
Zabrze
| |||||
| |||||
![]() ulica Wolności | |||||
| |||||
Państwo | ![]() | ||||
Województwo | ![]() | ||||
Konurbacja | górnośląska | ||||
Data założenia | XIII wiek | ||||
Prawa miejskie | 1 października 1922 | ||||
Prezydent | Małgorzata Mańka-Szulik | ||||
Powierzchnia | 80,40 km² | ||||
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość |
174 349[1] 2188 os./km² | ||||
Strefa numeracyjna | 32 | ||||
Kod pocztowy | od 41-800 do 41-820 | ||||
Tablice rejestracyjne | SZ | ||||
![]() | |||||
TERC (TERYT) | 2478011 | ||||
SIMC | 0945380 | ||||
Urząd miejski ul. Powstańców Śląskich 5–741-800 Zabrze | |||||
Strona internetowa | |||||
BIP |
Zabrze (1915–1946 Hindenburg) – miasto w Polsce na prawach powiatu położone w województwie śląskim, na Wyżynie Śląskiej, nad rzekami Kłodnicą i Bytomką. Leży na Górnym Śląsku w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym (GOP). Jest jednym z ośrodków centralnych konurbacji górnośląskiej.
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego z 31 grudnia 2017 r. miasto miało 174 349 mieszkańców[1].
Spis treści
- 1 Położenie
- 2 Podział administracyjny
- 3 Demografia
- 4 Nazwa
- 5 Historia
- 6 Zabytki
- 7 Gospodarka
- 8 Transport
- 9 Służba zdrowia
- 10 Edukacja
- 11 Kultura i rozrywka
- 12 Rekreacja
- 13 Turystyka
- 14 Sport
- 15 Wspólnoty wyznaniowe
- 16 Administracja
- 17 Zanieczyszczenie środowiska
- 18 Osoby związane
- 19 Miasta partnerskie
- 20 Sąsiednie gminy
- 21 Zobacz też
- 22 Przypisy
- 23 Bibliografia
- 24 Linki zewnętrzne
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Miasto Zabrze jest położone w południowo-zachodniej Polsce, w zachodniej części województwa śląskiego i Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP), na Wyżynie Katowickiej, nad rzekami Kłodnicą i Bytomką, w dorzeczu Odry.
Według danych z 1 stycznia 2010 r. powierzchnia miasta wynosiła 80,40 km²[2].
Miasto sąsiaduje z miastami Bytom, Gliwice i Ruda Śląska oraz powiatem gliwickim i tarnogórskim.
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa katowickiego.
Podział administracyjny[edytuj | edytuj kod]
Dzielnice i osiedla[edytuj | edytuj kod]
17 września 2012 Rada Miejska zadecydowała o nowym podziale administracyjnym miasta. Zabrze zostało podzielone na 18 dzielnic, które stanowią jednostki pomocnicze miasta[3].
Demografia[edytuj | edytuj kod]
Według danych GUS z 31 grudnia 2014 r. miasto miało 177 188 mieszkańców[4]. Od roku 1991 liczba ludności Zabrza nieprzerwanie się zmniejsza.

W 1991 w Zabrzu odnotowano największą liczbę ludności – 205 789 osób.
Piramida wieku mieszkańców Zabrza w 2014 roku[5].
Nazwa[edytuj | edytuj kod]
Nazwa Zadbrze (Sadbre) oznacza osadę położoną za debrami, tj. dołami, gąszczem leśnym. Wyrazy debrz, gwarowe debr, debrze to „urwiste, zarosłe wzgórza, wśród, których płynie potok”[6] [7] pochodzą od prasłowiańskiego *dъbrъ. Zobacz: Debrza. Przez uproszczenie Zadbrze → Zabrze można błędnie skojarzyć Zabrze z Zaborzem jego dzielnicą, która to nazwa tylko potwierdza silne zalesienie tego terenu. Podobne pochodzenie mają nazwy rzek: Brda (wcześniej Dba ← Drba) i Zbrzyca (←Dbrzyca) oraz nazwy miejscowe jak np. Zadebra, Debrzno[8].
Według niemieckiego nauczyciela Heinricha Adamy nazwa miejscowości pochodzi od staropolskiej nazwy lasu iglastego – boru[9]. W swoim dziele o nazwach miejscowych na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu wymienia jako najstarszą zanotowaną nazwę miejscowości Zabor podając jej znaczenie „hinter dem Walde”, czyli po polsku „za borem, lasem”[9].
W łacińskiej księdze Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 miejscowość wymieniona jest w zlatynizowanej formie Sabors oraz Sadbre. Kronika ta wymienia również wsie, które w procesach urbanizacyjnych zostały wchłonięte przez późniejsze miasto i stanowią jego części bądź dzielnice jak Ruda, Zaborze jako Sabors, Biskupice w formie Byscupitz, Grzybowice we fragmencie Grzibonem solvitur decima more polonico oraz Rokitnicę we fragmencie Rokytnicza in parte nostre dyocesis decima more polonico[10][11].
