Zabrze

Zabrze

miasto na prawach powiatu
ulica Wolności w centrum Zabrza
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Konurbacja	górnośląska
Data założenia	XIII wiek
Prawa miejskie	1 października 1922
Prezydent	Małgorzata Mańka-Szulik
Powierzchnia	80,40 km²
Populacja (31.12.2020) • liczba ludności • gęstość	170 924 2125,9 os./km²
Strefa numeracyjna	32
Kod pocztowy	od 41-800 do 41-820
Tablice rejestracyjne	SZ
Położenie na mapie województwa śląskiego Zabrze
Położenie na mapie Polski Zabrze
50°18′09″N 18°46′41″E
TERC (TERYT)	2478011
SIMC	0945380
Urząd miejski ul. Powstańców Śląskich 5–7 41-800 Zabrze
Strona internetowa
BIP

Zabrze (niem. Zabrze, 1915–1945 Hindenburg, śl. Zŏbrze) – miasto w Polsce na prawach powiatu położone w województwie śląskim, na Wyżynie Śląskiej, nad rzekami Kłodnicą i Bytomką. Leży na Górnym Śląsku w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym (GOP). Jest jednym z ośrodków centralnych konurbacji górnośląskiej.

Według danych GUS z 31 grudnia 2020, miasto było zamieszkiwane przez 170 924 osoby.

Położenie

Miasto Zabrze jest położone w południowo-zachodniej Polsce, w zachodniej części województwa śląskiego i Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP), na Wyżynie Katowickiej, nad rzekami Kłodnicą i Bytomką, w dorzeczu Odry.

Według danych z 1 stycznia 2010 powierzchnia miasta wynosiła 80,40 km².

Miasto sąsiaduje z miastami Bytom, Gliwice i Ruda Śląska oraz powiatem gliwickim i tarnogórskim.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa katowickiego.

Podział administracyjny

Dzielnice i osiedla

17 września 2012 Rada Miejska zadecydowała o nowym podziale administracyjnym miasta. Zabrze zostało podzielone na 18 dzielnic, które stanowią jednostki pomocnicze miasta. 18 października 2021 powstały w Zabrzu 3 nowe dzielnice: Skłodowskiej-Curie, Poremba, Śródmieście. Na sesji Rady Miasta, która odbyła się 18 października 2021 ustalono cztery granice i statuty dla dzielin: Śródmieście, Zabrze Centrum Południe, Zaborze Północ, Poremba.

Biskupice

Centrum Płd.

Centrum Płn.

Grzybowice

Guido

Helenka

Kończyce

Maciejów

Makoszowy

Mikulczyce

Os. Mikołaja
Kopernika

Os. Młodego
Górnika

Os. Tadeusza
Kotarbińskiego

Pawłów

Rokitnica

Zaborze
Płd.

Zaborze
Płn.

Zandka

Stara panorama Zabrza (nieistniejące obiekty: szpitala ŚAM, wieży ciśnień Linodrutu oraz części z likwidowanej kopalni Makoszowy)

Demografia

Według danych GUS z 31 grudnia 2014 miasto miało 177 188 mieszkańców. W 2018 miasto liczyło 173 784 mieszkańców. Od 1991 liczba ludności Zabrza nieprzerwanie się zmniejsza.

W 1991 w Zabrzu odnotowano największą liczbę ludności – 205 789 osób.

Piramida wieku mieszkańców Zabrza w 2014.

Nazwa

Nazwa Zadbrze (Sadbre) oznacza osadę położoną za debrami, tj. dołami, gąszczem leśnym. Wyrazy debrz, gwarowe debr, debrze to „urwiste, zarosłe wzgórza, wśród, których płynie potok” pochodzą od prasłowiańskiego *dъbrъ. Zobacz: Debrza. Przez uproszczenie Zadbrze → Zabrze można błędnie skojarzyć Zabrze z Zaborzem jego dzielnicą, która to nazwa tylko potwierdza silne zalesienie tego terenu. Podobne pochodzenie mają nazwy rzek: Brda (wcześniej Dba ← Drba) i Zbrzyca (←Dbrzyca) oraz nazwy miejscowe jak np. Zadebra, Debrzno.

Według niemieckiego nauczyciela Heinricha Adamy’ego nazwa miejscowości ma pochodzić od staropolskiej nazwy lasu iglastego – boru. Wymienia on formę Zabor jako najstarszą zanotowaną nazwę miejscowości, podając jej znaczenie w jęz. niem. „hinter dem Walde”, czyli po polsku 'za borem, lasem'.

W łacińskiej księdze Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 miejscowość wymieniona jest w zlatynizowanej formie Sadbre. Kronika ta wymienia również wsie, które w procesach urbanizacyjnych zostały wchłonięte przez późniejsze miasto i stanowią jego części bądź dzielnice jak Zaborze jako Sabors, Biskupice w formie Byscupitz, Grzybowice we fragmencie Grzibonem solvitur decima more polonico oraz Rokitnicę we fragmencie Rokytnicza in parte nostre dyocesis decima more polonico.

W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie Śląska wydanym w 1830 we Wrocławiu przez Johanna Knie miejscowość występuje pod obecną, polską nazwą Zabrze, która używana była również w języku niemieckim jako: Zabrze (wieś), Klein Zabrze (kolonia), Zabrze Bergmännisch (zakłady górnicze). Na wniosek Rady Gminy z 1914, pruskim dekretem królewskim z 21 lutego 1915 zmieniono nazwę miejscowości z Zabrze na Hindenburg, aby upamiętnić marszałka Paula von Hindenburga, który z sukcesami walczył z wojskami rosyjskimi od początku I wojny światowej. Urzędową nazwę Zabrze przywrócono z dniem 1 grudnia 1945, co potwierdzono na szczeblu rządowym zarządzeniem z 7 maja 1946 (z mocą od 19 maja 1946).

