnej atmosfery "ucieka" w przestrzeń kosmiczną, natomiast promieniowanie emitowane w warstwie blisko Ziemi jest wtórnie absorbowane przez powierzchnię ziemską lub atmosferę. Intensywność efektu cieplarnianego zależy więc od zmiany temperatury atmosferycznej wraz z wysokością: szybko malejąca temperatura intensyfikuje efekt cieplarniany, powolny spadek temperatury jest związany z redukcją efektu cieplarnianego. Numeryczne modele klimatu prognozują, że ocieplenie zredukuje spadek temperatury wraz z wysokością, wywołując ujemne sprzężenie zwrotne, które osłabi efekt cieplarniany. Pomiary zmiany temperatury z wysokością w troposferze wykonywane są za pomocą sondaży atmosferycznych oraz metod satelitarnych, ale z dokładnością mniejszą niż pomiary temperatury na Ziemi. Oceny zmian temperatury w atmosferze i porównania z modelami są z tego powodu utrudnione[36].

Innym ważnym typem oddziaływań pomiędzy różnymi procesami jest tzw. "sprzężenie albedo-lód" (ang. ice-albedo feedback)[37]. Wraz ze wzrostem temperatury, wzrasta szybkość topnienia lodu w obszarach okołobiegunowych, zmniejsza się także obszar i czas zalegania pokrywy śnieżnej. Proces topnienia powoduje, że silnie odbijający promieniowanie słoneczne lód zastępują ciemniejsze obszary lądu lub wody, absorbujące więcej promieniowania słonecznego. Jest to mechanizm dodatniego sprzężenia zwrotnego, w którym zmniejszenie pokrywy lodu i śniegu prowadzi do jeszcze szybszego jej zaniku.

Sprzężenie dodatnie wywołane emisją dwutlenku węgla i metanu z topniejących obszarów wiecznej zmarzliny (np. torfowisk na Syberii) to kolejny mechanizm zdolny przyczynić się do ocieplania[38]. Powstała hipoteza, że wzrost temperatury oceanów może spowodować uwolnienie CH4 ze złóż klatratów metanowych, prowadząc do masowego wymierania organizmów morskich i gwałtownego wzrostu temperatury w atmosferze[39][40].

Przypuszczalnie zdolność oceanu do sekwestracji węgla będzie malała wraz ze zwiększającą się temperaturą. Ocieplenie zredukuje ilość mineralnych składników odżywczych w strefie mezopelagialnej oceanu (ok. 200m do 1000m p.p.m.), powodując obniżenie się populacji okrzemków w stosunku do fitoplanktonu. Komórki fitoplanktonu są mniejsze i słabiej oddziaływują z węglem, redukując efekt tzw. pompy biologicznej, "pompującej" węgiel z atmosfery do oceanu[41].

Aktywność słoneczna[edytuj | edytuj kod]

Aktywność słoneczna w ostatnich 30 latach. Oznaczenia wykresów: Irradiancja (dzienna/roczna), Plamy słoneczne, Rozbłysk słoneczny, Strumień radiowy 10,7 cm
 Osobny artykuł: Stała słoneczna.

Istnieją artykuły naukowe sugerujące niedoceniony wpływ Słońca na ocieplenie. Naukowcy Bruce West i Nicola Scafetta z Uniwersytetu Duke'a, oceniają, że Słońce przyczyniło się do ok. 45–50% wzrostu średniej temperatury globalnej na powierzchni Ziemi w okresie 1900–2000, i ok. 25–35% w latach 1980-2000[42]. Publikacja Petera Stotta i współautorów sugeruje, że modele klimatu zawyżają względny wpływ gazów cieplarnianych w porównaniu z wymuszaniem promieniowania słonecznego; zwracana jest też uwaga na słabo uwzględniany ochładzający wpływ zawieszonych w powietrzu pyłów wulkanicznych oraz aerozoli siarczanów[43]. Badacze w podsumowaniu są jednak zgodni, że nawet ze zwiększoną wrażliwością klimatyczną na promieniowanie słoneczne, większość ocieplenia od połowy XX wieku jest prawdopodobnie związana ze wzrostem stężenia gazów cieplarnianych.

Inna hipoteza (kosmoklimatologia) głosi, że zwiększona aktywność Słońca, możliwie zamplifikowana przez promieniowanie kosmiczne wpływające na chmurowe jądra nukleacji, przyczyniła się do współczesnego ocieplenia[44]. Autorzy wymieniają aktywność magnetyczną Słońca jako kluczowy czynnik odchylający promienie kosmiczne zdolne do wytworzenia chmurowych jąder nukleacji, które z kolei oddziaływują na klimat[45]. Jednym z przewidywanych skutków zwiększonej aktywności Słońca byłoby ocieplenie się większości stratosfery, podczas gdy teoria gazów cieplarnianych przewiduje ochładzanie się stratosfery[46]. Obserwowanym trendem od co najmniej 1960 jest ochładzanie się stratosfery[47]. Również zmiejszone stężenie ozonu w stratosferze ma efekt chłodzący, jednak istotne ubytki w powłoce ozonowej pojawiły się dopiero pod koniec lat 70. XX wieku[48]. Aktywność słoneczna w połączeniu ze zmianami w aktywności wulkanicznej prawdopodobnie miała efekt ocieplający od czasów przedprzemysłowych do 1950, a od tamtego czasu efekt chłodzący[1]. W 2006, analiza Petera Foukala i naukowców ze Stanów Zjednoczonych, Niemiec i Szwajcarii wykazała brak natężenia jasności netto Słońca w ostatnim tysiącleciu. Cykle słoneczne spowodowały wzrost jasności o ok. 0.07% w ostatnich 30 latach. Poziom ten jest za niski, aby mógł w sposób istotny wpłynąć na globalne ocieplenie[49][50]. Artykuł Mike'a Lockwooda i Clausa Fröhlicha wykazuje brak relacji pomiędzy globalnym ociepleniem a irradiancją słoneczną od 1985, czy to poprzez zmiany w aktywności słonecznej, czy wahania promieniowania kosmicznego[51] Główni zwolennicy hipotezy wpływu promieniowania słonecznego na pokrywę chmur - Henrik Svensmark i Eigil Friis-Christensen - ustosunkowali się do tych zarzutów w swojej publikacji[52]. Artykuł z 2007 wykazuje brak istotnego związku pomiędzy padającym na Ziemię promieniowaniem kosmicznym, a zachmurzeniem i temperaturą w ciągu ostatnich 20 lat[53][54][55].

Zmiany temperatury[edytuj | edytuj kod]

Dwa tysiące lat średniej temperatury powierzchni wg różnych rekonstrukcji, każda zaokrąglona do skali dekadowej. Niezaokrąglona wartość za rok 2004 również oznaczona dla porównania.

Zmiany w obecnej epoce[edytuj | edytuj kod]

Na podstawie pomiarów intrumentalnych (bezpośrednich), średnia globalna temperatura lądów i oceanów wzrosła o 0,75 °C (1,35 °F) względem okresu 1860 – 1900. Wartości te nie są znacząco obciążone niepewnością pomiarową, wynikającą z efektu miejskiej wyspy ciepła[56]. Od 1979, temperatury nad lądem wzrastały dwukrotnie szybciej niż temperatury oceanu (0,25 °C na dekadę w porównaniu z 0,13 °C na dekadę)[57]. Na podstawie wyników z pomiarów satelitarnych, temperatura w dolnej tropsferze wzrastała o ok. 0,12 - 0,22 °C (0,22 - 0,4 °F) na dekadę od 1979 roku. Uważa się, że temperatura była w miarę stabilna przez ostatnie tysiąc lat do 1850, wyjątkiem były możliwie regionalne oscylacje, takie jak średniowieczne optimum klimatyczne czy mała epoka lodowa.