W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie Śląska wydanym w 1830 roku we Wrocławiu przez Johanna Knie miejscowość występuje pod obecną, polską nazwą Zabrze, która używana była również w języku niemieckim w formach Zabrze oraz Klein Zabrze[12]. 21 lutego 1915 roku zmieniono niemiecką nazwę miejscowości z Zabrze na Hindenburg, aby upamiętnić marszałka Paula von Hindenburga, który z sukcesami walczył z wojskami rosyjskimi od początku I wojny światowej.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Ta sekcja od 2011-06 wymaga zweryfikowania podanych informacji. |


- osady istniały tu przed najazdem Mongołów
- 1243
- pierwsza wzmianka o Biskupicach, osadzie na terenie dzisiejszego Zabrza
- 25 marca – wystawienie przez księżną kaliską Wiolę dokumentu, w którym zrzeka się na rzecz biskupa wrocławskiego prawa poboru daniny i innych opłat ville [...] Biscupici dicitur cirka Bitom
- 1260 – rozszerzenie przez księcia opolskiego Władysława przywilejów, nadanych biskupowi wrocławskiemu w 1243. Przyczyniło się to do zwiększenia osadnictwa w rejonie Biskupic
- 1295–1305
- pierwsza wzmianka o Zabrzu (Sadbre sive Cunczindorf, gdzie Sadbre interpretowane jest jako miejsce za debrami – zarośniętymi dołami z płynącym wśród wzgórz strumieniem; sive to łacińskie „albo”, a Cunczindorf jest interpretowane jako „wieś Konradów”); w dokumencie Rejestr Ujazdu części Liber fundationis episcopatus Wratislawiensis (Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), dokument wymienia wśród innych osad: Biskupice, Zaborze, Grzybowice[13]
- sołtys tworzy osadę, chłopi wolni od podatków, tereny przydzielone osadnikom – po 60 łanów
- 1570 – właścicielem Zabrza został czeski szlachcic Szambor Dluhomil, który po zagarnięciu części ziemi chłopskiej założył alodium z drewnianym dworem
- 1639 – w okresie wojny trzydziestoletniej w Zabrzu i Sośnicy wojska Ernsta von Mansfelda grabią żywność
- 1642 – nowym właścicielem został Aleksander Bielski, który na miejscu drewnianego zbudował murowany piętrowy dwór, stajnie, owczarnię, słodownię i gorzelnię
- 1672 - Zabrze zamieszkiwało jedynie 34 gospodarzy[14]
- 1675 – nabycie dóbr zabrzańskich przez kanclerza księstwa opolsko-raciborskiego, barona Jerzego Welczka (Wilczka). Działalność Welczka i jego następców (wśród nich m.in. Bernhard III hrabia von Praschma) przyczyniła się do rozwoju gospodarczego tych terenów. W Zabrzu powstał browar, młyny wodne, tartaki
- 1731 – przy obecnej ul. Kondratowicza istniała kolonia nazywana Zabrzer Hammer (Kuźnica)
- 1743 – utworzenie w ramach wprowadzania nowego podziału administracyjnego Śląska powiatu bytomskiego. W jego skład weszły: Biskupice, Grzybowice, Makoszowy, Mikulczyce, Rokitnica, Zaborze i Zabrze wraz z istniejącymi w tym czasie koloniami i przysiółkami
- 1749 – właścicielami Zabrza zostaje ród Duninów
- 1769–1790 – właścicielem dóbr zabrzańskich jest Mathias von Wilczek[15] (Maciej Wilczek) w trakcie kolonizacji fryderycjańskiej nowych osad wokół Zabrza: Maciejowa, Doroty i Małego Zabrza. W pobliżu zabrzańskiego dworu powstała następna kolonia, nazywana początkowo Sand Kolonie (Kolonia Piaskowa) bądź Schloss Kolonie (Kolonia Zamkowa). Z czasem uzyskała urzędową nazwę Klein Zabrze, czyli Małe Zabrze. Jako ostatnią utworzono osadę Kończyce
- 1790 – odkrycie przez Salomona Isaaca z Brabancji na pograniczu dzielnic Zaborze i Pawłów łatwych w eksploatacji złóż węgla kamiennego o grubości 1 metra
- 1792–1822 – powstanie Kanału Kłodnickiego
- 1793
- powstanie chłopskie
- według spisu z tego roku Zabrze obejmowało: majątek ziemski, kościół, szkoła, 34 chłopów, 6 zagrodników, 2 młyny, 32 pracowników najemnych – łącznie 305 mieszkańców; Małe Zabrze: kolonia 12 zagród z 31 mieszkańcami; Zaborze: majątek ziemski, 15 chłopów, 7 zagrodników, 14 pracowników najemnych
- 1796 – uruchomienie pierwszej zabrzańskiej kopalni państwowej Królowa Luiza (początek budowy 1790). Na przełomie XIX i XX w. obszar pola górniczego kopalni wynosił 19 km², wydobywano 3 mln t węgla rocznie, a zatrudniano ok. 8 tys. robotników
- 1797 – uruchomienie kopalni Amalia, zlikwidowanej na rzecz Concordii
- 1799 – rozpoczęto budowę podziemnego szlaku wodnego (Królowa Luiza) do odwadniania kopalń z całego regionu, a potem do spływu węgla.
- 1819–1830 – budowa Kronprinzstrasse (Drogi Następcy Tronu) łączącej Królewską Hutę z Gliwicami. Na odcinku od Poremby do Maciejowa dała ona początek dzisiejszej ul. Wolności
- 1826 - kupno całego dominium zabrzańskiego przez byłego starostę bytomskiego, hrabiego Karola Lazara Henckla von Donnersmarcka[16]
- 1843 – uruchomienie kopalni Concordia
- 1845 (1 października) – otwarcie odcinka linii kolejowej z Opola do Świętochłowic przez Gliwice i Zabrze – przedłużenie trasy mającej początek we Wrocławiu. Ostatni odcinek, kończący się w Mysłowicach, oddano do użytku rok później. Równocześnie powstał dworzec kolejowy, wybudowany w polach Małego Zabrza, obecnie nieistniejący
- 1851 – ekspedycja poczty na trasie kolei górnośląskiej, ustanowienie urzędu listonosza, budowa huty Donnersmarcka
- 1852
- uruchomienie fabryki kotłów Koetza
- 17 stycznia – wydanie przez władze rejencji opolskiej pozwolenia na organizowanie w czwartki targów na terenie Starego Zabrza (stąd nazwa Donnerstagmarktplatz – Plac Targów Czwartkowych). W 1875 r. przeniesiono je w rejon placu Warszawskiego
- 1856 – otwarcie pierwszego szpitala
- 1857 – uruchomienie huty Redena
- 1859 – rozbudowa fabryki lin stalowych
- 1861 – Albert Borsig rozpoczął budowę wielkich pieców, stalowni i walcowni w Biskupicach
- 1862 – wydobycie węgla w kopalni Hedwigswunsch
- 1864 – budowa fabryki szkła
- 1868
- uruchomienie walcowni i kuźni w zakładach Borsiga
- budowa kopalni Ludwigsglück, późniejszej kopalni Ludwik
- 1869 – ukończono budowę podziemnego szlaku wodnego (Królowa Luiza). Długość szlaku 14 km od Chorzowa do Zabrza.