Historia

Dawny Hotel Admiralspalast (ul. Wolności 305)

Gmach Poczty w Zabrzu (UP Zabrze 1, pl. Dworcowy 1)

Zabrze – kamienice przy ul. Wolności 246–248 i ul. Staromiejskiej 2–4

Sąd Rejonowy w Zabrzu (ul. 3 Maja 21)

Hala dawnej huty „Zabrze” / Huty Donnersmacka

Aleja Bohaterów Monte Cassino z widokiem na komin Elektrociepłowni Fortum Zabrze

Panorama z widokiem na KWK „Makoszowy”

Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej (dawna straż pożarna Huty Donnersmarcka, ul. Stalmacha 22)

Północna pierzeja placu Krakowskiego

Plac Dworcowy

Północno-wschodnia część placu Teatralnego

• osady istniały tu przed najazdem Mongołów
• 1243
  • pierwsza wzmianka o Biskupicach, osadzie na terenie dzisiejszego Zabrza
  • 25 marca – wystawienie przez księżną kaliską Wiolę dokumentu, w którym zrzeka się na rzecz biskupa wrocławskiego prawa poboru daniny i innych opłat ville [...] Biscupici dicitur cirka Bitom
• 1260 – rozszerzenie przez księcia opolskiego Władysława przywilejów, nadanych biskupowi wrocławskiemu w 1243. Przyczyniło się to do zwiększenia osadnictwa w rejonie Biskupic
• 1295–1305
  • pierwsza wzmianka o Zabrzu (Sadbre sive Cunczindorf, gdzie Sadbre interpretowane jest jako miejsce za debrami – zarośniętymi dołami z płynącym wśród wzgórz strumieniem; sive to łacińskie „albo”, a Cunczindorf jest interpretowane jako „wieś Konradów”); w dokumencie Rejestr Ujazdu części Liber fundationis episcopatus Wratislawiensis (Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), dokument wymienia wśród innych osad: Biskupice, Zaborze, Grzybowice
  • sołtys tworzy osadę, chłopi wolni od podatków, tereny przydzielone osadnikom – po 60 łanów
• 1570 – właścicielem Zabrza został czeski szlachcic Szambor Dluhomil, który po zagarnięciu części ziemi chłopskiej założył alodium z drewnianym dworem
• 1639 – w okresie wojny trzydziestoletniej w Zabrzu i Sośnicy wojska Ernsta von Mansfelda grabią żywność
• 1642 – nowym właścicielem został Aleksander Bielski, który na miejscu drewnianego zbudował murowany piętrowy dwór, stajnie, owczarnię, słodownię i gorzelnię
• 1672 – Zabrze zamieszkiwało jedynie 34 gospodarzy
• 1675 – nabycie dóbr zabrzańskich przez kanclerza księstwa opolsko-raciborskiego, barona Jerzego Welczka (Wilczka). Działalność Welczka i jego następców (wśród nich m.in. Bernhard III hrabia von Praschma) przyczyniła się do rozwoju gospodarczego tych terenów. W Zabrzu powstał browar, młyny wodne, tartaki
• 1731 – przy obecnej ul. Kondratowicza istniała kolonia nazywana Zabrzer Hammer (Kuźnica)
• 1743 – utworzenie w ramach wprowadzania nowego podziału administracyjnego Śląska powiatu bytomskiego. W jego skład weszły: Biskupice, Grzybowice, Makoszowy, Mikulczyce, Rokitnica, Zaborze i Zabrze wraz z istniejącymi w tym czasie koloniami i przysiółkami
• 1749 – właścicielami Zabrza zostaje ród Duninów
• 1769–1790 – właścicielem dóbr zabrzańskich jest Mathias von Wilczek (Maciej Wilczek) w trakcie kolonizacji fryderycjańskiej nowych osad wokół Zabrza: Maciejowa, Doroty i Małego Zabrza. W pobliżu zabrzańskiego dworu powstała następna kolonia, nazywana początkowo Sand Kolonie (Kolonia Piaskowa) bądź Schloss Kolonie (Kolonia Zamkowa). Z czasem uzyskała urzędową nazwę Klein Zabrze, czyli Małe Zabrze. Jako ostatnią utworzono osadę Kończyce
• 1790 – odkrycie przez Salomona Isaaca z Brabancji na pograniczu dzielnic Zaborze i Pawłów łatwych w eksploatacji złóż węgla kamiennego o grubości 1 metra
• 1792–1822 – powstanie Kanału Kłodnickiego
• 1793
  • powstanie chłopskie
  • według spisu z tego roku Zabrze obejmowało: majątek ziemski, kościół, szkoła, 34 chłopów, 6 zagrodników, 2 młyny, 32 pracowników najemnych – łącznie 305 mieszkańców; Małe Zabrze: kolonia 12 zagród z 31 mieszkańcami; Zaborze: majątek ziemski, 15 chłopów, 7 zagrodników, 14 pracowników najemnych
• 1796 – uruchomienie pierwszej zabrzańskiej kopalni państwowej Królowa Luiza (początek budowy 1790). Na przełomie XIX i XX w. obszar pola górniczego kopalni wynosił 19 km², wydobywano 3 mln t węgla rocznie, a zatrudniano ok. 8 tys. robotników
• 1797 – uruchomienie kopalni Amalia, zlikwidowanej na rzecz Concordii
• 1799 – rozpoczęto budowę podziemnego szlaku wodnego (Królowa Luiza) do odwadniania kopalń z całego regionu, a potem do spływu węgla.
• 1819–1830 – budowa Kronprinzstrasse (Drogi Następcy Tronu) łączącej Królewską Hutę z Gliwicami. Na odcinku od Poremby do Maciejowa dała ona początek dzisiejszej ul. Wolności
• 1826 – kupno całego dominium zabrzańskiego przez byłego starostę bytomskiego, hrabiego Karola Lazara Henckla von Donnersmarcka
• 1843 – uruchomienie kopalni Concordia
• 1845 (1 października) – otwarcie odcinka linii kolejowej z Opola do Świętochłowic przez Gliwice i Zabrze – przedłużenie trasy mającej początek we Wrocławiu. Ostatni odcinek, kończący się w Mysłowicach, oddano do użytku rok później. Równocześnie powstał dworzec kolejowy, wybudowany w polach Małego Zabrza, obecnie nieistniejący
• 1851 – ekspedycja poczty na trasie kolei górnośląskiej, ustanowienie urzędu listonosza, budowa huty Donnersmarcka
