Województwo sandomierskie (I Rzeczpospolita)
| ||||
XIV wiek – 1795 | ||||
| ||||
Sentencja: Stellati clypei fulgor[1] „Splendor okrągłej tarczy z gwiazdami” | ||||
Państwo | ||||
---|---|---|---|---|
Prowincja | ||||
Data powstania |
XIV wiek | |||
Siedziba wojewody | ||||
Wojewoda |
zobacz: wojewodowie sandomierscy | |||
Siedziba sejmiku | ||||
Popis |
pod Pokrzywnicą[2] | |||
Powierzchnia |
23 860 km² | |||
Populacja (1790[3]) • liczba ludności |
| |||
Podział administracyjny | ||||
| ||||
Liczba reprezentantów | ||||
| ||||
Położenie na mapie Rzeczypospolitej |
Województwo sandomierskie (łac. Palatinatus Sandomirensis) – jednostka terytorialna Korony Królestwa Polskiego, później Rzeczypospolitej Obojga Narodów, istniejąca od XIV wieku do 1795 r., część prowincji małopolskiej. Obejmowała powierzchnię 23 860 km²[potrzebny przypis] posiadając 7 powiatów. Siedzibą wojewody był Sandomierz, a sejmiki ziemskie odbywały się w Opatowie.
W Nowym Mieście Korczynie w woj. sandomierskim odbywały się sejmiki generalne dla prowincji małopolskiej.
Terytorium
[edytuj | edytuj kod]Na północy sandomierskie graniczyło z województwem mazowieckim, w części poprzez rzekę Radomkę i Łukawkę. Pilica odgraniczała je od województw rawskiego, łęczyckiego i sieradzkiego[4]. Od południowego zachodu sandomierskie sąsiadowało z woj. krakowskim, a dalej od południowego wschodu z województwem ruskim. Od wschodu poprzez Wisłę i Wieprz graniczyło z województwem lubelskim[5].
Po 1474 r. województwo sandomierskie obejmowało obszar o powierzchni 467,25 mili kwadratowej. W XVI wieku w województwie było 374 parafii, 100 miast i miasteczek oraz 2586 wsi. Te ostatnie miały 11465 łanów kmiecych, szlachty zagrodowej było 261[6].
Powiat | Powierzchnia w mil² | Powierzchnia w km² |
---|---|---|
powiat sandomierski | 114,23 | 6290,05 |
powiat wiślicki | 44,14 | 2429,83 |
powiat pilzneński | 72,86 | 4011,08 |
powiat chęciński | 54,06 | 2977,00 |
powiat opoczyński | 44,58 | 2454,71 |
powiat radomski | 105,02 | 5782,56 |
powiat stężycki | 32,33 | 1780,83 |
Razem (województwo) | 467,25 | 25726,76 |
Historia
[edytuj | edytuj kod]Należące do Małopolski woj. sandomierskie wywodziło się z dawnej piastowskiej dzielnicy książęcej, której trzon wyznaczyła wzmiankowana na przełomie XI/XII w. ziemia sandomierska. Do niej w 1173 r. przyłączono księstwo wiślickie[8]. Za rządów Konrada Mazowieckiego prowincja łęczycka została odłączona od dzielnicy senioralnej (w skład której wchodziła prowincja sandomierska) i jako księstwo łęczyckie przyłączona do Mazowsza w ok. 1231 r.; nieco później w 1239 r. lub 1243 r. księstwo łęczyckie utraciło na rzecz ziemi sandomierskiej trzy kasztelanie zapilickie zlokalizowane po wschodniej stronie Pilicy: małogoską, żarnowską i skrzyńską (na skutek klęsk Konrada Mazowieckiego w walce o dzielnice sandomierską i krakowską)[9][10][11][12].