Temperatura oceanu wzrasta wolniej niż lądu ze względu na większą efektywną pojemność cieplną wody i szybszą utratę ciepła przez parowanie[58]. Półkula północna ma więcej lądu niż półkula południowa, w związku z czym ogrzewa się szybciej. Na półkuli północnej znajdują się też rozległe obszary sezonowej pokrywy śnieżnej i śniegolodu, co wpływa na zmianę odbicia promieniowania słonecznego (sprzężenie zwrotne z udziałem śniegu i lodu). Mimo że na półkuli północnej emitowana jest większa ilość gazów cieplarnianych niż na półkuli południowej, nie wpływa to na różnicę pomiędzy ocieplaniem się, ponieważ gazy cieplarniane pozostają atmosferze wystaczająco długo, aby dobrze wymieszać się na obszarze całej kuli ziemskiej.

Na podstawie ocen należącego do NASA Goddard Institute for Space Studies (GISS), 2005 był najcieplejszym rokiem od wprowadzenia precyzyjnych i rozpowszechnionych pomiarów instrumentalnych, czyli pod koniec XIX wieku. Poprzednio, rekordowym rokiem był 1998, wyprzedzony o parę setnych stopnia Celsjusza[59]. Światowa Organizacja Meteorologiczna i Climatic Research Unit uznały 2005 za drugi najcieplejszy rok, za 1998[60][61]. Klimat w 1998 był wyjątkowo ciepły ze względu na pojawienie się najintensywniejszej anomalii pogodowej El Niño w całym stuleciu[62].

Antropogeniczna emisja innych substancji zanieczyszczających, głównie cząstek aerozoli siarczanów, wpływa ochładzająco na klimat, poprzez odbijanie dochodzącego promieniowania słonecznego. Częściowo wyjaśnia to zaobserwowane w połowie dwudziestego wieku ochłodzenie[63], choć mogło to też zależeć od czynników naturalnych. W 2000 James Hansen wraz ze współpracownikami zasugerował, że powstałe w wyniku spalania paliw kopalnych gazy i aerozole atmosferyczne w dużym stopniu wzajemnie się redukują, dlatego ocieplenie w ostatnich dekadach spowodowały gazy cieplarniane inne niż CO2[33].

Paleoklimatolog William Ruddiman twierdzi, że wpływ człowieka na klimat globalny został zainicjowany ok. 8000 lat temu, kiedy zaczęło się wylesianie dla zapewnienia terenu na produkcję rolną i ok. 5000 lat temu, kiedy zaczęto nawadniać pola w Azji do produkcji ryżu[64]. Interpretacje Ruddimana, oparte na danych stężenia metanu, zostały zakwestionowane[65].

Prehistoryczne zmiany klimatu[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Paleoklimatologia i Ziemia-śnieżka.
Zrekonstruowany przebieg temperatury na dwóch lokacjach na Antraktydzie i korelacja z globalną zmianą objętości lodu. Obecne dane pokazane są po lewej stronie wykresu.

Cykle ocieplenia i ochłodzenia zdarzały się na Ziemi wielokrotnie. Badania Europejskiego projektu rdzeni lodowych na Antarktydzie (EPICA) dostarczyły danych z ostatnich 800000 lat, okresu w którym wystąpiło osiem cykli glacjalnych, zschynchronizowanych z cyklami Milankovicia i ciepłe okresy interglacjalne porównywalne z obecną temperaturą[66].

Z gwałtownym wzrostem gazów cieplarnianych w okresie wczesnej Jury (ok. 180 milionów lat temu) związany był wzrost średnich temperatur o ok. 5 °C. Badania Open University wykazują, że ocieplenie przyspieszyło tempo wietrzenia skał o ok. 400%. Ponieważ wietrzenie powoduje wiązanie węgla w kalcytach i dolomitach, poziom CO2 zmniejszył się do normalnego poziomu w ciągu kolejnych 150,000 lat[67][68].

Zaproponowano też hipotezę, w której gwałtowna emisja metanu ze związków klatratu (ang. clathrate gun hypothesis) była przyczyną i zarazem efektem innych wydarzeń w dalekiej przeszłości, m.in. wymierania permskiego (ok. 251 milionów lat temu) i paleoceńsko-eoceńskiego maksimum termicznego (ok. 55 milionów lat temu).

Modele klimatu[edytuj | edytuj kod]

Przewidywane globalne ocieplenie przygotowane ok. 2001, używając różnych modeli klimatu, opierających się na scenariuszu A2 specjalnego raportu w sprawie możliwych scenariuszy emisji (SRES). A2 zakłada brak inicjatyw mających zredukować emisje.
Geograficzna dystrybucja ocieplenia powierzchni ziemskiej pod koniec XXI wieku, używając modelu klimatu HadCM3. Scenariusz zakłada kontynuację obecnych praktyk zapewniania wzrostu gospodarczego i emisji gazów cieplarnianych. Średnia globalnego ocieplenia wynosi tu 3,0 °C (5,4 °F).
 Osobne artykuły: Modele klimatu i Model ogólnej cyrkulacji.

Naukowcy badają zmiany klimatyczne używając modeli numerycznych klimatu. Modele te oparte są na podstawowych zasadach dynamiki płynów, transportu promieniowania i innych procesów. Procesy te są symulowane w sposób przybliżony, ze względu na ograniczenia w możliwościach komputerów i złożoność systemu klimatycznego. Wszystkie współczesne modele klimatu uwzględniają procesy wymiany atmosfery i oceanu oraz symulują pokrywy lodowe na lądzie i w oceanie. Niektóre z nich uwzględniają także procesy chemiczne i biologiczne[69]. Modele te przewidują, że efektem zwiększonych emisji gazów cieplarnianych jest ocieplenie klimatu[70]. Należy jednak zaznaczyć, że nawet przyjmując te same wartości przyszłych poziomów gazów cieplarnianych, modele różnie symulują wrażliwość klimatyczną.

Zakładając niepewności w modelowaniu klimatu i koncentracji gazów cieplarnianych w przyszłości, IPCC przewiduje ocieplenie od 1,1 °C do 6,4 °C (2,0 °F do 11,5 °F) pod koniec XXI wieku, w stosunku do okresu 1980–1999[1]. Modele są także używane do ustalenia czy obecne zmiany klimatu wywoływane są przez działalność człowieka czy czynniki naturalne. Porównywane są zmiany obserwowane do tych przewidywanych przez modele, które zakładają różnego rodzaju czynniki - naturalne i spowodowane przez człowieka.

Obecne modele klimatu dobrze pokrywają się z obserwacjami globalnych zmian temperatury w ostatnim stuleciu, ale nie symulują wszystkich aspektów klimatu[71]. Modele nie przewidują w sposób jednoznaczny przyczyny ocieplenia pomiędzy rokiem 1910 i 1945, choć sugerują, że ocieplenie od 1975 jest dominowane przez emisję antropogenicznych gazów cieplarnianych.