• 1852
  • uruchomienie fabryki kotłów Koetza
  • 17 stycznia – wydanie przez władze rejencji opolskiej pozwolenia na organizowanie w czwartki targów na terenie Starego Zabrza (stąd nazwa Donnerstagmarktplatz – Plac Targów Czwartkowych). W 1875 przeniesiono je w rejon placu Warszawskiego
• 1856 – otwarcie pierwszego szpitala
• 1857 – uruchomienie huty Redena
• 1859 – rozbudowa fabryki lin stalowych
• 1861 – Albert Borsig rozpoczął budowę wielkich pieców, stalowni i walcowni w Biskupicach
• 1862 – wydobycie węgla w kopalni Hedwigswunsch
• 1864 – budowa fabryki szkła
• 1868
  • uruchomienie walcowni i kuźni w zakładach Borsiga
  • budowa kopalni Ludwigsglück, późniejszej kopalni Ludwik
• 1869 – ukończono budowę podziemnego szlaku wodnego (Królowa Luiza). Długość szlaku 14 km od Chorzowa do Zabrza.
• 1871 – spis mieszkańców; Zabrze liczy 18 250 mieszkańców: Stare Zabrze 6228, Małe Zabrze 4723, Dorota 851, a Zaborze 6448 mieszkańców
• 1872
  • przekształcenie huty Donnersmarcków w spółkę akcyjną
  • uruchomienie stalowni w zakładach Borsiga
  • wybudowanie i uroczyste poświęcenie Dużej Synagogi
• 1873 – 27 marca 1873 król Prus Wilhelm podjął decyzję o podziale dotychczasowego powiatu bytomskiego na cztery mniejsze powiaty co doprowadziło do utworzenie powiatu zabrskiego liczącego 2,21 mil kwadratowych (11 962 ha) i zamieszkanego przez 38 981 mieszkańców. W Zabrzu było 1117 domów
• 1874 – początek wydawania tygodnika Zabrzer Kreis Blatt (od stycznia)
• 1875 – próba uzyskania praw miejskich nie powiodła się
• 1880 – uruchomienie trzech pieców martenowskich o pojemności 18 t każdy
• 1884 – uruchomienie koksowni Jadwiga w Biskupicach
• 1895 (25 sierpnia) – przekazanie do użytku tramwaju parowego
• 1896 – powstanie Miejskiej Straży Pożarnej
• 1897 – uruchomienie elektrowni
• 1900
  • otwarcie Gimnazjum im. Królowej Luizy w Zaborzu
  • zamknięto podziemną sztolnie wodną. (przestała być opłacalna)
• 1900–1906 – budowa drugiej państwowej kopalni Delbrück (od 1945 KWK Makoszowy)
• 1905 – połączenie gmin Stare Zabrze, Małe Zabrze i Dorota w jedną gminę Zabrze, liczącą 54 228 mieszkańców – największą wieś ówczesnej Europy
• 1915
  • 21 lutego – zmiana nazwy gminy Zabrze na Hindenburg. Nowa nazwa nawiązuje do nazwiska feldmarszałka Paula von Hindenburga, dowódcy w zwycięskiej bitwie pod Tannenbergiem. Od 1918 pełna nazwa to Hindenburg O.S. (Oberschlesien) – dla odróżnienia od wschodniopruskiej gminy Hindenburg (dawniej Groß Friedrichsgraben I)
  • w koksowni Jadwiga wybudowano nową baterię koksowniczą, wieżę węglową, sortownię koksu i benzolownię
• 1918
  • październik
    • reaktywowanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”
    • powstanie polskiej Straży Obywatelskiej
  • grudzień – powstanie Związku Wojackiego, a następnie Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska
• 1919
  • marzec
    • powstanie Towarzystwa Czytelni Ludowych, kierowanego przez ks. Stefana Szwajnocha
    • powstanie Towarzystwa Polek
  • marzec-kwiecień – pacyfikacja przez Grenzschutz polskich strajków (zabici i ranni)
  • kwiecień – powstanie Towarzystwa Oświaty na Górnym Śląsku im. św. Jacka, kierowanego przez Józefa Gołąbka
  • 16–26 sierpnia – walki I powstania śląskiego
  • październik – polska lista zdobywa w wyborach komunalnych 21 z 36 mandatów
• 1920
  • przybycie żołnierzy francuskich
  • maj – powstanie Towarzystwa Sportowego „Hart”
  • 23 maja-16 czerwca – polski strajk szkolny
  • 14 lipca – napad nacjonalistów niemieckich na artystów Opery Warszawskiej
  • 19–25 sierpnia – walki II powstania śląskiego
  • sierpień – powstaje chór męski „Moniuszko”
  • przekształcenie zakładów Borsiga w spółkę akcyjną Borsigwerk
  • listopad – powstanie Towarzystwa Śpiewu „Chopin”
• 1921
  • 20 marca – plebiscyt na Górnym Śląsku – w Zabrzu 21 233 głosów pada za Niemcami, a 14 837 za Polską
  • 2 maja – zdobycie przez polską Policję Górnego Śląska kopalni Zabrze
  • do 4 maja – opanowanie przez powstańców w III powstaniu śląskim prawie całego Zabrza, a następnie opuszczenie śródmieścia na prośbę wojsk francuskich
  • 26–30 maja – prowokowanie przez Niemców walk ulicznych
  • 5 lipca – zakończenie III powstania
• 1922
  • 1 października – nadanie praw miejskich
• 1922–1939 – teren dzisiejszego miasta został przedzielony granicą. Kończyce, Pawłów i Makoszowy (oprócz terenu kopalni) znalazły się w granicach Polski, pozostałe gminy przypadły Republice Weimarskiej
• 1924 – budowa stadionu sportowego przy ul. Zamkowej w Biskupicach (obecnie Gwarek Zabrze)
• 1927
  • 1 stycznia – utworzenie powiatu miejskiego z większej części powiatu zabrskiego
• 1935 – przebudowa ob. placu Wolności
• 1938
  • 9/10 listopada – Noc kryształowa: spalenie Dużej Synagogi, zniszczenie wielu sklepów żydowskich, aresztowanie ok. 350 Żydów
  • II wojna światowa – hitlerowcy utworzyli w Zabrzu filię obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu oraz obozy dla jeńców wojennych
  • otwarcie Miejskiego Ogrodu Botanicznego
  • Zabrze liczy 131 225 mieszkańców
• 1945
