Zamek Królewski w Sanoku
 nr rej. A-627 z 27 listopada 1952 oraz nr rej. A-1198 z 21 listopada 2013[1]
| |
 Widok zamku (stan 2014) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres | |
| Typ budynku | |
| Styl architektoniczny |
renesansowo-klasycystyczny |
| Zniszczono |
1915 |
| Odbudowano |
1934 |
| Pierwszy właściciel | |
| Kolejni właściciele |
|
Położenie na mapie Sanoka  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie powiatu sanockiego  | |
 49°33′44,3″N 22°12′33,8″E/49,562306 22,209389
| |
Zamek Królewski w Sanoku – zamek sięgający swoją historią średniowiecza, obecnie będący siedzibą Muzeum Historycznego, znajdujący się przy ulicy Zamkowej w Sanoku, w drugiej połowie XVII wieku należał do starostwa sanockiego[2].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Najstarsza wzmianka o grodzie w Sanoku pochodzi z roku 1150 i została spisana w ruskim Kodeksie Hipackim[4]. Ruski kronikarz wspomina w niej o wyprawie króla Gejzy II na Ruś podczas której zajął grody Sanok i Przemyśl. Obecny zamek położony jest na wzgórzu 317 m n.p.m. nad stromym zboczem od strony wschodniej u podnóża którego przepływała rzeka San, obecnie Potok Płowiecki. Prowadzone prace archeologiczne potwierdziły istnienie wczesnośredniowiecznego grodu obronnego na północnej stronie wzgórza zamkowego.
Starostwo i kasztelania na zamku w Sanoku[edytuj | edytuj kod]
1339–1772[edytuj | edytuj kod]
W 1339 roku piastowski książę Bolesław Jerzy Trojdenowicz wydał przywilej, w którym nadał Sanokowi prawo miejskie magdeburskie. W czasach piastowskich po odzyskaniu przez króla Kazimierza Wielkiego Grodów Czerwieńskich, na obecnym wzgórzu zamkowym stał prawdopodobnie drewniany gród otoczony następnie murem obronnym[6]. Król w okresie swojego panowania gościł na sanockim zamku trzykrotnie. Kilkakrotnie przebywał w Sanoku książę Władysław Opolczyk, fundator klasztoru franciszkanów w tym mieście. Następnie w okresie panowania króla Władysława Jagiełły, na sanockim zamku 2 maja 1417 odbyła się królewska uczta weselna z nowo poślubioną wybranką księżniczką Elżbietą Granowską. Dla kolejnej królowej Zofii zamek sanocki był jej ostatnim domem aż do śmierci w roku 1461. Od czasów króla Władysława Jagiełły zamek królewski w Sanoku stanowił już oprawę małżonek królewskich. Kolejną władczynią zamku była Bona Sforza małżonka króla Zygmunta I Starego, która nigdy w Sanoku nie przebywała, natomiast z jej polecenia marszałek Mikołaj Wolski przebudował gotycki sanocki zamek na styl renesansowy. Prace budowlane trwały w latach 1523–1548, w tym też czasie została rozebrana istniejąca na zamku prawosławna cerkiew pw. św. Dymitra wzmiankowana w roku 1435[7]. W 2005 roku archeolodzy odkryli w miejscu pozostałości przycerkiewnego cmentarza. W latach 1555–1556 zamek był siedzibą królowej Izabeli Jagiellonki po jej ucieczce z Węgier. Od początku XV do połowy XVI wieku na zamku miał siedzibę Urząd Grodzki ze starostą oraz sądy: grodzki, ziemski i sąd wyższy prawa niemieckiego (magdeburskiego)[8]. Zamek był dwukondygnacyjny, w piwnicach odbywały się posiedzenia sądów, natomiast 2 górne piętra przeznaczone były dla oficjalistów. Obok stała wieża w której odbywali kary skazani za przewinienia. Akta grodzkie trzymano w osobnym budynku obok mostu[9]. Na zamku swoje urzędy sprawowali starostowie oraz kasztelani sanoccy. Pod koniec XVI wieku zamek uległ dalszej rozbudowie, dobudowane zostało wówczas skrzydło południowe. Na przełomie XVII/XVIII wieku dobudowano skrzydło północne.
1772–1939[edytuj | edytuj kod]
Ostatnia obrona zamku miała miejsce w roku 1809 w okresie wojen napoleońskich, w czasie której męstwem odznaczył się Franciszek Ksawery Krasicki, ostatni obrońca zamku, który fortelem powstrzymał nacierające oddziały austriackie. W okresie zaborów zamek był również siedzibą urzędu obwodu sanockiego[10], potem starostwa powiatu sanockiego. Upadek zamku nastąpił pod koniec XIX oraz na początku XX wieku. W 1915 po inwazji rosyjskiej, rozebrane zostało skrzydło południowe. Od tego okresu do 2010 zamek zachował się w niezmienionej formie.
W 1908 ustanowiono na budynku zamku tablicę upamiętniającą wizytę cesarza Franciszka Józefa I w dniach 31 października i 1 listopada 1851[11]. W XIX wieku zamek posiadał numer 1 w mieście (od zamku rozpoczynała się numeracja budynków)[12].
Podczas I wojny światowej w trakcie okupacji rosyjskiej Sanoka w grudniu 1914 pomieszczenia na zamku zajmował krótkotrwale gradonaczelnik Rodionow, a na początku 1915 jego następca Popow[13].