Przewidywania modeli klimatu globalnego tworzy się z użyciem różnego rodzaju scenariuszy emisji gazów cieplarnianych, najczęściej ze specjalnego raportu IPCC (Special Report on Emissions Scenarios, w skrócie SRES). Niektóre modele, choć nie jest to typowe, uwzględniają dodatkowo obieg węgla w atmosferze. Taka symulacja przeważnie daje efekt dodatniego sprzężenia, ale wyniki obarczone są dużą niepewnością (w scenariuszu A2 SRES daje to dodatkową emisję CO2 w zakresie od 20 and 200 ppm ). Istnieją badania obserwacyjne, które również wskazują na dodatnie sprzężenie[72][73][74].

Mimo postępów, parametryzacja chmur to jedno z głównych źródeł niepewności w numerycznych modelach klimatu[75].

Atrybucja i oczekiwane efekty[edytuj | edytuj kod]

Nieliczne dostępne protokoły wykazują, że lodowce cofały się od początków XIX wieku. W latach 50. XX wieku rozpoczęto pomiary monitorujące bilans masy lodowcowej pod nadzorem World Glacier Monitoring Service i National Snow and Ice Data Center.

Mimo że trudno jest powiązać specyficzne zjawiska pogodowe z globalnym ociepleniem, wzrost temperatury globalnej może powodować zmiany na obszarach rozległych, m.in. topnienie lodowców, zmniejszenie się pokrywy lodów morskich Arktyki[76] i światowy wzrost poziomu morza. Zmiany w ilości i strukturze opadów atmosferycznych mogą spowodować zarówno susze jak i powodzie. Mogą również nastąpić zmiany w intensywności i częstotliwości występowania skrajnych wydarzeń pogodowych. Inne możliwe skutki to zmiana w wydajności produkcji rolnej i otwarcie nowych szlaków handlowych [77], zmniejszony dopływ słodkiej wody, wymieranie gatunków, oraz zwiększony zasięg występowania wektorów przenoszących zakaźne drobnoustroje.

Globalnemu ociepleniu przypisuje się już, przynajmniej częściowo, niektóre efekty na środowisko naturalne i cywilizację. Raport IPCC z 2001 sugeruje, że globalne ocieplenie ma częściowy wpływ na regresję lodowców od roku 1850, zaburzenie lodowców szelfowych (np. lodowca szelfowego Larsena), wzrost poziomu morza, zmiany w regionalnych strukturach opadu, oraz intensyfikację i zwiększoną częstotliwość występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych[78]. Oczekiwane są zmiany w ogólnej i regionalnej cyrkulacji powietrza i intesywności oraz częstotliwości zjawisk atmosferycznych. Natomiast trudno jest ocenić wpływ globalnego ocieplenia na konkretne zjawiska pogodowe. Inne oczekiwane efekty to deficyt wody w pewnych rejonach, a większe opady w innych, zmiany w akumulacji śniegu w górach, oraz negatywny wpływ na zdrowie przy cieplejszej temperaturze[79].

Wzrost śmiertelności, wymuszona migracja oraz straty ekonomiczne przewidywane wskutek skrajnych zjawisk pogodowych mogą być zaognione wzrastającą gęstością zaludnienia w dotkniętych rejonach. W średnich szerokościach geograficznych mogą jednak wystąpić pewne pozytywne zmiany związane z ociepleniem, np. spadek liczby zgonów z powodu wyziębienia [80]. W Trzecim Raporcie IPCC II grupa robocza podsumowała zarówno domniemane efekty jak i obecne zrozumienie tej problematyki[78]. Nowy Czwarty Raport IPCC z 2007 stwierdza, że są obserwacyjne dowody naukowe na intensyfikację cyklonów tropikalnych na północnym Oceanie Atlantyckim od 1970, co koreluje się ze wzrostem temperatury powierzchni oceanu, jednakże wykrycie długoterminowego trendu jest utrudnione ze względu na niską jakość pomiarów sprzed epoki satelitarnej. Sprawozdanie odnotowuje też brak oczywistej zależności pomiędzy doroczną liczbą cyklonów tropikalnych na świecie i wzrostem temperatury[1].

Poza tym, przewiduje się wzrost poziomu morza od 110 do 770 mm pomiędzy 1990 a 2100 [81], następstwa w rolnictwie, możliwe osłabienie cyrkulacji termohalinowej, redukcję stężenia ozonu w atmosferze, intensyfikację huraganów i innych skrajnych zjawisk pogodowych, zakwaszenie oceanów i rozprzestrzenianie się chorób takich jak malaria i denga. Badanie ze statystyczną próbką 1013 gatunków zwierząt i roślin wykazało, że 18 do 35% z nich może do 2050 zaniknąć, uwzględniając prognozowane ocieplenie[82]. Mało jest jednak dobrze udokumentowanych badań nad wymieraniem gatunków z powodu ostatnich zmian klimatu[83]; jedna z prac sugeruje z kolei, że przewidywane tempo zaniku gatunków jest niepewne[84].

Ekonomia[edytuj | edytuj kod]

Starano się przeanalizować ogólny koszt ekonomiczny strat wskutek zmiany klimatu na Ziemi. Do tej pory, nie ma rozstrzygających wniosków; przegląd około 100 prac ekonomicznych z tego zakresu określa koszt w granicach 10 USD na tonę węgla (tC) do 350 USD/tC (czyli od 3 USD na tonę dwutlenku węgla do 95 USD na tonę dwutlenku węgla). Średnia wartość to około 43 USD/tC (czyli 12 USD na tonę dwutlenku węgla)[80]. Raport Sterna to jeden z szeroko opublikowanych raportów dotyczących ekonomicznych skutków zmian klimatu; sugeruje on redukcję produktu krajowego brutto do 1% z powodu ekstremalnych zmian pogodowych. W najgorszym przypadku, globalna konsumpcja na osobę może spaść o 20%[85]. Metodologia, sposób przekazu oraz konkluzje tego raportu zostały skrytykowane przez wielu ekonomistow, głównie ze względu na założenia dotyczące dyskontowania oraz na wybór scenariuszy[86] Inni jednak poparli ogólną próbę oszacowania ryzyka ekonomicznego[87][88].

Wstępne badania sugerują, że wymiary kosztów i korzyści złagodzenia globalnego ocieplenia są zasadniczo porównywalne[89].

Według Programu Środowiskowego Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNEP), sektory ekonomiczne narażone na trudności związane ze zmianą klimatu to m.in. banki, rolnictwo i transport[90]. Kraje rozwijające się zależne od rolnictwa będą szczególnie dotknięte przez globalne ocieplenie[91].

Adaptacja, ograniczanie i prewencja[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Protokół z Kioto i Opinia naukowa o zmianie klimatu.

Wśród naukowców badających zmiany klimatu przeważa opinia, że globalna temperatura będzie wzrastać. Z tego powodu kraje, stany, korporacje i indywidualne osoby wprowadziły metody mające na celu ograniczenie lub przystosowanie się do globalnego ocieplenia. Wiele stowarzyszeń ekologicznych wspiera inicjatywy skierowane przeciwko czynnikom wpływającym na ocieplanie się klimatu, zarówno poprzez indywidualne osoby jak i przez organizacje lokalne i regionalne. Inni sugerują limity na światową produkcję paliw kopalnych, przytaczając bezpośredni związek pomiędzy produkcją paliw kopalnych a emisją dwutlenku węgla[92][93].