- 1871 – spis mieszkańców; Zabrze liczy 18 250 mieszkańców: Stare Zabrze 6 228, Małe Zabrze 4 723, Dorota 851, a Zaborze 6448 mieszkańców
- 1872
- przekształcenie huty Donnersmarcków w spółkę akcyjną
- uruchomienie stalowni w zakładach Borsiga
- wybudowanie i uroczyste poświęcenie Dużej Synagogi
- 1873 – 27 marca 1873 roku król Prus Wilhelm podjął decyzję o podziale dotychczasowego powiatu bytomskiego na cztery mniejsze powiaty co doprowadziło do utworzenie powiatu zabrskiego liczącego 2,21 mil kwadratowych (11 962 ha) i zamieszkanego przez 38 981 mieszkańców.[17] W Zabrzu było 1117 domów
- 1874 – początek wydawania tygodnika Zabrzer Kreis Blatt (od stycznia)
- 1875 – próba uzyskania praw miejskich nie powiodła się
- 1880 – uruchomienie trzech pieców martenowskich o pojemności 18 t każdy
- 1884 – uruchomienie koksowni Jadwiga w Biskupicach
- 1895 (25 sierpnia) – przekazanie do użytku tramwaju parowego
- 1896 – powstanie Miejskiej Straży Pożarnej
- 1897 – uruchomienie elektrowni
- 1900
- otwarcie Gimnazjum im. Królowej Luizy w Zaborzu
- Zamknięto podziemną sztolnie wodną. (przestała być opłacalna)
- 1900–1906 – budowa drugiej państwowej kopalni Delbrück (od 1945 KWK Makoszowy)
- 1905 – połączenie gmin Stare Zabrze, Małe Zabrze i Dorota w jedną gminę Zabrze, liczącą 54 228 mieszkańców – największą wieś ówczesnej Europy[18]
- 1915
- 21 lutego – zmiana nazwy gminy Zabrze na Hindenburg. Nowa nazwa nawiązuje do nazwiska feldmarszałka Paula von Hindenburga, dowódcy w zwycięskiej bitwie pod Tannenbergiem. Od 1918 r. pełna nazwa to Hindenburg O.S. (Oberschlesien) – dla odróżnienia od wschodniopruskiej gminy Hindenburg (dawniej Groß Friedrichsgraben I)
- w koksowni Jadwiga wybudowano nową baterię koksowniczą, wieżę węglową, sortownię koksu i benzolownię
- 1918
- październik
- reaktywowanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”[19]
- powstanie polskiej Straży Obywatelskiej
- grudzień – powstanie Związku Wojackiego, a następnie Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska
- październik
- 1919
- marzec
- powstanie Towarzystwa Czytelni Ludowych, kierowanego przez ks. Stefana Szwajnocha
- powstanie Towarzystwa Polek
- marzec-kwiecień – pacyfikacja przez Grenzschutz polskich strajków (zabici i ranni)
- kwiecień – powstanie Towarzystwa Oświaty na Górnym Śląsku im. św. Jacka, kierowanego przez Józefa Gołąbka
- 16–26 sierpnia – walki I powstania śląskiego
- październik – polska lista zdobywa w wyborach komunalnych 21 z 36 mandatów
- marzec
- 1920
- przybycie żołnierzy francuskich
- maj – powstanie Towarzystwa Sportowego „Hart”
- 23 maja-16 czerwca – polski strajk szkolny
- 14 lipca – napad nacjonalistów niemieckich na artystów Opery Warszawskiej
- 19–25 sierpnia – walki II powstania śląskiego
- sierpień – powstaje chór męski „Moniuszko”
- przekształcenie zakładów Borsiga w spółkę akcyjną Borsigwerk
- listopad – powstanie Towarzystwa Śpiewu „Chopin”
- 1921
- 20 marca – plebiscyt na Górnym Śląsku – w Zabrzu 21233 głosów pada za Niemcami, a 14837 za Polską[20]
- 2 maja – zdobycie przez polską Policję Górnego Śląska kopalni Zabrze
- do 4 maja – opanowanie przez powstańców w III powstaniu śląskim prawie całego Zabrza, a następnie opuszczenie śródmieścia na prośbę wojsk francuskich
- 26–30 maja – prowokowanie przez Niemców walk ulicznych
- 5 lipca – zakończenie III powstania
- 1922
- 1 października – nadanie praw miejskich
- 1922–1939 – teren dzisiejszego miasta został przedzielony granicą. Kończyce, Pawłów i Makoszowy znalazły się w granicach Polski, pozostałe gminy przypadły Republice Weimarskiej
- 1924 – budowa stadionu sportowego przy ul. Zamkowej w Biskupicach (obecnie Gwarek Zabrze)
- 1927
- 1 stycznia – utworzenie powiatu miejskiego z większej części powiatu zabrskiego
- 1935 – przebudowa placu Wolności
- 1938
- 9/10 listopada – Noc kryształowa: spalenie Dużej Synagogi, zniszczenie wielu sklepów żydowskich, aresztowanie ok. 350 Żydów
- II wojna światowa – hitlerowcy utworzyli w Zabrzu filię obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu oraz obozy dla jeńców wojennych
- otwarcie Miejskiego Ogrodu Botanicznego
- Zabrze liczy 131 225 mieszkańców[21]
- 1945
- 24 stycznia – wkroczenie Armii Czerwonej
- Rozpoczął się dramat mieszkańców miasta. Żołnierze Armii Czerwonej plądrowali, niszczyli i rabowali wszystko na co natrafili. Podpalono dzielnicę Zandkę łącznie z kościołem Ducha Świętego.