Woj. sandomierskie obejmowało obszary graniczące na północy z Mazowszem na dolnej Radomce (Radomierzy) i równoleżnikowym odcinku Pilicy, pozostawiając tzw. Zapilcze (Zapilicze) po stronie mazowieckiej. Granicę z woj. łęczyckim i sieradzkim wyznaczała Pilica, a z woj. krakowskim na północ od Wisły – Nidzica (rzeka)[4]. Na południu woj. sandomierskie obejmowało zawiślańską część dawnej ziemi wiślickiej i dawny pow. tarnowski (później pilzneński), w skład którego wchodził dekanat dębicki zwany leśnym. Na południowym wschodzie granica z ziemiami sanocką i przemyską biegła szerokim pasem prastarej Puszczy Sandomierskiej. Na wschodzie woj. sandomierskie niemal do schyłku średniowiecza przekraczało Wisłę i obejmowało obszerne tereny ziem lubelskiej oraz łukowskiej. Ze względu na rozległość województwa sandomierskiego za Kazimierza IV Jagiellończyka w 1474 r. na prawym brzegu Wisły utworzono nowe województwo – lubelskie. Granicę województwa sandomierskiego od ujścia Sanu do ujścia Kurówki ustalono na Wiśle. W województwie sandomierskim pozostała leżąca za Wisłą lesista i ówcześnie nieskolonizowana ziemia stężycka.
W ramach I rozbioru Polski (1772) województwo sandomierskie straciło obszary na prawym brzegu Wisły – Austria zajęła w całości powiat pilzneński oraz prawobrzeżne części wiślickiego i sandomierskiego. W latach 1795–1809 do Austrii należały także tereny na lewym brzegu Wisły; w 1809 r. weszły one w skład Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego. W wyniku rozbiorów Sandomierz stał się miastem przygranicznym, tym samym dla obszarów należących do Królestwa Polskiego funkcje stołeczne przejęte zostały przez Radom i Kielce.
Powiaty
[edytuj | edytuj kod]W 1397 r. część woj. sandomierskiego na lewym brzegu Wisły podzielona została na trzy powiaty: sandomierski, radomski i chęciński[6].
Później na podstawie ksiąg poborowych uważa się, że jeszcze na początku XVI wieku województwo sandomierskie składało się z 9 powiatów: sandomierskiego, wiślickiego, chęcińskiego, opoczyńskiego, radomskiego, szydłowskiego, stężyckiego, pilzneńskiego i tarnowskiego. Dwa z nich: tarnowski i szydłowski, w ciągu XVI wieku wcielone zostały do sąsiednich: tarnowski do pilzneńskiego, a szydłowski do wiślickiego i sandomierskiego[6].
Lucjan Tatomir podał, że woj. sandomierskie dzieliło się na 7 powiatów: sandomierski, wiślicki, pilźnieński, radomski, stężycki (ziemia stężycka), opoczyński, chęciński[5]. Podział ten podał wcześniej Kasper Niesiecki w swoim herbarzu, zaznaczając 6 powiatów i ziemię stężycką[13].
Zygmunt Gloger opierając się na taryfie do podymnego (w księdze podatkowej) przedstawił, że woj. sandomierskie dzieliło się na 6 powiatów: sandomierski, wiślicki, chęciński, opoczyński, stężycki i pilzneński, oraz siódma „ziemia radomska”. Gloger dowodził, że ziemia radomska była 3 razy większa od ziemi stężyckiej, położonej na wschodnim brzegu Wisły[6].
Urzędy
[edytuj | edytuj kod]Sandomierskie miało dwóch senatorów większych – wojewodę i kasztelana sandomierskiego. Mniejszych senatorów było siedmiu, byli to kasztelanowie: wiślicki, radomski, zawichojski, żarnowski, małogoski, połaniecki i czechowski. Każdy z powiatów miał swoich urzędników ziemskich, jedynie podkomorzy był jeden dla całego województwa. W sandomierskim było 6 starostw grodowych: sandomierskie, radomskie, chęcińskie, opoczyńskie, nowomiejskie (korczyńskie) oraz stężyckie. Do starostw niegrodowych należały m.in.: wiślickie, pilzneńskie, stopnickie, soleckie, zawichojskie, szydłowskie, przedborskie, ropczyckie, ryczywolskie, radoszyckie, małogoskie, ryckie i zwoleńskie[6].
