Województwo sandomierskie (II Rzeczpospolita)

województwo sandomierskie
(projekt rządowy)

— województwo —
1939-1939
Herb
Państwo	Polska
Data powstania	projektowane na koniec 1939
Siedziba wojewody i sejmiku	Sandomierz
Powierzchnia	26 049 km²
Populacja (1931) • liczba ludności	2 601 800
• gęstość	99,9 os./km²
Podział administracyjny
Liczba powiatów miejskich 1 Liczba powiatów ziemskich 20
Położenie na mapie II Rzeczypospolitej

Województwo sandomierskie – projektowane województwo w II Rzeczypospolitej, które ostatecznie nie zostało utworzone ze względu na rozpoczęcie II wojny światowej w 1939 roku. Pomysłodawcą projektu był minister przemysłu i handlu Eugeniusz Kwiatkowski. Utworzenie województwa było ściśle związane z realizacją jednego z największych gospodarczych przedsięwzięć państwa w dwudziestoleciu międzywojennym – Centralnego Okręgu Przemysłowego – którego siedzibą administracyjną według pierwszych planów miał być właśnie Sandomierz.

Województwo miało obejmować środkowo-południowy obszar Polski o powierzchni 24,5 tys. km² i miało powstać pod koniec 1939 roku. Zakładano, że będzie miało 20 powiatów.

Powstanie

Historyczne miasto Sandomierz było jednym z ważniejszych ośrodków miejskich w Królestwie Polskim i później Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Miasto było stolicą dużego województwa sandomierskiego. Znaczenie miasta zmalało po rozbiorach Polski. W okresie zaborów Sandomierz stał się miastem pogranicznym pomiędzy Królestwem Polskim a Galicją. Stracił swoje znaczenie administracyjne i gospodarcze.

I wojna światowa zniszczyła miasto, a znaczny ubytek ludności spowodował zastój ekonomiczny. Sandomierz stał się prowincjonalnym miasteczkiem z niespełna 6 tysiącami mieszkańców. Miasto było siedzibą powiatu, 9. gminą w województwie kieleckim.

Sytuacja zaczęła się zmieniać w 1937 roku po publicznym oświadczeniu ministra przemysłu i handlu.

... dziś stawiamy nowe hasło w programie uprzemysłowienia, które otrzymuje symboliczną i skrócona nazwę: Okręg Centralny – Sandomierz.

Eugeniusz Kwiatkowski, 5 lutego 1937 r.

Według innych źródeł Kwiatkowski ogłosił Sandomierz stolicą COP na początku 1935 roku.

Sandomierz nie był największym miastem na obszarze COP, gdyż dużo większymi były Kielce, Lublin i Radom, z których Kielce i Lublin były już stolicami województw (kieleckie, lubelskie), ale Sandomierz był położony w samym centrum tego regionu.

Miasto było dogodnie położone nad Wisłą i miało połączenie kolejowe ze Skarżyskiem-Kamienną, Lwowem i Dębicą. Pobliski węzeł Rozwadów zapewniał połączenie z Lublinem, a ponadto rząd planował budowę linii kolejowej Górny Śląsk–Sandomierz–Wołyń.

Kwestia stolicy nowego województwa

Historyczny ratusz w Sandomierzu

Utworzenie COP i plan powstania nowego województwa zostały przychylnie przyjęte w Sandomierzu. Przewidując szybki rozwój i powiększenie miasta, władze miejskie rozpoczęły kilka projektów, m.in. budowę budynków biurowych, kilku dróg i nowych dzielnic. Wszystko nadzorował dr inż. architekt Jan Zachwatowicz z Politechniki Warszawskiej.

Tak zwany projekt Wielkiego Sandomierza przewidywał, że w ciągu kilku lat populacja miasta wzrośnie do 120 tys., a jego obszar do 2600 ha. 6 czerwca 1939 roku miało miejsce spotkanie lokalnych polityków i architektów z Politechniki Warszawskiej. Omawiali oni plan budowy nowej ekskluzywnej dzielnicy z przestronnym domem kultury, teatrem, domami handlowymi, mieszkaniami spółdzielczymi i obszarami zieleni miejskiej. Miała zostać otwarta także szkoła wyższa.