Podjęto również inicjatywy przesiębiorcze, zmierzające m.in. do wzrostu wydajności energii i użytkowania paliw odnawialnych. Jedną z istotnych innowacji jest rozwój handlu emisjami gazów cieplarnianych, gdzie firmy, pod nadzorem rządu, zgadzają się na górny limit emisji swoich zanieczyszczeń, a w przypadku emisji dodatkowych kupno certyfikatów od przedsiębiorstw, które nie wykorzystają przyznanego im limitu.

Najważniejszym międzynarodowym porozumieniem dotyczącym globalnego ocieplenia jest Protokół z Kioto, poprawka do wynegocjowanej w 1997 Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu. W kwietniu 2008 Protokół uwzględniał 178 krajów, czyli ponad 60% globalnej emisji gazów cieplarnianych[94]. Jedynie Stany Zjednoczone (historycznie największy emitor gazów cieplarnianych) i Kazachstan nie ratyfikowały traktatu. Protokół wygasa w 2012, a w maju 2007 rozpoczęto międzynarodowe rozmowy dotyczącego przyszłego traktatu, mającego zastąpić obecny[95].

Wymieniając "poważne szkody" dla ekonomii Stanów Zjednoczonych i wyłączenie z traktatu "80 procent świata, wliczając w to główne skupiska populacji", takie jak Chiny i Indie, George W. Bush stwierdził, że Protokół z Kioto jest nieuczciwym i nieskutecznym sposobem na rozwiązanie kwestii globalnej zmiany klimatu[96]. Bush promował udoskonalenie technologii energetycznej jako środek na globalne ocieplenie[97], natomiast indywidualne zarządy stanów i miast w USA rozpoczęły własne inicjatywy sygnalizujące poparcie i zgodność z Protokołem z Kioto na poziomie stanowym i lokalnym. Jednym z przykładów takiego podejścia jest Regionalna inicjatywa dotycząca gazów cieplarnianych (Regional Greenhouse Gas Initiative, w skrócie RGGI)[98][99].

Chiny i Indie ratyfikowały Protokół z Kioto, mimo że są zwolnione z jego postanowień jako kraje rozwijające się. Według badań Netherlands Environmental Assessment Agency, Chiny wyprzedziły USA w ogólnej rocznej emisji gazów cieplarnianych[100]. Premier Chin Wen Jiabao zaapaleował do swojego narodu o podwojenie wysiłków aby stawić czoła zanieczyszczeniu środowiska i globalnemu ociepleniu[101].

Polska podpisała Protokół 16 lipca 1998 i jest zobowiązana do redukcji sześciu antropogenicznych gazów cieplarnianych średnio o 5% w stosunku do roku bazowego (1988 lub 1995)[102]. Ówczesny minister środowiska Jan Szyszko oświadczył w 2007, że Polska jest "liderem w zakresie kształtowania polityki klimatycznej w Europie i na świecie", przytaczając obniżenie emisji gazów cieplarnianych za rok 2004 o 32 proc. w stosunku do roku bazowego[103].

III grupa robocza IPCC jest odpowiedzialna za sporządanie raportów na temat ograniczenia globalnego ocieplenia oraz analizy kosztów i korzyści przy przyjęciu odmiennych strategii. W Czwartym Raporcie IPCC grupa wnioskuje, że żaden pojedynczy sektor lub technologia nie może stać się całkowicie odpowiedzialna za ograniczenie przyszłego ocieplenia. Członkowie wyliczają kluczowe praktyki i technologie w różnorodnych sektorach, takich jak transport, dostawa energii, przemysł i rolnictwo, które należy wdrożyć aby zredukować emisje globalne. Szacują, że stabilizacja równoważniku dwutlenku węgla na poziomie 445 - 710 ppm do 2030 spowoduje od 0,6 wzrostu do 3% spadku globalnego produktu krajowego brutto[104].

Debata polityczno-publiczna[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Kontrowersje wokół globalnego ocieplenia.
Emisja gazów cieplarnianych na osobę w poszczególnych krajach za rok 2000, wliczając użytkowanie gruntów. Kolor szary oznacza brak danych
Emisja gazów cieplarnianych na kraj za rok 2000, wliczając użytkowanie gruntów. Kolor szary oznacza brak danych.

W ostatnich kilkunastu latach wzrost świadomości o badaniach dotyczących globalnego ocieplenia spowodował polityczną i ekonomiczną debatę[105]. Rejony ubogie, w szczególności Afryka, są najbardziej narażone na sugerowane efekty globalnego ocieplenia, mimo niskich ilości emisji w porównaniu ze światem rozwiniętym[106].

Stany Zjednoczone i Australia skrytykowały wyznaczony przez Protokół z Kioto mechanizm ulg w ograniczaniu emisji dla krajów rozwijających się. Jest to także jeden z powodów kontynuowania odmowy ratyfikacji traktatu przez USA[107]. W krajach europejskich pogląd, że człowieka wpływa na klimat zyskał szersze poparcie opinii publicznej niż w USA[108][109].

Kwestia zmian klimatu zapoczątkowała debatę porównującą koszty i korzyści z ograniczenia przemysłowej emisji gazów cieplarnianych. Dyskutowane (m.in w Unii Europejskiej) są wady i zalety rozwoju alternatywnych źródeł energii jako jeden z mechanizmów redukujących przyszłe emisje węgla[110]. Niektóre firmy i organizacje, jak np. think tank Competitive Enterprise Institute i ExxonMobil, zwracają uwagę na bardziej ostrożne prognozy zmian klimatycznych i podkreślają koszt ekonomiczny ścisłej kontroli emisji[111][112][113][114]. Podobnie, organizacje ekologiczne i wpływowe osoby publiczne organizują kampanie społeczne podkreślające potencjalne zagrożenia skutków globalnego ocieplenia i promujące wdrażanie mechanizmów kontrolujących zmianę klimatu. Niektóre firmy, które wydobywają i przetwarzają paliwa kopalniane poinformowały o ograniczeniu dotacji dla grup promujących sceptycyzm[115] lub wezwały do przeciwdziałania globalnemu ociepleniu[116].

Innym aspektem debaty jest stopień ograniczenia emisji u rynków wschodzących, takich jak Chiny i Indie. Niedawne raporty pokazują, że Chiny wyprzedziły USA pod względem narodowych emisji dwutlenku węgla[117][118][119][120]. Chiny argumentują, że mają mniejsze zobowiązania względem ograniczenia, ponieważ ich emisje na jednego mieszkańca są sześć razy niższe od Stanów Zjednoczonych[121]. Podobnie reagują Indie, które również zostały zwolnione z ograniczeń nałożonych przez Protokół z Kioto ale są jednym z największych emiterów przemysłowych[122]. Stany Zjednoczone odpowiadają, że jeżeli mają ponieść koszty redukcji dwutlenku węgla, powinny to uczynić również Chiny[123][124].

Związane problemy klimatyczne[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Globalne zaciemnienie i Dziura ozonowa.