  • 24 stycznia – wkroczenie Armii Czerwonej
  • podpalono dzielnicę Zandkę łącznie z kościołem Ducha Świętego.
  • w lutym rozpoczęły się wywózki do obozów pracy i w głąb ZSRR. Wywieziono 8700 osób.
  • 19 marca – przejęcie miasta przez administrację polską
  • 1 grudnia – przywrócenie urzędowej nazwy miasta Zabrze
• 1948 (14 grudnia) – powstanie Klubu Sportowego Górnik Zabrze
• 1950
  • 7 stycznia – powstanie pierwszego Państwowego Szpitala Klinicznego
  • wiosną nastąpiło powołanie do życia Filharmonii Górniczej Związku Zawodowego Górników
• 1951 (1 kwietnia) – włączenie w granice Zabrza miejscowości Grzybowice, Mikulczyce, Rokitnica, Kończyce, Makoszowy i Pawłów
• 1954 – włączenie w granice miasta osiedla Helenka
• 1956 (2 grudnia) – ukazanie się pierwszego numeru gazety miejskiej Głos Zabrza
• 1959 – otwarcie Domu Muzyki i Tańca
• 1961 – wizyta w Zabrzu majora kosmonauty Jurija Gagarina, pierwszego człowieka w kosmosie
• 1967
  • (9 września) wizyta w Zabrzu prezydenta Republiki Francuskiej generała Charlesa de Gaulle’a (część oficjalnej wizyty w Polsce)
  • (wrzesień) po generalnej przebudowie otwarto budynek dworca kolejowego Zabrze
  • ukazał się pierwszy rocznik „Kronik Miasta Zabrza”
• 1970–1975 – budowa osiedla Marii Skłodowskiej-Curie
• 1971 (23 marca) – katastrofa w kopalni Mikulczyce-Rokitnica w Rokitnicy. Zawał na poziomie 780 metrów przysypał 19 górników. Jeden z nich, Alojzy Piontek, został uratowany po siedmiu dniach
• 1976 – otwarcie hali widowiskowo-sportowej przy ul. Matejki. Liczba mieszkańców Zabrza wynosi 204 163 osoby
• 1978 – 6 grudnia odbyła się uroczystości dekoracji miasta Orderem Sztandaru Pracy I klasy, przyznanego przez Radę Państwa w uznaniu zasług w walce o polskość śląskiej ziemi i w pracy dla socjalistycznej ojczyzny
• 1982 – gazeta Głos Zabrza zmienia nazwę na Głos Zabrza i Rudy Śląskiej
• 1985 – pierwsza w Polsce udana operacja przeszczepu serca, dokonana pod kierunkiem prof. Zbigniewa Religi
• 1986–1991 – budowa osiedla im. Mikołaja Kopernika
• 1996 – ustanowienie św. Kamila patronem miasta
• 1998
  • uruchomienie oczyszczalni ścieków Śródmieście
  • otwarcie Wydziału Organizacji i Zarządzania Politechniki Śląskiej
• 2002
  • 19 października – otwarcie estakady drogowej nad parkiem im. Poległych Bohaterów
• 2005
  • 25 stycznia – otwarcie odcinka autostrady A4 biegnącej przez dzielnice Kończyce i Makoszowy, z węzłem Wspólna w Kończycach (na granicy z Rudą Śląską)
  • 10 marca – spłonięcie zabytkowego budynku młyna przy skrzyżowaniu ul. Wolności i Brysza
  • 1 lipca – połączenie Kopalni Węgla Kamiennego Makoszowy z KWK Sośnica w Gliwicach w zakład KWK Sośnica-Makoszowy
• 2006
  • uruchomienie pierwszej części zabrzańskiej podstrefy ekonomicznej wchodzącej w skład Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej
• 2007
  • 16 czerwca – otwarcie zabytkowej Kopalni Guido dla ruchu turystycznego na poziomach 170 m i 320 m
• 2008
  • 4 listopada – rozpoczęcie budowy pierwszych zabrzańskich odcinków Drogowej Trasy Średnicowej
• 2010
  • 12 maja – uroczyste otwarcie nowej siedziby Filharmonii Zabrzańskiej
  • 29 październik – uroczysta iluminacja zabrzańskiego ratusza
  • kopalnia „Guido” jako unikatowy, XIX-wieczny zabytek techniki górniczej na skalę europejską, została wyróżniona jako „punkt kotwiczny” na Europejskim Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH)
• 2011
  • 10 czerwca – do użytku oddano dwa odcinki Drogowej Trasy Średnicowej (Z1 i Z2)
  • 14 września – rozpoczęcie prac modernizacyjnych, a zarazem budowy nowego stadionu im. Ernesta Pohla (Stadion Górnika Zabrze)
  • 30 września – oddanie do użytku odcinka Sośnica (Gliwice)-Maciejów(Zabrze) Autostrady A1
  • 22 grudnia – oddanie do użytku odcinka Maciejów (Zabrze)-Zabrze Północ(Zabrze) Autostrady A1
• 2013
  • 13 maja – oddanie do użytku nowej siedziby MOPR przy ul. 3 Maja 16
  • 17 maja – oddanie do użytku budynku Galerii Zabrze przy ul. Wolności 273
  • 13 grudnia – zakończenie renowacji dworca PKP w Zabrzu
• 2014
  • 26 lutego – rozpoczęcie wyburzania budynku Akademickiego centrum medycznego w Zabrzu
  • 5 lutego – oficjalne otwarcie krytej pływalni Aquarius przy Al. Wojciecha Korfantego 18
  • 27 maja - otwarcie Park Hotel Diament Zabrze przy ulicy 3-Maja 112a, obiektu spółki Hotele Diament S.A., pierwszego czterogwiazdkowego hotelu w mieście czasów nowożytnych
  • 8 lipca – oddanie do użytku nowej siedziby Powiatowego Urzędu Pracy przy Pl. Krakowskim 9
  • 8 sierpnia – oddanie do użytku ostatnich dwóch odcinków Drogowej Trasy Średnicowej (Z3 i Z4)
  • 14 sierpnia – zakończenie wyburzania budynku Akademickiego Centrum Medycznego w Zabrzu.
• 2015
  • 5 lutego – uruchomienie największego forum miejskiego „Zabrze dla każdego”.
• 2016
  • 21 lutego – po modernizacji stadionu im. Ernesta Polha (budowa trzech nowoczesnych trybun), udostępniono kibicom widownię, która może pomieścić 24,5 tys. widzów.
• 2018
  • 14 września – uruchomiono po rewitalizacji Sztolnię Królowa Luiza. (Jest to najdłuższy szlak wodny pod ziemią w Europie).