- Dochodziło do masowych egzekucji, gwałtów na kobietach.
- W lutym rozpoczęły się wywózki do obozów pracy i w głąb ZSRR. Wywieziono 8700 osób.
- 19 marca – przejęcie miasta przez administrację polską
- 1946 (19 maja) – przywrócenie nazwy sprzed 1915 r[22].
- 1948 (14 grudnia) – powstanie Klubu Sportowego Górnik Zabrze
- 1950
- 7 stycznia – powstanie pierwszego Państwowego Szpitala Klinicznego
- wiosną nastąpiło powołanie do życia Filharmonii Górniczej Związku Zawodowego Górników
- 1951
- 17 marca – włączenie w granice Zabrza miejscowości Grzybowice, Mikulczyce, Rokitnica, Kończyce, Makoszowy i Pawłów
- 1954 – włączenie w granice miasta osiedla Helenka
- 1956 (2 grudnia) – ukazanie się pierwszego numeru gazety miejskiej Głos Zabrza
- 1959 – otwarcie Domu Muzyki i Tańca
- 1961 – wizyta w Zabrzu majora kosmonauty Jurija Gagarina, pierwszego człowieka w kosmosie
- 1967 – wizyta w Zabrzu prezydenta Republiki Francuskiej generała Charles’a de Gaulle’a (część oficjalnej wizyty w Polsce)
- 1970–1975 – budowa osiedla Marii Skłodowskiej-Curie
- 1971 (23 marca) – katastrofa w kopalni Mikulczyce-Rokitnica w Rokitnicy. Zawał na poziomie 780 metrów przysypał 19 górników. Jeden z nich, Alojzy Piontek, został uratowany po siedmiu dniach
- 1976 – otwarcie hali widowiskowo-sportowej przy ul. Matejki. Liczba mieszkańców Zabrza wynosi 204 163 osoby[23]
- 1978 – 6 grudnia odbyła się uroczystości dekoracji miasta Orderem Sztandaru Pracy I klasy, przyznanego przez Radę Państwa w uznaniu zasług w walce o polskość śląskiej ziemi i w pracy dla socjalistycznej ojczyzny[24]
- 1982 – gazeta Głos Zabrza zmienia nazwę na Głos Zabrza i Rudy Śląskiej
- 1985 – pierwsza w Polsce udana operacja przeszczepu serca, dokonana pod kierunkiem prof. Zbigniewa Religi
- 1986–1991 – budowa osiedla im. Mikołaja Kopernika
- 1996 – ustanowienie św. Kamila patronem miasta
- 1998
- uruchomienie oczyszczalni ścieków Śródmieście
- otwarcie Wydziału Organizacji i Zarządzania Politechniki Śląskiej
- 2002
- 19 października – otwarcie estakady drogowej nad parkiem im. Poległych Bohaterów
- 2005
- 25 stycznia – otwarcie odcinka autostrady A4 biegnącej przez dzielnice Kończyce i Makoszowy, z węzłem Wspólna w Kończycach (na granicy z Rudą Śląską)
- 10 marca – spłonięcie zabytkowego budynku młyna przy skrzyżowaniu ul. Wolności i Brysza
- 1 lipca – połączenie Kopalni Węgla Kamiennego Makoszowy z KWK Sośnica w Gliwicach w zakład KWK Sośnica-Makoszowy
- 2006
- uruchomienie pierwszej części zabrzańskiej podstrefy ekonomicznej wchodzącej w skład Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej
- 2007
- 16 czerwca – otwarcie zabytkowej Kopalni Guido dla ruchu turystycznego na poziomach 170 m i 320 m
- 2008
- 4 listopada – rozpoczęcie budowy pierwszych zabrzańskich odcinków Drogowej Trasy Średnicowej
- 2010
- 12 maja – uroczyste otwarcie nowej siedziby Filharmonii Zabrzańskiej
- 29 październik – uroczysta iluminacja zabrzańskiego ratusza
- kopalnia "Guido" jako unikatowy, XIX-wieczny zabytek techniki górniczej na skalę europejską, została wyróżniona jako "punkt kotwiczny" na Europejskim Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH)[25]
- 2011
- 10 czerwca – do użytku oddano dwa odcinki Drogowej Trasy Średnicowej (Z1 i Z2)
- 14 września – rozpoczęcie prac modernizacyjnych, a zarazem budowy nowego stadionu im. Ernesta Pohla (Stadion Górnika Zabrze)
- 30 września – oddanie do użytku odcinka Sośnica (Gliwice)-Maciejów(Zabrze) Autostrady A1
- 22 grudnia – oddanie do użytku odcinka Maciejów (Zabrze)-Zabrze Północ(Zabrze) Autostrady A1
- 2013
- 13 maja – oddanie do użytku nowej siedziby MOPR przy ul. 3 Maja 16
- 17 maja – oddanie do użytku budynku Galerii Zabrze przy ul. Wolności 273
- 13 grudnia – zakończenie renowacji dworca PKP w Zabrzu
- 2014
- 26 lutego – rozpoczęcie wyburzania budynku Akademickiego centrum medycznego w Zabrzu
- 5 lutego – oficjalne otwarcie krytej pływalni Aquarius przy Al. Wojciecha Korfantego 18
- 8 lipca – oddanie do użytku nowej siedziby Powiatowego Urzędu Pracy przy Pl. Krakowskim 9
- 8 sierpnia – oddanie do użytku ostatnich dwóch odcinków Drogowej Trasy Średnicowej (Z3 i Z4)
- 14 sierpnia – zakończenie wyburzania budynku Akademickiego Centrum Medycznego w Zabrzu.
- 2015
- 5 lutego – uruchomienie największego forum miejskiego "Zabrze dla każdego".
- 2016
- 21 lutego – po modernizacji stadionu im. Ernesta Polha (budowa trzech nowoczesnych trybun), udostępniono kibicom widownię, która może pomieścić 24,5 tys. widzów.