Globalne ocieplenie może mieć związek z różnego rodzaju zjawiskami. Jednym z nich jest zakwaszenie oceanu. Wzrost koncentracji CO2 w atmosferze zwiększa ilość CO2 rozpuszczonego w oceanie[125]. Rozpuszczony w oceanie dwutlenek węgla reaguje z wodą tworząc kwas węglowy, co skutkuje zakwaszeniem. Ocenia się, że pH wód powierzchniowych zmniejszyła się od 8.25 na początku epoki przemysłowej do 8.14 w roku 2004[126]. Prognozuje się dalszy spadek pH w granicach 0.14 - 0.5 do roku 2100, zakładając, że ocean będzie nadal absorbował CO2 z atmosfery[1][127]. Organizmy morskie oraz ekosystemy tolerują tylko specyficzny, wąski zakres zasadowości pH, dlatego gwałtowne zmiany pH w oceanie mogą doprowadzić do ich zaniku. Taki scenariusz jest możliwy głównie z powodu wzrostu atmosferycznego dwutlenku węgla, zdolnego zaburzyć produkcję pierwotną masy biologicznej i łańcuchy pokarmowe, wpływając ostatecznie na ludzi, których wyżywienie zależy od morskich ekosystemów[128].

Globalne zaciemnienie jest terminem określającym stopniowe zmniejszenie bezpośredniego promieniowania słonecznego docierającego do powierzchni Ziemi. Efekt ten mógł częściowo zredukować globalne ocieplenie pod koniec XX wieku. Prawdopodobnie wpłynęły na to wyemitowane przez człowieka w latach 1960-1990 atmosferyczne cząstki zawieszone w powietrzu (aerozole). Naukowcy oceniają z 66-90% pewnością, że aerozole tworzone przez działalność przemysłową oraz cząstki pochodzenia wulkanicznego zredukowały efekt globalnego ocieplenia[1].