Zabytki

Szyb „Kolejowy” Kopalni Guido

Parowa maszyna wyciągowa kopalni „Królowa Luiza”

Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna

W Zabrzu znajduje się wiele zabytkowych obiektów (głównie z przełomu XIX i XX wieku), takich jak zabytkowe kamienice w centrum miasta, osiedla robotnicze, obiekty sakralne itp.

• Obiekty poprzemysłowe
  • wieża ciśnień przy ul. Zamoyskiego 2 z 1909, o wysokości 46 m, wzniesiona w stylu ekspresjonistycznym
  • wieża ciśnień huty Donnersmarcka przy ul. Hagera z 1871, z elementami neogotyku
  • wieża wyciągowa, budynek nadszybia, wagownia (obecnie portiernia) i maszynownia szybu Maciej z około 1910
  • zabudowa kopalni „Królowa Luiza” przy ul. Wolności 402 z drugiej połowy XIX w.
  • zabudowa kopalni „Guido” (oraz wyrobiska podziemne) przy ul. 3 Maja 91 z drugiej połowy XIX w. i początku XX w.
• Robotnicze osiedla mieszkaniowe
  • kolonia robotnicza Borsigwerke w dzielnicy Biskupice, wzniesiona w latach 1863–1871
  • kolonia patronacka Ballestrema, w dzielnicy Rokitnica, wzniesiona w latach 1905–1913
  • kolonia patronacka Huty Zabrze w dzielnicy Małe Zabrze, wzniesiona w latach 1903–1922
  • kolonia robotnicza na ul. Poległych Górników przy secesyjnej Kopalni Mikulczyce
  • osiedle dla robotników spółki „Preussag” w dzielnicy Zaborze, wzniesione w latach 1926–1927
• Obiekty użyteczności publicznej
  • Hotel Admiralspalast przy ul. Wolności 305 z lat 1924–1928, wzniesiony w stylu modernistycznym
  • budynek Muzeum Górnictwa Węglowego przy ul. 3 Maja 19, wzniesiony w latach 1874–1875
  • gmach Sądu Rejonowego (oraz więzienie) przy ul. 3 Maja 21, wzniesiony w drugiej połowie XIX wieku i rozbudowany w 1907, wyremontowany w 2008
  • zespół zabudowy Szpitala Klinicznego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego z drugiej połowy XIX wieku oraz lat 1900–1905 z charakterystyczną wieżą ciśnień z 1904
  • budynek Poczty Głównej przy pl. Dworcowym 1, wzniesiony w latach 1909–1911 w stylu neogotyckim
  • Ratusz gminny w Mikulczycach przy ul. Tarnopolskiej 80, wzniesiony w 1902
• Budynki mieszkalne
  • Pałac w Mikulczycach z przełomu XVIII i XIX wieku
  • dwór w Rokitnicy z 2. połowy XIX wieku
  • secesyjna Kamienica pod Orłem przy ul. Dworcowej 9 wzniesiona w 1905 przez aptekarza dra Paul Skrzipietz
  • „Stalowy dom” przy ul. Cmentarnej, wzniesiony w 1927 w nowatorskiej technologii prefabrykatów stalowych
  • zespół zabudowy osiedla mieszkaniowego przy ul. Wolności 149, pl. Słowiański 1–5, ul. Stanisława Wyspiańskiego 1–9
  • secesyjna kamienica z 1903 przy ulicy 3 Maja 38. Niegdyś znajdował się tu sklep mięsny z wnętrzem na planie nieregularnego wielokąta, z oddzielonym zapleczem. Wnętrze ozdobiono ceramicznymi płytkami o wzorach floralnych i geometrycznych, na jednym z wzorów przedstawiono głowę byka wkomponowaną we fryz
• Obiekty sakralne

Kościół św. Józefa

Kościół pw. św. Anny na Dorocie (ul. 3 Maja 18a)

• • Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła przy ul. Wolności 196, wzniesiony w latach 1863–1866 w stylu neoromańskim
  • Kościół pw. św. Jana Chrzciciela przy ul. Bytomskiej 37, wzniesiony w latach 1853–1858 w stylu neogotyckim, znajduje się tam krypta z ciałami niektórych członków śląskiego rodu Bellestremów
  • Kościół pw. św. Anny przy ul. 3 Maja 18, wzniesiony w latach 1897–1900 w stylu neoromańskim
  • Kościół pw. św. Jadwigi przy ul. Wolności 504, drewniany z 1929
  • Kościół pw. św. Józefa przy ul. Roosevelta 104
  • Kaplica Najświętszej Marii Panny przy ul. Rolnika, wzniesiona w 1870, o cechach neogotyckich
• Cmentarze

Cmentarz żydowski

• • Cmentarz żydowski z XIX wieku przy ul. Cmentarnej
  • Cmentarz ewangelicki przy ul. Lelewela
  • Cmentarz przy ul. Kondratowicza
• Inne obiekty
  • ruiny spichlerza z XVII w. przy ul. Trębackiej w dzielnicy Biskupice

Gospodarka

Pod koniec lipca 2015 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Zabrzu wynosiła ok. 6,3 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 10,7% do aktywnych zawodowo.