- 2018
- 14 września – uruchomiono po rewitalizacji Sztolnię Królowa Luiza. (Jest to najdłuższy szlak wodny pod ziemią w Europie).
Zabytki[edytuj | edytuj kod]

W Zabrzu znajduje się wiele zabytkowych obiektów (głównie z przełomu XIX i XX wieku), takich jak zabytkowe kamienice w centrum miasta, osiedla robotnicze, obiekty sakralne itp.
- Obiekty poprzemysłowe
- Wieża ciśnień przy ul. Zamoyskiego 2 z 1909 r., o wysokości 46 m, wniesiona w stylu ekspresjonistycznym
- Wieża ciśnień huty Donnersmarcka przy ul. Hagera z 1871 r., z elementami neogotyku
- Wieża wyciągowa, budynek nadszybia, wagownia (obecnie portiernia) i maszynownia szybu Maciej z około 1910 r.
- Zabudowa kopalni „Królowa Luiza” przy ul. Wolności 402 z drugiej połowy XIX w.
- Zabudowa kopalni „Guido” (oraz wyrobiska podziemne) przy ul. 3 Maja 91 z drugiej połowy XIX w. i początku XX w.
- Robotnicze osiedla mieszkaniowe
- Kolonia robotnicza Borsigwerke w dzielnicy Biskupice, wzniesiona w latach 1863–1871
- Kolonia patronacka Ballestrema, w dzielnicy Rokitnica, wzniesiona w latach 1905–1913
- Kolonia patronacka Huty Zabrze w dzielnicy Małe Zabrze, wzniesiona w latach 1903–1922
- Kolonia robotnicza na ul. Poległych Górników przy secesyjnej Kopalni Mikulczyce
- Osiedle dla robotników spółki „Preussag” w dzielnicy Zaborze, wzniesione w latach 1926–1927
- Obiekty użyteczności publicznej
- Hotel Admiralspalast przy ul. Wolności 305 z lat 1924–1928, wzniesiony w stylu modernistycznym
- Budynek Muzeum Górnictwa Węglowego przy ul. 3 Maja 19, wzniesiony w latach 1874–1875
- Gmach Sądu Rejonowego (oraz więzienie) przy ul. 3 Maja 21, wzniesiony w drugiej połowie XIX wieku i rozbudowany w 1907 r., wyremontowany w 2008 r.
- Zespół zabudowy Szpitala Klinicznego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego z drugiej połowy XIX wieku oraz lat 1900–1905 z charakterystyczną wieżą ciśnień z 1904 r.
- Budynek Poczty Głównej przy pl. Dworcowym 1, wzniesiony w latach 1909–1911 w stylu neogotyckim[potrzebny przypis]
- Ratusz gminny w Mikulczycach przy ul. Tarnopolskiej 80, wzniesiony w 1902 r.
- Budynki mieszkalne
- Pałac w Mikulczycach z przełomu XVIII i XIX wieku
- dwór w Rokitnicy z 2. połowy XIX wieku
- Secesyjna Kamienica pod Orłem przy ul. Dworcowej 9 wzniesiona w 1905 roku przez aptekarza dra Paul Skrzipietz
- „Stalowy dom” przy ul. Cmentarnej, wzniesiony w 1927 r. w nowatorskiej technologii prefabrykatów stalowych
- Secesyjna kamienica z 1903 roku przy ulicy 3 Maja 38. Niegdyś znajdował się tu sklep mięsny z wnętrzem na planie nieregularnego wielokąta, z oddzielonym zapleczem. Wnętrze ozdobiono ceramicznymi płytkami o wzorach floralnych i geometrycznych, na jednym z wzorów przedstawiono głowę byka wkomponowaną we fryz[26].
- Obiekty sakralne

- Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła przy ul. Wolności 196, wzniesiony w latach 1863–1866 w stylu neoromańskim
- Kościół pw. św. Jana Chrzciciela przy ul. Bytomskiej 37, wzniesiony w latach 1853–1858 w stylu neogotyckim, znajduje się tam krypta z ciałami niektórych członków śląskiego rodu Bellestremów[27]
- Kościół pw. św. Anny przy ul. 3 Maja 18, wzniesiony w latach 1897–1900 w stylu neoromańskim
- Kościół pw. św. Jadwigi przy ul. Wolności 504, drewniany z 1929 r.
- Kościół pw. św. Józefa przy ul. Roosevelta 104
- Kaplica Najświętszej Marii Panny przy ul. Rolnika, wzniesiona w 1870 r., o cechach neogotyckich
- Cmentarze
- Cmentarz żydowski z XIX wieku przy ul. Cmentarnej
- Cmentarz ewangelicki przy ul. Lelewela
- Cmentarz przy ul. Kondratowicza
- Inne obiekty
- Ruiny spichlerza z XVII w. przy ul. Trębackiej w dzielnicy Biskupice
Gospodarka[edytuj | edytuj kod]
Pod koniec lipca 2015 r. liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Zabrzu wynosiła ok. 6,3 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 10,7% do aktywnych zawodowo[28].
Transport[edytuj | edytuj kod]
Miejski[edytuj | edytuj kod]
Komunikacja miejska w Zabrzu organizowana jest przez Zarząd Transportu Metropolitalnego. W jego skład na terenie miasta wchodzi 6 linii tramwajowych (1, 3, 4, 5, 17, 18) oraz 26 linii autobusowych:
PKM Gliwice obsługuje linie 6, 32, 32N, 47, 81, 156, 280, 617, 617N, 659, 840, 840N, 870 i 932
Transport Pawelec obsługuje linia 15, 86, 198, 199, 250, 270, 286 i 720
Kłosok Żory obsługuje linie 23 (częściowo wspólnie z Irex Sosnowiec) 89, 234, 111
Nowak Transport wykonuje obsługę linii 83
PKM Katowice obsługuje linię 7 i jeden plan linii 870.