Jednocześnie jednak w kręgach rządowych i opiniotwórczych coraz więcej zwolenników zyskiwał pomysł zlokalizowania siedziby województwa w większym, lepiej skomunikowanym z resztą okręgu i kraju, położonym na głównym szlaku Kraków – Lwów i co ważniejsze, dysponującym na miejscu fabrykami zbrojeniowymi Rzeszowie, co miało na wypadek wojny duże znaczenie decyzyjno-strategiczne. Z petycją w sprawie ulokowania siedziby planowanego województwa w Rzeszowie, a nie Sandomierzu, zwróciła się do rządu krakowska Izba-Przemysłowo Handlowa. Od strony strategicznej zlokalizowanie stolicy województwa w Rzeszowie dawało możliwość objęcia, w przeciwieństwie do koncepcji „sandomierskiej” całości terenów tzw. obszaru „C” – czyli przetwórczego COP (a więc także fabryk zbrojeniowych na południu regionu: Jasło, Krosno, Sanok) w ramach jednego województwa. Poza tym, co podkreślano, nie wiązałaby się z tym konieczność dyskutowania nad ewentualnym pozbawieniem rangi stolic województw Lublina czy Kielc. Plan rozwoju Rzeszowa opracowany w Warszawie na zlecenie władz państwowych w roku 1938 (i zatwierdzony przez nie) przewidywał wzrost w ciągu 30 lat liczby mieszkańców Rzeszowa do 150 tys. a powierzchni do ok. 4 tys. ha., jak również przewidywał udostępnienie rzeszowskiego zamku na potrzeby siedziby wojewody. Pomiędzy Sandomierzem a Rzeszowem zaczęła toczyć się wówczas prawdziwa rywalizacja w tej kwestii, przechylając, jak sugerują dokumenty tamtych czasów, od 1939 roku szalę zwycięstwa na korzyść Rzeszowa.

Województwo

Planowane województwo sandomierskie miało obejmować 20 powiatów z czterech istniejących województw. Całkowita powierzchnia miała wynosić 24,5 tys. km². Inne projekty określały, że nowe województwo będzie obejmować cały Centralny Okręg Przemysłowy, o powierzchni 59 951 km² z 46 powiatami.

Eugeniusz Kwiatkowski zaoferował stanowisko wojewody prezydentowi Warszawy Stefanowi Starzyńskiemu.

Najbardziej prawdopodobnie liczba powiatów zostałaby zmniejszona do 20, które znajdowały się już w czterech innych istniejących województwach.

Powiaty województwa sandomierskiego

Powiat	Poprzednie województwo	Powierzchnia [km²]	Ludność
powiat sandomierski	kieleckie	1186	124 400
powiat opatowski	kieleckie	1639	186 500
powiat stopnicki	kieleckie	1590	153 200
powiat radomski	kieleckie	2095	166 900
Radom (miasto)	kieleckie	25	77 900
powiat kielecki	kieleckie	2052	244 100
powiat kozienicki	kieleckie	1857	143 100
powiat iłżecki	kieleckie	1835	162 400
powiat pińczowski	kieleckie	1148	126 000
powiat janowski	lubelskie	1960	152 700
powiat biłgorajski	lubelskie	1720	116 900
powiat mielecki	krakowskie	901	77 500
powiat dębicki	krakowskie	1141	110 900
powiat dąbrowski	krakowskie	650	66 700
powiat tarnowski	krakowskie	881	142 400
powiat tarnobrzeski	lwowskie	949	72 200
powiat niżański	lwowskie	973	64 200
powiat kolbuszowski	lwowskie	873	69 600
powiat rzeszowski	lwowskie	1270	185 100
powiat łańcucki	lwowskie	889	97 700
powiat przeworski	lwowskie	415	61 400

1 września 1939 Polskę zaatakowały nazistowskie Niemcy, a 17 września Związek Radziecki. II Rzeczpospolita przestała istnieć, w związku z czym projekt województwa sandomierskiego nie został nigdy zrealizowany.