Handel

Centra Handlowe

• CH Platan
• M1 Zabrze
• Galeria Zabrze

Transport

Zabrze – tramwaj Konstal 105Na na ul. 3 Maja 35

Drogi

Autostrady:

• autostrada A4 – węzeł Zabrze Południe
• autostrada A1 – węzeł Zabrze Zachód w Czekanowie i Zabrze Północ w Wieszowie

Drogi europejskie:

• trasa europejska E40

Drogi krajowe:

• droga krajowa nr 78
• droga krajowa nr 88
• droga krajowa nr 94

Drogi wojewódzkie:

• droga wojewódzka nr 921
• droga wojewódzka nr 902 – Drogowa Trasa Średnicowa

Kolej

• dworzec kolejowy Zabrze na linii kolejowej E30
• dworzec kolejowy Zabrze Biskupice
• dworzec kolejowy Zabrze Makoszowy
• dworzec kolejowy Zabrze Mikulczyce
• dworzec kolejowy Zabrze Północ

Komunikacja miejska

Komunikację miejską w Zabrzu organizuje Zarząd Transportu Metropolitalnego. Na terenie miasta działa lub przebiega 8 linii tramwajowych (1, 2, 3, 4, 5, 9, 17, 43) oraz 42 linie autobusowe, w tym 3 metropolitalne (M1, M14, M24) i 39 obsługiwanych przez różnych przewoźników (6, 7, 7N, 15, 20, 23, 32, 32N, 39, 47, 57, 81, 83, 86, 89, 92, 111, 112, 132, 156, 158, 169, 184, 198, 199, 234, 250, 270, 280, 286, 617, 617N, 647, 659, 720, 840, 840N, 850, 932).

Ochrona zdrowia

Zabrze – wieża ciśnień i komin ciepłowni Szpitala Klinicznego nr 1 (ul. 3 Maja 13 / ul. Krasińskiego)

Szpitale

• publiczne
  • Szpital Miejski w Zabrzu Sp.z o.o.
  • Szpital Specjalistyczny w Zabrzu
  • Szpital Kliniczny nr 1 w Zabrzu im. Prof. Stanisława Szyszko Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach
  • Szpital Kliniczny nr 3 w Zabrzu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach
  • Śląskie Centrum Chorób Serca w Zabrzu
• niepubliczne
  • Szpital Specjalistyczny Sanvimed (Ortopedia i Okulistyka)

Edukacja

Przedszkole nr 43 (ul. Klonowa 2)

Szkoła Podstawowa nr 36 (dawna szkoła dla dziewcząt, pl. Warszawski 6)

Wydział Organizacji i Zarządzania Politechniki Śląskiej (budynki A i B, ul. Roosevelta 26, 32)

Centrum Symulacji Medycznej Wydziału Nauk Medycznych w Zabrzu SUM (dawny hotel Haus Metropol, pl. Dworcowy 3)

W Zabrzu znajdują się liczne placówki oświatowe:

• Przedszkola:
  • 38 publicznyc
• Szkoły podstawowe:
  • 29 publicznych
• Licea ogólnokształcące:
  • 9 publicznych
• Szkoły niepubliczne:
  • Społeczna Szkoła Podstawowa i Gimnazjum „Nasza Szkoła” Zabrzańskiego Towarzystwa Szkolnego
  • Zespół Szkół Katolickich – szkoła podstawowa, gimnazjum i liceum
• Szkoły policealne:
  • Policealne Studium Zawodowe Zabrzańskiego Centrum Kształcenia Ogólnego i Zawodowego
  • Policealne Studium Zawodowe Zespołu Szkół Ekonomiczno-Usługowych
  • Policealne Studium Zawodowe Zespołu Szkół Spożywczych
  • Policealna Szkoła eCollege
  • Szkoła Policealna Województwa Śląskiego w Zabrzu
• Szkoły zawodowe:
  • szkoły zawodowe – 6 publicznych
  • Medyczne Studium Zawodowe nr 1 im. prof. Antoniego Cieszyńskiego
  • Medyczne Studium Zawodowe nr 2
• Szkoły wyższe:
  • Śląski Uniwersytet Medyczny
    • Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu
  • Politechnika Śląska
    • Wydział Organizacji i Zarządzania
    • Wydział Inżynierii Biomedycznej
  • Wyższa Szkoła Techniczna w Katowicach
    • Wydział Nauk Medycznych im. prof. Zbigniewa Religii w Zabrzu
• Inne placówki:
  • Liceum Plastyczne i Ogólnokształcąca Szkoła Sztuk Pięknych (jako Zespół Szkół nr 18)
  • Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Stanisława Moniuszki – szkoła publiczna
  • NCKU Wszechnica Zabrzańska (prowadzona przez Stowarzyszenie Misericordia w Zabrzu)

W mieście znajdują się również placówki oświatowe innego typu: szkoły sportowe, szkoły nauki języków obcych, centra kultury itp.

Kultura i rozrywka

Teatr Nowy im. Gustawa Morcinka (dawne kasyno Huty Donnersmarcka, pl. Teatralny 1)

Siedziba Filharmonii Zabrzańskiej (dawna biblioteka Huty Donnersmarcka, Park Hutniczy 7)

Dom Muzyki i Tańca (ul. Gen. de Gaulle'a 17)

Teatry i filharmonie

• Teatr Nowy im. Gustawa Morcinka (pl. Teatralny 1)
• Filharmonia Zabrzańska (Park Hutniczy 7)

Sale koncertowe

• Dom Muzyki i Tańca (ul. Gen. de Gaulle'a 17)

Kina

• Multikino (13 sal, ul. Gdańska 18)
• Planet Cinema (7 sal, pl. Teatralny 12)
• Kino Roma (ul. Padlewskiego 4) – najstarsze czynne kino na Górnym Śląsku

Domy kultury

• Miejski Ośrodek Kultury
  • Miejski Ośrodek Kultury Guido (ul. 3 Maja 91a)
  • Dzielnicowy Ośrodek Kultury w Biskupicach (ul. Kossaka 23)
  • Dzielnicowy Ośrodek Kultury w Grzybowicach (ul. Badestinusa 60)
  • Dzielnicowy Ośrodek Kultury w Kończycach (ul. Dorotki 3)
  • Dzielnicowy Ośrodek Kultury w Pawłowie (ul. Sikorskiego 114)
  • Ośrodek Działań Artystycznych (Park Hutniczy 11)
  • Kino Roma (ul. Padlewskiego 4)
• Młodzieżowy Dom Kultury nr 1 (ul. Tarnopolska 50, Mikulczyce)
• Młodzieżowy Dom Kultury nr 2 (ul. 3 Maja 12)