Drogowy[edytuj | edytuj kod]
Drogi wojewódzkie:
Drogi krajowe:
Drogi europejskie:
Autostrady:
- autostrada A4 – węzeł Zabrze Południe
- autostrada A1 – węzeł Zabrze Zachód w Czekanowie i Zabrze Północ w Wieszowie
Kolejowy[edytuj | edytuj kod]
- Dworzec kolejowy Zabrze przy linii kolejowej E30
- Dworzec kolejowy Zabrze Mikulczyce
- Dworzec kolejowy Zabrze Biskupice
- Dworzec kolejowy Zabrze Makoszowy
- Dworzec kolejowy Zabrze Północ
Służba zdrowia[edytuj | edytuj kod]
Szpitale[edytuj | edytuj kod]
- publiczne
- Szpital Miejski w Zabrzu Sp.z o.o.
- Szpital Specjalistyczny w Zabrzu
- Szpital Kliniczny nr 1 w Zabrzu im. Prof. Stanisława Szyszko Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach
- Szpital Kliniczny nr 3 w Zabrzu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach
- Śląskie Centrum Chorób Serca w Zabrzu
- niepubliczne
- Szpital Specjalistyczny SANVIMED (Ortopedia i Okulistyka)
Edukacja[edytuj | edytuj kod]
W Zabrzu znajdują się liczne placówki oświatowe:
- Przedszkola:
- Przedszkola – 38 publicznych
- Szkoły podstawowe:
- Szkoły podstawowe – 29 publicznych
- Gimnazja:
- Gimnazja – 19 publicznych
- Licea ogólnokształcące:
- Licea ogólnokształcące – 9 publicznych
- Szkoły niepubliczne:
- Społeczna Szkoła Podstawowa i Gimnazjum „Nasza Szkoła” Zabrzańskiego Towarzystwa Szkolnego
- Zespół Szkół Katolickich – szkoła podstawowa, gimnazjum i liceum
- Szkoły policealne:
- Policealne Studium Zawodowe Zabrzańskiego Centrum Kształcenia Ogólnego i Zawodowego
- Policealne Studium Zawodowe Zespołu Szkół Ekonomiczno-Usługowych
- Policealne Studium Zawodowe Zespołu Szkół Spożywczych
- Policealna Szkoła eCollege
- Szkoła Policealna Województwa Śląskiego w Zabrzu
- Szkoły zawodowe:
- Szkoły zawodowe – 6 publicznych
- Medyczne Studium Zawodowe nr 1 im. prof. Antoniego Cieszyńskiego
- Medyczne Studium Zawodowe nr 2
- Szkoła zawodowa – publiczna nr 4,
- Szkoły wyższe:
- Śląski Uniwersytet Medyczny – Wydział Lekarski i Oddział Stomatologiczny
- Politechnika Śląska – Wydział Organizacji i Zarządzania, Wydział Inżynierii Biomedycznej
- Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych – pod opieką naukową Uniwersytetu Śląskiego, Wydział Filologiczny
- Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego – Wydział Zamiejscowy w Zabrzu
- Inne placówki:
- Liceum Plastyczne i Ogólnokształcąca Szkoła Sztuk Pięknych (jako Zespół Szkół nr 18)
- Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Stanisława Moniuszki – szkoła publiczna
- NCKU Wszechnica Zabrzańska – Uniwersytet Otwarty i Centrum Kształcenia Ustawicznego
W mieście znajdują się również placówki oświatowe innego typu: szkoły sportowe, szkoły nauki języków obcych, centra kultury itp.
Kultura i rozrywka[edytuj | edytuj kod]
Teatry:
- Teatr Nowy im. Gustawa Morcinka
Sale koncertowe:
Kina:
- Multikino (13 sal)
- Planet Cinema (7 sal)
- Kino Roma – najstarsze kino na Śląsku[29]
Domy kultury:
- Miejski Ośrodek Kultury
Kluby:
- CK Wiatrak – Niezależne Centrum Kultury Alternatywnej
- Klub Muzyczny OffSide
Inne placówki:
- Miejska Biblioteka Publiczna im. Jerzego Fusieckiego
Muzea[edytuj | edytuj kod]
Galerie:
- Galeria Cafe Silesia, Zabrze ul. 3 go Maja 6
- Galeria Zmiękczalnia, Zabrze ul. Wolności 410
Media[edytuj | edytuj kod]
Telewizja[edytuj | edytuj kod]
- TVZ – Telewizja Zabrze
Prasa[edytuj | edytuj kod]
- Dziennik Zachodni Tygodnik miejski
- Głos Zabrza i Rudy Śląskiej
- Nowiny Zabrzańskie
- Gazeta Miejska Gliwice Zabrze
Portale[edytuj | edytuj kod]
- Zabrze dla każdego
- Głos Zabrza i Rudy Śląskiej
- Nowiny Zabrzańskie
- Info Zabrze
- zabrze.com.pl – należy do sieci Silesia.info.pl
- 24zabrze.pl
Rekreacja[edytuj | edytuj kod]
Parki:
- Park leśny im. Powstańców Śląskich
- Park leśny im. Witolda Pileckiego (dawniej gen. Karola Świerczewskiego)
- Park im. Poległych Bohaterów
- Park im. Tadeusza Kościuszki
- Park Hutniczy
- Park Rodzinny
- Park im. Jana Pawła II
- Park im. Wincentego Pstrowskiego
- Park publiczny w dzielnicy Kończyce przy ul. Miłej
Baseny:
- Miejski Zakład Kąpielowy
- Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji – Kąpielisko Leśne
Inne:
Turystyka[edytuj | edytuj kod]
Przez Zabrze przebiegają szlaki turystyczne:
Znakowane:
– Szlak Husarii Polskiej
– Szlak Obrońców Polskiej Granicy
– Szlak Okrężny Wokół Gliwic
– Szlak im. Zygmunta Kleszczyńskiego
Pozostałe:
Sport[edytuj | edytuj kod]
Zabrzańskie kluby sportowe:
- Górnik Zabrze
- Gwarek Zabrze – klub piłkarski, dwukrotny mistrz Polski juniorów starszych (2003 i 2006) oraz mistrz juniorów młodszych (2002), utworzony został 12 czerwca 1974 roku, poza drużynami w ligach juniorskich klub posiada drużynę występującą w sezonie 2007/2008 w lidze okręgowej seniorów.