Na obszarze województwa działały trzy sądy ziemskie. W Sandomierzu sądzono sprawy z powiatów: sandomierskiego, wiślickiego i pilzneńskiego. W Radomiu z powiatów: radomskiego, opoczyńskiego i chęcińskiego. W Stężycy natomiast z powiatu stężyckiego. Sejmiki województwa sandomierskiego odbywały się w Opatowie. Wybierano na nich siedmiu posłów (po jednym z każdego powiatu) na sejm koronny[6].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- ziemia sandomierska
- kasztelanie zapilickie
- województwo sandomierskie (1793)
- Województwo sandomierskie (Królestwo Polskie)
- województwo sandomierskie (II Rzeczpospolita)
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Stefan Krzysztof Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 214.
- ↑ Antoni Sozański, Wykład politycznej geografii, rządu i administracyi dawnej Polski przy końcu istnienia całego państwa (1648-1772), Kraków 1889, s. 4.
- ↑ Tabela: Summaryusz Generalny wszelkich dochodów Rzeczypospolitey tak w Koronie iako i w Litwie z kalkulacyą mil kwadratowych, tak со do dymów, podatków, iako i ludzi, w: Dziennik rządowo-ekonomiczno handlowy. Zaymuiący różne Wiadomości, Rządowe, Handlowe, Ekonomiczne, Fabryczne, Kontraktowe na Dobra, Summy, i Produkta. Zajmujący 3 miesiące kwiecień may czerwiec 1790. R.5. T. II. Warszawa 1790.
- ↑ a b Skoczylas M. M. Historia medycyny a potencjał turystyczny Nadpilicza Środkowego. W: red. Magowska A., Pękacka-Falkowska K., Owecki M. Wybrane problemy historii medycyny. W kręgu epistemologii i praktyki. Poznań: Wydawnictwo Kontekst, 2020, s. 53–75. ISBN 978-83-65275-95-0, treść on-line.
- ↑ a b Lucjan Tatomir: Geografia ogólna i statystyka ziem dawnej Polski. Kraków: Drukarnia „Czasu” W. Kirchmayera, 1868, s. 156.
- ↑ a b c d e f Część II: Podział na prowincje i województwa, Województwo Sandomierskie. W: Zygmunt Gloger: Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Kraków: 1903.
- ↑ Adolf Pawiński: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 3: Małopolska. Warszawa: Księgarnia Gebethnera i Wolffa, 1886, s. 8.
- ↑ Jacek Z. Pająk , Dzieje podziałów administracyjnych a granice regionu świętokrzyskiego., [w:] Jacek Wijaczki (red.), Region świętokrzyski. Mit czy rzeczywistość?, Kielce 2001 .
- ↑ Marek Koter , Historyczno-geograficzne podstawy oraz proces kształtowania się regionu łódzkiego., [w:] T. Marszał (red.), Miasto – region – gospodarka w badaniach geograficznych. W stulecie urodzin Profesora Ludwika Straszewicza, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016, s. 131–161 .
- ↑ Paweł Zięba , Przynależność administracyjno-terytorialna Przedborza na przestrzeni wieków [online], www.przedborz.com.pl [dostęp 2019-09-16] .
- ↑ Żarnów: Historia miejscowości [online], sztetl.org.pl (Wirtualny Sztetl) [dostęp 2019-09-16] .
- ↑ MAŁOGOSZCZ – miasto królewskie [online], Dawne Kieleckie, 13 listopada 2011 [dostęp 2019-09-16] .
- ↑ Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S.J.. T. I. Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1846, s. 137.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Gloger Z., Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903; rozdział: Województwo Sandomierskie
- Sebastian Piątkowski , Radom – zarys dziejów miasta, Radom: Społeczny Komitet Ratowania Zabytków, 2000, ISBN 83-914912-0-X .
- Jarosław Swajdo , Między Wisłą a Pilicą. Dzieje podziałów administracyjnych w regionie kielecko-radomskim do 1975 roku, Kielce: Agencja „JP”, 2005, ISBN 83-88874-89-6, OCLC 830701128 .
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000 (mapa kartograficzna I Rzeczypospolitej z II połowy XVI wieku), autorzy, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin: Atlas Fontium: (1) http://atlasfontium.pl/index.php?article=corona (mapa i indeks do pobrania); (2) http://hgisb.kul.lublin.pl/azm/pmapper-4.2.0/map_default.phtml?config=korona&language=pl&resetsession=ALL