Istnieją głosy, że efekt globalnego ocieplenia ma wpływ na stale zmniejszającą się ilość ozonu w ziemskiej stratosferze. Mimo pewnych powiązań, nie ma silnej relacji pomiędzy dziurą ozonową a globalnym ociepleniem[129].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g h i Summary for Policymakers. [w:] Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [on-line]. Międzyrządowy Zespół do spraw Zmian Klimatu., 2007-02-05. [dostęp 27 marca 2008]. Zaktualizowany stuletni trend liniowy (1906-2005) ze wzrostem 0.74 °C [0.56 °C do 0.92 °C] jest więc większy niż odpowiadający mu trend 1901 do 2000 podany w Trzecim Raporcie IPCC ze wzrostem 0.6 °C [0.4 °C do 0.8 °C].. (ang.).
  2. ↑ Gabriele C. Hegerl: Understanding and Attributing Climate Change. [w:] Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [on-line]. Międzyrządowy Zespół do spraw Zmian Klimatu. Ostatnie szacunki (Grafika 9.9) podają relatywnie niewielki łączny efekt czynników naturalnych na średnią temperaturę globalną na drugą połowę XX wieku, z netto małym efektem chłodzącym wpływu słonecznego-wulkanicznego., 2007-05-07. s. 690. [dostęp 27 marca 2008]. (ang.).
  3. ↑ Caspar Ammann. Solar influence on climate during the past millennium: Results from ransient simulations with the NCAR Climate Simulation Model. „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”. Kwiecień 2007. Tom 104, nr 10. s. 3713–3718. Jednakże, z powodu braku interaktywnego ozonu, ten model nie może całkowicie symulować cech opisanych w przypisie [48]. "Mimo, że temperatury półkuli północnej z eksperymentu w dużej skali są często niższe niż w skalach mniejszych, temperatura powierzchni półkuli północnej modelu w skali dekadowej mieści się w zakresie niepewności pomiarowych dostępnych rekonstrukcji temperatur. Symulacja w skali średniej również w zasadzie powiela główne właściwości pokazane w ogólnych rejestrach." "Bez wymuszania antropogennego, XX-wieczne ocieplenie jest niskie. Symulacje jedynie z naturalnymi czynnikami wymuszania dają ocieplenie ~0,2 °C ok. roku 1950, które z kolei zredukowane jest o mniej więcej połowę pod koniec XX wieku ze względu na zwiększony wulkanizm.. 
  4. ↑ Wspólne oświadczenie z 2001, podpisane przez akademie naukowe z Australii, Belgii, Brazylii, Chin, Francji, Indii, Indonezji, Irlandii, Kanady, Karaibów, Malezji, Niemiec, Nowej Zelandii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Włoch. W oświadczeniu z 2005 dodano Japonię, Rosję i USA. Oświadczenie z 2007 zawierało dodatkowo Meksyk i Republikę Południowej Afryki. Profesjonalne stowarzyszenia to Amerykańskie Towarzystwo Meteorologiczne,Amerykańska Unia Geofizyczna, American Institute of Physics, American Astronomical Society, American Association for the Advancement of Science, Komisja Stratygraficzna Geological Society of London, Geological Society of America, American Chemical Society i Engineers Australia.
  5. ↑ a b Royal Society: The Science Of Climate Change. Maj 2001. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  6. ↑ Royal Society: Joint science academies' statement: Global response to climate change. Czerwiec 2005. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  7. ↑ The National Academies: Joint science academies' statement on growth and responsibility: sustainability, energy efficiency and climate protection. Maj 2007. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  8. ↑ National Post: Don't fight, adapt. Grudzień 2007. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  9. ↑ Royal Society: A guide to facts and fictions about climate change. Marzec 2005. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.). Oryg. ang.: "However, the overwhelming majority of scientists who work on climate change agree on the main points"
  10. ↑ Science Magazine: Beyond the Ivory Tower: The Scientific Consensus on Climate Change. Grudzień 2004. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  11. ↑ Environmental Protection Agency: Climate Change: Basic Information. 2006-12-14. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  12. ↑ Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu: United Nations Framework Convention on Climate Change, Article I. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  13. ↑ A. Berger, J. L. Mélice, M. F Loutre. On the origin of the 100-kyr cycles in the astronomical forcing.. „Paleoceanography”. 10 grudnia 2005, Tom 20. 4. PA4019. 
  14. ↑ C. Genthon, J.M. Barnola, D. Raynaud, et. al. Vostok Ice Core - Climatic response to CO2 and orbital forcing changes over the last climatic cycle. „Nature”. Tom 329, 1 października 1987. 6138. s. 414–418. 
  15. ↑ Richard B. Alley, E.J. Brook, S Anandakrishnan. A northern lead in the orbital band: north-south phasing of Ice-Age events. „Quaternary Science Reviews”. Tom 21, Styczeń 2002. 1. s. 431–441. 
  16. ↑ Alan Robock, Clive Oppenheimer: Geophysical Monograph 139- Volcanism and the Earth’s Atmosphere. Waszyngton, D.C.: Amerykańska Unia Geofizyczna, 2003, s. 360.
  17. ↑ Rising to the climate challenge. Nature, 2007-10-18, Tom 449 s. 755. [dostęp 4 kwietnia 2008]. (ang.).
  18. ↑ Henrik Svensmark. Cosmoclimatology: a new theory emerges. „Astronomy & Geophysics”. Luty 2007. Tom 48, nr 1. s. 18-24. 
  19. ↑ Piers Forster: Changes in Atmospheric Constituents and in Radiative Forcing. [w:] Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [on-line]. Międzyrządowy Zespół do spraw Zmian Klimatu, 2007-09-17. s. 188-193. [dostęp 4 kwietnia 2008]. (ang.).
  20. ↑ Edouard Bard, Martin Frank. Climate change and solar variability: What's new under the sun?. „Earth and Planetary Science Letters”. Tom 248, 9 czerwca 2006. nr 1-2. s. 1-14. 
  21. ↑ 1.1.2 The Climate System. [w:] Climate Change 2001: Working Group I: The Scientific Basis [on-line]. IPCC, 2001. [dostęp 28 maja 2008]. (ang.).
  22. ↑ Gerald A. Meehl, Warren M. Washington, William D. Collins, et. al. How Much More Global Warming and Sea Level Rise. „Science”. Tom 307, 18 marca 2005. nr 5716. s. 1769–1772. 
  23. ↑ IPCC: IPCC WG1 AR4 Report — Chapter 1: Historical Overview of Climate Change Science. [w:] IPCC WG1 AR4 Report [on-line]. 2007. s. 97 (5 z 36 pdf). [dostęp 4 kwietnia 2008]. "Energia nieodbita z powrotem w kosmos jest pochłaniana przez ziemską powierzchnię i atmosferę. Wynosi ona ok. 240 Watt na metr kwadratowy. Aby zrównoważyć przychodzącą energię, sama Ziemia musi wypromieniować mniej więcej taką samą ilość energii z powrotem w kosmos. Dzieje się to poprzez emisję promieniowania długofalowego. Wszystko na Ziemi stale emituje promieniowanie długofalowe. Jest to energia cieplna, którą można poczuć pulsującą z ognia; im cieplejszy obiekt, tym większa energia cieplna. Aby wyemitować 240 W m–2, temperatura powierzchni musiałaby wynosić około –19 °C. Jest to znacznie chłodniej niż warunki istniejące na powierzchni Ziemi (średnia globalna temperatura powierzchni to ok. 14 °C). Niezbędne –19 °C znajduje się więc na wysokości około 5 km nad powierzchnią.". (ang.).
  24. ↑ Efekt cieplarniany podnosi temperaturę o około 33 °C (59 °F) biorąc pod uwagę prognozowania dla ciał doskonale czarnych, a nie temperaturę powierzchni Ziemi o 33 °C (91 °F), która jest wyższa o 18 °C.
  25. ↑ J. T Kiehl, Kevin E Trenberth. Earth’s Annual Global Mean Energy Budget. „Bulletin of the American Meteorological Society”. Tom 78, Luty 1997. nr 2. s. 197-208. 
  26. ↑ Water vapour: feedback or forcing?. Real Climate, 2005-04-06. [dostęp 4 kwietnia 2008]. (ang.).
  27. ↑ A. Neftel, E. Moor, H. Oeschger, B. Stauffer. Evidence from polar ice cores for the increase in atmospheric CO2 in the past two centuries. „Nature”. 1985-05-02. nr 315. s. 45-47. 
  28. ↑ Paul N. Pearson, Martin R. Palmer. Atmospheric carbon dioxide concentrations over the past 60 million years. „Nature”. Tom 406, 2000-08-17. nr 6797. s. 695–699. 
  29. ↑ IPCC: Summary for Policymakers. [w:] Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [on-line]. 2001-01-20. [dostęp 5 kwietnia 2008]. (ang.).
  30. ↑ Pieter Tans: Trends in Atmospheric Carbon Dioxide – Mauna Loa. National Oceanic and Atmospheric Administration. [dostęp 8 kwietnia 2008]. (ang.).
  31. ↑ I. Colin Prentice: 3.7.3.3 SRES scenarios and their implications for future CO2 concentration. [w:] Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [on-line]. IPCC, 2001-01-20. [dostęp 8 kwietnia 2008]. (ang.).
  32. ↑ I. Colin Prentice: 4.4.6. Resource Availability. [w:] IPCC Special Report on Emissions Scenarios [on-line]. IPCC. [dostęp 8 kwietnia 2008]. (ang.).