- Walka Zabrze
- Piast Pawłów
- Stal Zabrze
- Sparta Zabrze
- Gazobudowa Zabrze – klub piłkarski grający obecnie w klasie okręgowej, grupie katowickiej IV.
Klub powstał w 1956 w Bytomiu pod nazwą „Lechia”. W 1958 roku klub przeniósł siedzibę do Zabrza i zmienił nazwę na Klub Sportowy „Gazobudowa”, a następnie został włączony do rozgrywek piłkarskiej C-klasy. Pierwsze mecze rozgrywane były na boisku „Linodrutu”, a następne na stadionie przy ul. Hagera w Zabrzu.
- UKS 14 Zabrze – uczniowski klub lekkoatletyczny z siedzibą w SP 14 w Zabrzu.
- Społem Zabrze (do 1975 jako LZS Grzybowice[30]) – klub piłkarski grający obecnie w A-klasie
- MKS Zaborze – Młodzieżowy Klub Sportowy
- KKS Zabrze – I-ligowy klub piłki nożnej kobiet
- MKS Zabrze – koszykówka młodzieżowa
- Studio Tańca „Szok”
- Zespół Taneczny „Mak”
- Górnik Zabrze – zespół piłki ręcznej znajdujący się obecnie w PGNiG Superlidze
- UKS Spartakus Zabrze – uczniowski klub sportowy; siatkówka i koszykówka
- UKS Quo Vadis Makoszowy – uczniowski klub piłkarski
Wspólnoty wyznaniowe[edytuj | edytuj kod]
Na terenie Zabrza działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:
- Kościół rzymskokatolicki:
- obszar miasta podzielony jest pomiędzy 19 parafii rzymskokatolickich należących do diecezji gliwickiej oraz 3 parafie archidiecezji katowickiej. W mieście znajdują się siedziby 2 dekanatów Zabrze oraz Zabrze-Mikulczyce, 3 parafie należą do dekanatu dekanatu Kochłowice, a jedna parafia należy do dekanatu Bytom-Miechowice.
- Kościół Ewangelicko-Augsburski:
- Kościół Chrześcijan Baptystów
- Kościół Adwentystów Dnia Siódmego:
- Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa
- zbór w Zabrzu
- Świadkowie Jehowy:
- 10 zborów zgromadzających się w 3 Salach Królestwa[31][32].
Administracja[edytuj | edytuj kod]
Zabrze jest miastem na prawach powiatu. Mieszkańcy wybierają do Rady Miejskiej w Zabrzu 25 radnych[33]. Organem wykonawczym samorządu jest prezydent miasta, którym obecnie jest Małgorzata Mańka-Szulik. Wiceprezydentami są: Krzysztof Lewandowski, Katarzyna Dzióba i Borys Borówka[34].
Rada Miasta[edytuj | edytuj kod]
Ugrupowanie | 2002-2006[35] | 2006-2010[36] | 2010-2014[37] | 2014-2018[38] | 2018-2023[39] |
---|---|---|---|---|---|
Sojusz Lewicy Demokratycznej | 9 (SLD-UP) | 4 (LiD) | 3 | 1 (SLD Lewica Razem) | – |
Samoobrona | 1 | – | – | – | – |
Platforma Obywatelska | 6 | 8 | 7 | 7 | 9 (KO) |
Skuteczni dla Zabrza | 1 | 3 | – | – | – |
Rodziny Zabrzańskie | 8 | – | – | – | – |
Prawo i Sprawiedliwość | – | 6 | 3 | 5 | 5 |
Razem dla Zabrza | – | 4 | – | – | – |
KWW Małgorzaty Mańki-Szulik | – | – | 12 | 12 | 7 |
Lepsze Zabrze | – | – | – | – | 3 |
Kukiz’15 | – | – | – | – | 1 |
Miasto jest członkiem: Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Śląskiego Związku Gmin i Powiatów i Związku Miast Polskich.
Zanieczyszczenie środowiska[edytuj | edytuj kod]
Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 roku Zabrze zostało sklasyfikowane jako osiemnaste najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej[40][41].
Osoby związane[edytuj | edytuj kod]
Honorowi obywatele[edytuj | edytuj kod]
Miasta partnerskie[edytuj | edytuj kod]
Lista miast partnerskich i zaprzyjaźnionych z Zabrzem[42]:
|
Sąsiednie gminy[edytuj | edytuj kod]
Bytom, Gierałtowice, Gliwice, Ruda Śląska, Zbrosławice
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Wyniki badań bieżących GUS.
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2013-07-26. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507.
- ↑ Zestawienie liczby mieszkańców z uwzględnieniem podziału na dzielnice na dzień: 30-09-2013.
- ↑ Urząd Statystyczny w Katowicach / Opracowania bieżące / Komunikaty i biuletyny / Inne opracowania / Biuletyn statystyczny województwa śląskiego I kwartał 2015, katowice.stat.gov.pl [dostęp 2017-11-20] .
- ↑ http://www.polskawliczbach.pl/Zabrze, w oparciu o dane GUS.
- ↑ Piotr Hnatyszyn , Piotr Muschalik , Zabrze powroty/heimkehr/come backs, str. 7, [[Specjalna:Książki/9789388427520|ISBN 978-93-88427-52-0]][[Kategoria:Artykuły z nieprawidłowymi numerami ISBN]], 2007 .
- ↑ Dariusz Walerjański , ZABRZE krok po kroku/step by step/Schritt für Schritt, Wydanie III uzupełnione, str.7, ISBN: 978-83-924037-6-0, 2010 .
- ↑ Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 70, 442.