Biblioteki

• Miejska Biblioteka Publiczna im. Jerzego Fusieckiego
  • Wypożyczalnia Centralna (ul. Londzina 3)
  • Czytelnia Ogólna i Prasy (ul. Wyzwolenia 4)
  • 19 filii w dzielnicach
• Biblioteka Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, Oddział w Zabrzu-Rokitnicy (ul. Jordana 19) z Czytelnią w Zabrzu (pl. Traugutta 2)
• Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Katowicach, Filia w Zabrzu (ul. 3 Maja 12)

Muzea

Muzeum Górnictwa Węglowego (dawne Starostwo Powiatowe w Zabrzu, ul. 3 Maja 19)

• Muzeum Miejskie
  • Galeria Sztuki Café Silesia (ul. 3 Maja 6)
• Muzeum Górnictwa Węglowego
  • Sztolnia „Królowa Luiza”
    • Strefa Carnall (ul. Wolności 410)
    • Kopalnia (ul. Mochnackiego12)
    • Port (ul. Miarki 8)
  • Kopalnia „Guido” (ul. 3 Maja 93)
• Muzeum Techniki Wojskowej (ul. Mochnackiego 12)

Galerie

• Galeria Sztuki Café Silesia (ul. 3 Maja 6)
• Galeria Zmiękczalnia (ul. Wolności 410)

Kluby

• Klub Muzyczny CK Wiatrak – Niezależne Centrum Kultury Alternatywnej (ul. Wolności 395)
• Klub Muzyczny OffSide (ul. Wolności 282)

Chóry

• Zabrzański Chór Młodzieżowy „Resonans con tutti” im. N. G. Kroczka (ul. Tarnopolska 50, Mikulczyce)

Inne atrakcje

• AnimalWorld (dziecięce zoo) (ul. Niedoby 11, Makoszowy)
• FunFest Kręgielnia & Bilard (ul. Wolności 273)

Media

Telewizja

• TVZ – Telewizja Zabrze

Prasa

• „Głos Zabrza i Rudy Śląskiej” (ukazuje się od 1956)
• „Nasze Zabrze Samorządowe” (ukazuje się od 1994)
• „Nowiny Zabrzańskie” (ukazują się od 1995)
• „Dziennik Zachodni. Nasz Tygodnik Zabrze” (ukazuje się od 2000)
• „Gazeta Miejska Gliwice Zabrze” (ukazywała się w latach 1997–2020)

Portale

• Głos Zabrza i Rudy Śląskiej
• Info Zabrze
• Nowiny Zabrzańskie
• ZABRZE112.pl
• Zabrze Nasze Miasto
• W Zabrzu
• zabrze.com.pl – należy do sieci Silesia.info.pl
• 24zabrze.pl

Rekreacja

ZKR Aquarius (dawniej: Miejski Zakład Kąpielowy, pl. Krakowski 10)

Miejski Ogród Botaniczny (ul. Piłsudskiego 60)

Parki i ogrody

Parki miejskie

• Park Hutniczy (dawniej: Hüttenpark) w Zabrzu, zał. 1885

• Park Miejski (też: Park Dubiela, dawniej: Park im. Poległych Bohaterów, Stadtpark, Skagerrakpark), zał. 1924
• Park im. Rotmistrza Witolda Pileckiego (dawniej: Park im. Gen. K. Świerczewskiego, Steinhoffpark)
• Park Leśny im. Powstańców Śląskich (dawniej: Guidowald)
• Park im. Tadeusza Kościuszki
• Park Rodzinny
• Park im. J. Kuronia
• Park im. Jana Pawła II na Osiedlu Mikołaja Kopernika, zał. 2006

• Park przy ul. Krakowskiej (też: Park przy ul. Findera) w Rokitnicy

• Park im. A. Hlonda w Kończycach

Inne parki

• Park Floriana (też: Braci Górniczej, dawniej: Wincentego Pstrowskiego) na Dorocie
• Park Hutniczy (dawniej: Hüttenpark) w Biskupicach (na Osiedlu Borsiga)

Ogrody

• Miejski Ogród Botaniczny (ul. Piłsudskiego 10)

Baseny

• Zabrzański Kompleks Rekreacji
  • Aquarius (dawniej: Miejski Zakład Kąpielowy, pl. Krakowski 10)
  • Aquarius Kopernik (al. Korfantego 18)
• Kąpielisko Leśne MOSiR (Maciejów)

Siłownie

• ReShape Fitness (ul. Narutowicza 1)
• Smart Gym Zabrze Arena (ul. Roosevelta 81)
• Just Gym Zabrze (pl. Teatralny 12)
• Xtreme Fitness Gyms Zabrze (al. Szczęście Ludwika 2b, Mikulczyce)

Inne

• Staw Mikulczyce

Turystyka

Przez Zabrze przebiegają szlaki turystyczne:

Znakowane:

• – Szlak Husarii Polskiej
• – Szlak Obrońców Polskiej Granicy
• – Szlak Okrężny Wokół Gliwic
• – Szlak im. Zygmunta Kleszczyńskiego

Pozostałe:

• – Szlak Zabytków Techniki
• – Szlak architektury drewnianej województwa śląskiego

Sport

Zabrzańskie kluby sportowe:

• Górnik Zabrze
• Gwarek Zabrze – klub piłkarski, dwukrotny mistrz Polski juniorów starszych (2003 i 2006) oraz mistrz juniorów młodszych (2002), utworzony został 12 czerwca 1974, poza drużynami w ligach juniorskich klub posiada drużynę występującą w sezonie 2007/2008 w lidze okręgowej seniorów.
• Walka Zabrze
• Piast Pawłów
• Stal Zabrze
• Sparta Zabrze
• MKS Zabrze-Kończyce (Gazobudowa Zabrze) – klub piłkarski posiadający obecnie tylko zespoły młodzieżowe. Powstał w 1956 w Bytomiu pod nazwą „Lechia”. W 1958 klub przeniósł siedzibę do Zabrza i zmienił nazwę na Klub Sportowy „Gazobudowa”, a następnie został włączony do rozgrywek piłkarskiej C-klasy. Pierwsze mecze rozgrywane były na boisku „Linodrutu”, a następne na stadionie przy ul. Hagera w Zabrzu.
• UKS 14 Zabrze – uczniowski klub lekkoatletyczny z siedzibą w SP 14 w Zabrzu.
• KS Zabrze-Grzybowice (Społem Zabrze, do 1975 jako LZS Grzybowice) – klub piłkarski grający obecnie w A-klasie
• MKS Zaborze – Młodzieżowy Klub Sportowy grający obecnie w A-klasie
• UKS Quo Vadis Makoszowy – uczniowski klub piłkarski grający obecnie w B-klasie
• KKS Zabrze – III-ligowy klub piłki nożnej kobiet, obecnie grający pod nazwą Górnik Zabrze
• MKS Zabrze – koszykówka młodzieżowa
• Studio Tańca „Szok”
• Zespół Taneczny „Mak”
• Górnik Zabrze – zespół piłki ręcznej znajdujący się obecnie w PGNiG Superlidze
• UKS Spartakus Zabrze – uczniowski klub sportowy; siatkówka i koszykówka

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół Pokoju w Zabrzu (ewangelicko-augsburski, ul. Lutra 2)

Na terenie Zabrza działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

• Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna:
  • placówka w Zabrzu
• Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa
  • zbór w Zabrzu
• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego:
  • zbór w Zabrzu-Mikulczycach
• Kościół Chrześcijan Baptystów:
  • Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Zabrzu
• Kościół Ewangelicko-Augsburski (diecezja katowicka):
  • Parafia Ewangelicko-Augsburska w Zabrzu:
    • Kościół Pokoju (ul. Lutra 2)
    • Kościół ewangelicko-augsburski w Zabrzu-Mikulczycach (drewniany, ul. Brygadzistów 14)
• Kościół rzymskokatolicki:
  • obszar miasta podzielony jest pomiędzy 19 parafii rzymskokatolickich należących do diecezji gliwickiej oraz 3 parafie archidiecezji katowickiej. W mieście znajdują się siedziby 2 dekanatów Zabrze oraz Zabrze-Mikulczyce, 3 parafie należą do dekanatu dekanatu Kochłowice, a jedna parafia należy do dekanatu Bytom-Miechowice.
• Kościół Wolnych Chrześcijan:
  • zbór w Zabrzu
• Świadkowie Jehowy:
  • 10 zborów (Zabrze-Biskupice, Zabrze-Guido, Zabrze-Helenka, Zabrze-Mikulczyce, Zabrze-Południe, Zabrze-Północ, Zabrze-Rokietnica, Zabrze-Śródmieście, Zabrze-Wschód, Zabrze-Zachód) zgromadzających się w trzech Salach Królestwa (ul. Jana Pyki 3A, ul. Rymera Józefa 38, ul. Żniwiarzy 2B).

Administracja

Urząd Miejski w Zabrzu – Ratusz (dawna dyrekcja huty „Zabrze” / Huty Donnersmacka, ul. Religi 1)

Zabrze jest miastem na prawach powiatu. Mieszkańcy wybierają do Rady Miejskiej w Zabrzu 25 radnych. Organem wykonawczym samorządu jest prezydent miasta, którym obecnie jest Małgorzata Mańka-Szulik. Wiceprezydentami są: Krzysztof Lewandowski, Katarzyna Dzióba i Borys Borówka.

Rada Miasta

Ugrupowanie	2002−2006	2006−2010	2010–2014	2014–2018	2018–2023
Sojusz Lewicy Demokratycznej	9 (SLD-UP)	4 (LiD)	3	1 (SLD Lewica Razem)	–
Samoobrona	1	–	–	–	–
Platforma Obywatelska	6	8	7	7	9 (KO)
Skuteczni dla Zabrza	1	3	–	–	–
Rodziny Zabrzańskie	8	–	–	–	–
Prawo i Sprawiedliwość	–	6	3	5	5
Razem dla Zabrza	–	4	–	–	–
KWW Małgorzaty Mańki-Szulik	–	–	12	12	7
Lepsze Zabrze	–	–	–	–	3
Kukiz’15	–	–	–	–	1

Miasto jest członkiem: Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Śląskiego Związku Gmin i Powiatów i Związku Miast Polskich.

Zanieczyszczenie środowiska

Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 Zabrze zostało sklasyfikowane jako osiemnaste najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej.

Miasta partnerskie

Lista miast partnerskich i zaprzyjaźnionych z Zabrzem:

– Sangerhausen, Niemcy (1983) – Seclin, Francja (1987) – Lund, Szwecja (1990) – Trnawa, Słowacja (15 grudnia 1995)

– Równe, Ukraina (25 stycznia 2001) – Zahla, Liban (8 października 2007) – Rotherham, Wielka Brytania (2007) – Essen, Niemcy (2015)

Po rosyjskiej agresji na Ukrainę w 2022 miasto zerwało nawiązaną w 1998 współpracę z rosyjskim Kaliningradem.

Sąsiednie gminy

Bytom, Gierałtowice, Gliwice, Ruda Śląska, Zbrosławice

Zobacz też

• Wieża ciśnień w Zabrzu
• Fundacja Rozwoju Kardiochirurgii im. prof. Zbigniewa Religi

Bibliografia

• Johann GeorgJ.G. Knie Johann GeorgJ.G., Alphabethisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien ..., Breslau: Graß, Barth und Comp., 1830, OCLC 751379865  (niem.).
• Praca zbiorowa „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 637–638, hasło „Zabrze”.
• Piotr Hnatyszyn, „Kroniki Miasta Zabrza”, Zabrze 2012 ISBN 978-83-62023-09-7.

Linki zewnętrzne

• Urząd Miejski w Zabrzu
• Zabrze, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 208 .