  33. ↑ a b Hansen J, Sato M, Ruedy R, Lacis A, Oinas V. Global warming in the twenty-first century: an alternative scenario. „Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A.”. Tom 97, Sierpień 2000. nr 18. s. 9875–9880.  "But we argue that rapid warming in recent decades has been driven mainly by non-CO2 greenhouse gases (GHGs), such as chlorofluorocarbons, CH4, and N2O, not by the products of fossil fuel burning, CO2 and aerosols, the positive and negative climate forcings of which are partially offsetting."..."Non-CO2 GHGs. These gases are probably the main cause of observed global warming, with CH4 causing the largest net climate forcing."..."CO2 will become the dominant climate forcing, if its emissions continue to increase and aerosol effects level off."
  34. ↑ Valero, F.P.J., W.D. Collins, P. Pilewskie, A. Bucholtz i P.J Flatau. Direct Radiometric Observations of the Water Vapor Greenhouse Effect Over the Equatorial Pacific Ocean. „Science”. Tom 275, 1997-03-21. nr 5307. s. 1773-1776. 
  35. ↑ a b Brian J. Soden, Isaac M. Held. An Assessment of Climate Feedbacks in Coupled Ocean–Atmosphere Models. „Journal of Climate”. 1985-05-02. Tom 19, nr 14. s. 3354–3360. "Co ciekawe, rzeczywiste sprzężenie zwrotne jest niezmiennie niższe niż stała wartość wilgotności względnej, co oznacza niewielką, lecz trwałą, redukcję wilgotności względnej średnio we wszystkich modelach."(...) "Chmury wydają się mieć dodatnie sprzężenie zwrotne we wszystkich modelach". 
  36. ↑ Panel on Climate Change Feedbacks, Climate Research Committee, National Research Council: Understanding Climate Change Feedbacks. 2003. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  37. ↑ Thomas F. Stocker, et.al: 7.5.2 Sea Ice. [w:] Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [on-line]. IPCC, 2001-01-20. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  38. ↑ Ian Sample: Warming Hits 'Tipping Point'. The Guardian, 2005-08-11. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  39. ↑ Gregory Ryskin. Methane-driven oceanic eruptions and mass extinctions. „Geology”. Tom 31, Kwiecień 2003. nr 9. s. 741-744. 
  40. ↑ James P. Kennett: Methane Hydrates in Quaternary Climate Change: The Clathrate Gun Hypothesis. 2005-05-20. [dostęp 1 czerwca 2008]. (ang.).
  41. ↑ Ken O. Buesseler, et al. Revisiting Carbon Flux Through the Ocean's Twilight Zone. „Science”. Tom 316, 2007-04-27. nr 5824. s. 567–570. 
  42. ↑ Nicola Scafetta, Bruce J West. Phenomenological solar contribution to the 1900–2000 global surface warming. „Geophysical Research Letters”. Tom 33, 2006-03-09. nr 5. 
  43. ↑ Peter A. Stott, et al. Do Models Underestimate the Solar Contribution to Recent Climate Change?. „Journal of Climate”. Tom 16, 2003-12-03. nr 24. s. 4079–4093. 
  44. ↑ Nigel Marsh, Henrik Svensmark. Cosmic Rays, Clouds, and Climate. „Space Science Reviews”. Tom 94, 2000-05-10. nr 1-2. s. 215–230. 
  45. ↑ Henrik Svensmark. Cosmic Rays and Earth's Climate. „Space Science Reviews”. Tom 93, Lipiec 2000. nr 1-2. s. 175-185. 
  46. ↑ Gabriele C. Hegerl, et.al: Understanding and Attributing Climate Change. [w:] Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [on-line]. IPCC. s. 675. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  47. ↑ Climate Change 2001:Working Group I: The Scientific Basis (Fig. 2.12). 2001. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  48. ↑ Brien Sparling: Ozone Depletion, History and politics. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  49. ↑ Peter Foukal, et al. Variations in solar luminosity and their effect on the Earth's climate. „Nature”. Tom 443, 2006-09-14. s. 161-166. 
  50. ↑ Changes in Solar Brightness Too Weak to Explain Global Warming. [w:] Variations in solar luminosity and their effect on the Earth's climate. [on-line]. National Center for Atmospheric Research, 2006-09-14. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  51. ↑ Mike Lockwood, Claus Fröhlich. Recent oppositely directed trends in solar climate forcings and the global mean surface air temperature. „Proceedings of the Royal Society A”. Tom 463, 2007-10-08. nr 2086. s. 2447-2460.  "Nasze wyniki wykazują, że zaobserwowanego gwałtownego wzrostu średniej temperatury globalnej po 1985 nie można przypisać aktywności słonecznej, niezależnie od użytych mechanizmów i bez znaczenia na wzmocnioną aktywność słoneczną."
  52. ↑ Henrik Svensmark, Eigil Friis-Christensen: Reply to Lockwood and Fröhlich - The persistent role of the Sun in climate forcing — Spacecenter. Marzec 2007. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  53. ↑ Richard Black: 'No Sun link' to climate change. BBC News Online, 2008-04-03. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  54. ↑ T Sloan, A. W Wolfendale. Testing the proposed causal link between cosmic rays and cloud cover. „Environmental Research Letters”. Tom 3, 2008-04-03. s. 1-6. 
  55. ↑ Przedruk artykułu (en)
  56. ↑ IPCC: 3.2.2 Temperature in the Instrumental Record for Land and Oceans. 2007. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.). s.243
  57. ↑ Thomas M Smith, Richard W Reynolds. A Global Merged Land–Air–Sea Surface Temperature Reconstruction Based on Historical Observations (1880–1997). „Journal of Climate”. Tom 18, 2005-05-15. nr 12. s. 2021–2036. 
  58. ↑ Rowan T Sutton, Buwen Dong, Jonathan M Gregory. Land/sea warming ratio in response to climate change: IPCC AR4 model results and comparison with observations. „Geophysical Research Letters”. Tom 34, 2007. 
  59. ↑ James E. Hansen i et al: Goddard Institute for Space Studies, GISS Surface Temperature Analysis. NASA Goddard Institute for Space Studies, 2006-01-12. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  60. ↑ Global Temperature for 2005: second warmest year on record. Climatic Research Unit, School of Environmental Sciences, University of East Anglia, 2005-12-15. [dostęp 24 maja 2008]. (ang.).
  61. ↑ WMO Statement on the Status of the Global Climate in 2005. Światowa Organizacja Meteorologiczna, 2005-12-15. [dostęp 24 maja 2008]. (ang.).
  62. ↑ Data @ NASA GISS: GISS Surface Temperature Analysis: 2005 Summation. 12 stycznia 2006. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  63. ↑ J. F. B. Mitchell, et al: 12.4.3.3 Space-time studies. [w:] Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [on-line]. IPCC, 2001-01-20. [dostęp 24 maja 2008]. (ang.).
  64. ↑ William F Ruddiman, et al. How Did Humans First Alter Global Climate?. „Scientific American”. Tom 292, Marzec 2005. nr 3. s. 46–53. 
  65. ↑ Gavin Schmidt, et al. A note on the relationship between ice core methane concentrations and insolation. „Geophysical Research Letters”. Tom 31, 2004-12-10. nr 23. s. 46–53. 
  66. ↑ James Hansen, et al. Global temperature change. „Proceedings of the National Academy of Sciences”. Tom 103, 2006-09-26. nr 39. s. 14288–14293. 
  67. ↑ The Open University Provides Answers on Global Warming. Open University, 2004-01-30. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  68. ↑ Anthony S Cohen, et al. Osmium isotope evidence for the regulation of atmospheric CO2 by continental weathering. „Geology”. Tom 32, Luty 2004. nr 2. s. 157–160. 
  69. ↑ Chapter 7, Couplings Between Changes in the Climate System and Biogeochemistry. [w:] Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [on-line]. IPCC, 2007-02-05. [dostęp 25 maja 2008]. (ang.).
  70. ↑ James Hansen: Climatic Change: Understanding Global Warming. [w:] One World: The Health & Survival of the Human Species in the 21st Century [on-line]. Health Press, 2000. s. 173-190. [dostęp 25 maja 2008]. (ang.).
  71. ↑ Summary for Policymakers. [w:] Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [on-line]. IPCC, 2001-01-20. [dostęp 25 maja 2008]. (ang.).
  72. ↑ Margaret Torn, John Harte. Missing feedbacks, asymmetric uncertainties, and the underestimation of future warming. „Geophysical Research Letters”. Tom 33, 2006-05-26. nr 10. 
  73. ↑ John Harte, et al. Shifts in plant dominance control carbon-cycle responses to experimental warming and widespread drought. „Environmental Research Letters”. Tom 1, 2006-10-30. nr 1. 
  74. ↑ Marten Scheffer, et al. Positive feedback between global warming and atmospheric CO2 concentration inferred from past climate change. „Geophysical Research Letters”. Tom 33, 2006-05-26. 
  75. ↑ Thomas F. Stocker, et al: 7.2.2 Cloud Processes and Feedbacks. [w:] Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [on-line]. IPCC, 2001-01-20. [dostęp 25 maja 2008]. (ang.).
  76. ↑ Andrzej A. Marsz: Zmiany pokrywy lodów morskich Arktyki. 2006. [dostęp 23 maja 2008]. (pol.).