- ↑ a b Heinrich Adamy: Die Schlesischen Ortsnamen ihre entstechung und bedeutung. Breslau: Verlag von Priebotsch’s Buchhandlung, 1888, s. 36.
- ↑ Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis online.
- ↑ H. Markgraf, J. W. Schulte, „Codex Diplomaticus Silesiae T.14 Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis”, Breslau 1889.
- ↑ Johann Knie 1830 ↓, s. 874.
- ↑ Piotr Hnatyszyn , Piotr Muschalik , Zabrze powroty/heimkehr/come backs, str.7, [[Specjalna:Książki/9789388427520|ISBN 978-93-88427-52-0]][[Kategoria:Artykuły z nieprawidłowymi numerami ISBN]], 2007 .
- ↑ Piotr Hnatyszyn , Piotr Muschalik , Zabrze powroty/heimkehr/come backs, str.7, [[Specjalna:Książki/9789388427520|ISBN 978-93-88427-52-0]][[Kategoria:Artykuły z nieprawidłowymi numerami ISBN]], 2007 .
- ↑ Piotr Hnatyszyn , Piotr Muschalik , Zabrze powroty/heimkehr/come backs, str. 7, [[Specjalna:Książki/9789388427520|ISBN 978-93-88427-52-0]][[Kategoria:Artykuły z nieprawidłowymi numerami ISBN]], 2007 .
- ↑ Piotr Hnatyszyn , Piotr Muschalik , Zabrze powroty/heimkehr/come backs, str. 7. [[Specjalna:Książki/9789388427520|ISBN 978-93-88427-52-0]][[Kategoria:Artykuły z nieprawidłowymi numerami ISBN]], 2007 .
- ↑ Piotr Hnatyszyn , Piotr Muschalik , Zabrze powroty/heimkehr/come backs, str.7. [[Specjalna:Książki/9789388427520|ISBN 978-93-88427-52-0]][[Kategoria:Artykuły z nieprawidłowymi numerami ISBN]], 2007 .
- ↑ Zabrze moje miasto.
- ↑ „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 637, hasło „Zabrze”.
- ↑ Kreis Hindenburg.
- ↑ Piotr Hnatyszyn , Piotr Muschalik , Zabrze powroty/heimkehr/come backs, str. 9. [[Specjalna:Książki/9789388427520|ISBN 978-93-88427-52-0]][[Kategoria:Artykuły z nieprawidłowymi numerami ISBN]], 2007 .
- ↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
- ↑ Piotr Hnatyszyn , Piotr Muschalik , Zabrze powroty/heimkehr/come backs, str. 9. [[Specjalna:Książki/9789388427520|ISBN 978-93-88427-52-0]][[Kategoria:Artykuły z nieprawidłowymi numerami ISBN]], 2007 .
- ↑ Order Sztandaru Pracy I klasy dla Zabrzu. „Nowiny”, s. 1, nr 278 z 7 grudnia 1978.
- ↑ Dariusz Walerjański , ZABRZE krok po kroku/step by step/Schritt für Schritt. Wydanie III uzupełnione, str. 42. ISBN: 978-83-924037-6-0, 2010 .
- ↑ Ewa Pokorska: Piękno użyteczne. Katowice: Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, 2011, s. 103–104. ISBN 978-83-85871-60-6.
- ↑ Dziennik Zachodni – wkładka Region, „Krypta się otwiera”, 5 października 2007 roku.
- ↑ Liczba bezrobotnych zarejestrowanych oraz stopa bezrobocia według województw, podregionów i powiatów. Stan w końcu lipca 2015 r.. Główny Urząd Statystyczny, 2015-08-25. [dostęp 2015-08-25].
- ↑ Kino Roma w Zabrzu.
- ↑ Klub Sportowy Społem Zabrze
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-17] .
- ↑ Sala Królestwa Świadków Jehowy w Zabrzu-Rokitnicy już otwarta. dziennikzachodni.pl, 12 grudnia 2016. [dostęp 2017-05-12].
- ↑ Zarządzenie Nr 111 Wojewody Śląskiego z dnia 8 kwietnia 2010 r. (Dz. Urz. Woj. Śląskiego z 2010 r., Nr 64, poz. 1062).
- ↑ Zmiany w funkcjonowaniu Urzędu Miejskiego, zabrze.com.pl [dostęp 2018-12-05] .
- ↑ Państwowa Komisja Wyborcza: Wybory samorządowe. wybory2002.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-20].
- ↑ Geografia wyborcza – Wybory samorządowe – Państwowa Komisja Wyborcza. wybory2006.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-20].
- ↑ Wybory Samorządowe 2010 – Geografia wyborcza – Województwo śląskie – – m. Zabrze. wybory2010.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-20].
- ↑ Państwowa Komisja Wyborcza | Zabrze. wybory2014.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-20].
- ↑ Wybory samorządowe 2018, wybory2018.pkw.gov.pl [dostęp 2018-10-26] .
- ↑ Przerażający raport ws. jakości powietrza. Polskie miasta na czele listy. 2016-05-14.
- ↑ Nowy Targ, Sucha Beskidzka i Proszowice wśród najbardziej rakotwórczych miast w Polsce. „Dziennik Polski”, 2015-01-05. Warszawa.
- ↑ Miasta partnerskie i zaprzyjaźnione. Urząd Miejski w Zabrzu. [dostęp 2011-06-15].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Johann Knie: Alpabetisch, Statistisch, Topographische Uebersicht aller Dorfer, Flecken, Stadt und andern Orte der Konigl. Preus. Provinz Schliesen... Breslau: Barth und Comp., 1830.
- Praca zbiorowa „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 637–638, hasło „Zabrze”.
- Piotr Hnatyszyn, „Kroniki Miasta Zabrza”, Zabrze 2012 ISBN 978-83-62023-09-7.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Urząd Miejski w Zabrzu
- Historia, pocztówki, zdjęcia...
- Zabrze w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. XIV: Worowo – Żyżyn. Warszawa 1895.
|
|
|
|
|