  77. ↑ Jennifer Macey: Global warming opens up Northwest Passage. [w:] Variations in solar luminosity and their effect on the Earth's climate. [on-line]. ABC News, 2007-09-19. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  78. ↑ a b Climate Change 2001: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. IPCC, 2001-02-16. [dostęp 25 maja 2008]. (ang.).
  79. ↑ McMichael AJ, Woodruff RE i Hales S. Climate change and human health: present and future risks. „Lancet”. Tom 367, 2006. nr 9513. s. 859-69. 
  80. ↑ a b Summary for Policymakers. [w:] Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Working Group II Contribution to the Intergovernmental Panel on Climate Change Fourth Assessment Report [on-line]. IPCC, 2007-04-13. [dostęp 25 maja 2008]. (ang.).
  81. ↑ John A. Church, et al: Executive Summary of Chapter 11. [w:] Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [on-line]. IPCC, 2001-01-20. [dostęp 25 maja 2008]. (ang.).
  82. ↑ Chris D. Thomas, et al. Extinction risk from climate change. „Nature”. Tom 427, 2004-01-08. nr 6970. s. 138-145. 
  83. ↑ John F. McLaughlin, et al. Climate change hastens population extinctions. „Proceedings of the National Academy of Sciences”. Tom 99, 2002-04-30. nr 9. s. 6070–6074. 
  84. ↑ Daniel B. Botkin, et al. Forecasting the Effects of Global Warming on Biodiversity. „BioScience”. Tom 57, Marzec 2007. nr 3. s. 227–236. 
  85. ↑ At-a-glance: The Stern Review. BBC, 2006-10-30. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  86. ↑ Tol i Yohe. A Review of the Stern Review. „World Economics”. Tom 7, 2006. nr 4. s. 233-250.  Pozostała krytyka również w World Economics, Tom 7, nr 4
  87. ↑ J. Bradford DeLong: Do unto others.... [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  88. ↑ John Quiggin: Stern and the critics on discounting. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  89. ↑ Terry Barker: Full quote from IPCC on costs of climate change. FT.com, 2008-04-14. [dostęp 23 maja 2008]. (ang.).
  90. ↑ Andrew Dlugolecki, et al: Climate Risk to Global Economy. [w:] CEO Briefing: UNEP FI Climate Change Working Group [on-line]. Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych, 2002. [dostęp 25 maja 2008]. (ang.).
  91. ↑ Thomas Schelling: Developing Countries Will Suffer Most from Global Warming. [w:] Resources 164 [on-line]. [dostęp 25 maja 2008]. (ang.).
  92. ↑ Raf Manji: Climate Control: a proposal for controlling global greenhouse gas emissions. Sustento Institute, Czerwiec 2007. [dostęp 1 czerwca 2008]. (ang.).
  93. ↑ George Monbiot: Rigged - The climate talks are a stitch-up, as no one is talking about supply.. The Guardian, 2007-12-11. [dostęp 1 czerwca 2008]. (ang.).
  94. ↑ United Nations Framework Convention on Climate Change: Kyoto Protocol Status of Ratification. 2006-07-10. [dostęp 1 czerwca 2008]. (ang.).
  95. ↑ Arthur Max: Climate talks face international hurdles. boston.com, 2007-05-14. [dostęp 1 czerwca 2008]. (ang.).
  96. ↑ Text of a Letter from the President to Senators Hagel, Helms, Craig, and Roberts. Office of the Press Secretary, 2001-03-13. [dostęp 1 czerwca 2008]. (ang.).
  97. ↑ George W. Bush: President Bush delivers State of the Union. 2008-01-28. [dostęp 1 czerwca 2008]. (ang.). "The United States is committed to strengthening our energy security and confronting global climate change. And the best way to meet these goals is for America to continue leading the way toward the development of cleaner and more energy-efficient technology."
  98. ↑ RGGI: Regional Greenhouse Gas Initiative. [dostęp 1 czerwca 2008]. (ang.).
  99. ↑ Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie wyniku Konferencji w Buenos Aires w sprawie zmian klimatu. [w:] Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu [on-line]. Parlament Europejski, 2005-01-13. [dostęp 1 czerwca 2008]. (pol.).
  100. ↑ China now no. 1 in CO2 emissions; USA in second position. Netherlands Environmental Assessment Agency, 2007-12-5. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  101. ↑ Reuters News Service: Wen Urges Greater China Effort to Fight Pollution. Planet Ark, 2007-07-10. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  102. ↑ Link tymczasowo niedostępny
  103. ↑ Donald Dusek. Emisja dwutlenku węgla - Walka o limity. „Biuletyn Górniczy”. Tom 141-142, Marzec-Kwiecień 2007. nr 3-4. 
  104. ↑ Summary for Policymakers. [w:] Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [on-line]. IPCC, 2007-05-04. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  105. ↑ Spencer R. Weart: The Public and Climate Change. [w:] The Discovery of Global Warming [on-line]. American Institute of Physics, 2006. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  106. ↑ Andrew Revkin: Poor Nations to Bear Brunt as World Warms. The New York Times, 2007-04-01. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  107. ↑ Catherine Brahic: China's emissions may surpass the US in 2007. New Scientist, 2006-04-25. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  108. ↑ Thomas Crampton: More in Europe worry about climate than in U.S., poll shows. International Herald Tribune, 2007-01-04. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  109. ↑ Summary of Findings. [w:] Little Consensus on Global Warming. Partisanship Drives Opinion [on-line]. Pew Research Center, 2006-07-12. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  110. ↑ EU agrees on carbon dioxide cuts. BBC, 2007-03-09. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  111. ↑ Sharon Begley: The Truth About Denial. Newsweek, 2007-08-13. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  112. ↑ David Adams: Royal Society tells Exxon: stop funding climate change denial. The Guardian, 2006-09-20. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  113. ↑ Exxon cuts ties to global warming skeptics. MSNBC, 2007-01-12. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  114. ↑ Clayton Sandell: Report: Big Money Confusing Public on Global Warming. ABC, 2007-01-03. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  115. ↑ Greenpeace: Exxon still funding climate skeptics. USA Today, 2007-05-18. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  116. ↑ Global Warming Resolutions at U.S. Oil Companies Bring Policy Commitments from Leaders, and Record High Votes at Laggards. Ceres, 2004-04-28. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  117. ↑ Roger Harrabin: China now 'top carbon polluter'. BBC News, 2008-04-14. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  118. ↑ Australian Associated Press: China is biggest CO2 emitter : research. The Age, 2008-04-15. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  119. ↑ Audra Ang: Group: China tops world in CO2 emissions. USA Today, Associated Press, 2007-06-20. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  120. ↑ Reuters: China surpassed US in carbon emissions in 2006: Dutch report. livemint.com, 2007-06-20. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  121. ↑ Michael Casey: China: US should take lead on climate. newsvine.com, Associated Press, 2007-07-12. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  122. ↑ Somni Sengupta: India's glaciers give grim message on warming. newsvine.com, New York Times, 2007-07-17. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  123. ↑ Chinese object to climate draft. BBC, 2007-05-01. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  124. ↑ Steven Mufson: In Battle for U.S. Carbon Caps, Eyes and Efforts Focus on China. Washington Post, 2007-06-06. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  125. ↑ Carbon Cycle. NASA, 2005-06-21. [dostęp 2 czerwca 2008]. (ang.).
  126. ↑ Mark Z. Jacobson. Studying ocean acidification with conservative, stable numerical schemes for nonequilibrium air-ocean exchange and ocean equilibrium chemistry. „Journal of Geophysical Research”. Tom 110, 2005-04-02. nr D7. 
  127. ↑ Ken Caldeira, Michael E. Wickett. Ocean model predictions of chemistry changes from carbon dioxide emissions to the atmosphere and ocean. „Journal of Geophysical Research”. Tom 110, 2005-09-21. nr C09S04. s. 1-12. 
  128. ↑ John A. Raven i et al.. Ocean acidification due to increasing atmospheric carbon dioxide. „Royal Society”. 2005-06-30. 
  129. ↑ David de Jager, et al.: Safeguarding the Ozone Layer and the Global Climate System: Issues related to hydrofluorocarbons and perfluorocarbons. IPCC/TEAP, 2005. [dostęp 1 czerwca 2008]. (ang.).

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Polskie
Naukowe
Edukacyjne
Inne
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikiprojekt:Tłumaczenie_artykułów/Globalne_ocieplenie&oldid=73218577”