Mianowany w maju 1933 biskupem ordynariuszem nowo utworzonej diecezji dla Łemków w Sanoku bp Grzegorz Łakota[14] otrzymał siedzibę urzędu w sanockim zamku[15]. W okresie międzywojennym od 1934 zamek pełnił funkcję Muzeum Ziemi Sanockiej, a badania z zakresu historii ziemi sanockiej prowadził Adam Fastnacht. W latach 30. II Rzeczypospolitej w budynku mieścił się Powiatowy Zarząd Drogowy, Rada Szkolna Powiatowa[16]. Na zamku mieściło się mieszkanie starosty sanockiego[17].
1939-1945[edytuj | edytuj kod]
.JPG)
We wrześniu 1939 zamek został splądrowany[18], później w okresie okupacji urządzono na zamku Muzeum Łemkowszczyzny. W tym czasie do czerwca 1941 sanocki zamek znajdował się naprzeciwko Linii Mołotowa, ponieważ granica radziecko-niemiecka została wytyczona wzdłuż wschodniego podnóża zamku nad rzeką San. Niemcy wybudowali na wzgórzu zamkowym jeden z elementów systemu obrony przygranicznej – betonowy bunkier pod placem zamkowym, który wchodził w skład umocnień tzw. „Pozycji Granicznej Galicja”. Wejście do bunkra znajduje się po wschodniej i zachodniej stronie wzgórza zamkowego. W sierpniu roku 1944 lokalne władze niemieckie wywiozły z sanockiego zamku ocalałe najstarsze pamiątki kultury polskiej, część z nich została odnaleziona po wojnie w okolicach Legnicy, a następnie przekazana do AGAD i archiwum rzeszowskiego.
1945–2019[edytuj | edytuj kod]
Do 1946 w zamku mieścił się szpital wojskowy, a następnie rusznikarnia.
W 1965 podjęto decyzję o restauracji budynku zamku[19]. W 1972 zespół zamkowy (zamek, park zamkowy, umocnienia ziemne, resztki wałów i fosy od strony zachodniej, umocnienia obronne, studnia zamkowa oraz rejon wzgórza zamkowego), zostały włączone do uaktualnionego wówczas spisu rejestru zabytków Sanoka[20]. Do wojewódzkiego rejestru zabytków został wpisany zamek (A-627 z 27 listopada 1952) oraz osobno pozostałości umocnień obronnych i otoczenie zamku (A-1198 z 21 listopada 2013)[1]. Do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka zostały wpisane zamek i studnia[21].
W otoczeniu zamku pod koniec XX wieku powstał budynek, który zyskał przydomek „mały zamek”[22].
W latach 2000–2004 na zamku prowadzone były prace renowacyjno-konserwatorskie, przebudowie uległy wnętrza zamkowe na potrzeby ekspozycji i powiększających się zbiorów muzealnych. Wyeksponowana została w tym czasie stopa fundamentowa posadowienia tzw. Wieży Kazimierzowskiej. W lutym 2010 rozpoczęto odbudowę południowego skrzydła zamku istniejącego w dawnych wiekach. Południowe skrzydło zamku zostało zbudowane przez władze austriackie na potrzeby rozbudowy siedziby cyrkułu sanockiego, a spalone przez wojska rosyjskie w roku 1915 w czasie I Wojny światowej. W kolejnych latach rozebrano ruiny pozostające po latach wojny. Projekt rewitalizacji wzgórza zamkowego z funduszy unijnych w swoich zamierzeniach miał na celu odbudowę wieży oraz skrzydła południowego zamku na potrzeby galerii im. Zdzisława Beksińskiego. Inwestycja realizowana była ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego. Koszt realizacji projektu wyniósł ponad 5 mln zł.
Do okładziny murów użyto niskiej jakości kamienia, a pewne elementy bryły, jak i sposób w jaki ułożono kamień, są ahistoryczne i spotkały się z powszechną krytyką. Nie udało się też odbudować wieży widokowej, której brak negatywnie wpływa na wygląd całości obiektu.
Wykopaliska archeologiczne[edytuj | edytuj kod]
- w latach 1942–1943 wykopaliska archeologiczne prowadziła Iryna Dobrianska
- w latach 1961–1963 Antoni Kunysz oraz Adam Vetulani prowadzili badania archeologiczne na cmentarzysku znajdującym się przy kaplicy zamkowej[23].
- w latach 1977–1978 wykopaliska archeologiczne prowadził M. Sydoruk
- w latach 1981–1984 wykopaliska archeologiczne prowadziła M. Zielińska, badania architektoniczne J. T. Frazik; konsultacje i opinie specjalistyczne prof. dr Kazimierz Żurowski
- w latach 1997–2012 M.Zielińska-Durda, Piotr Kotowicz, Marcin Glinianowicz, Anna Orłowska–Synus; konsultacje i opinie specjalistyczne prof. dr hab. Zbigniew Pianowski[a].
W miejscu pod dziedzińcem zamku ulokowane zostały w latach 1940–1941 dwa niemieckie schrony, będące częścią „Pozycji Granicznej Galicja”; do czasu ataku III Rzeszy na Związek Radziecki funkcjonowały w ramach obrony granicy Generalnego Gubernatorstwa[24].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ W sierpniu 2013 na Cmentarzu Południowym w Sanoku dokonano zbiorowego pochówku szczątków ludzkich wydobytych w czasie wykopalisk na Wzgórzu Zamkowym oraz odnalezionych podczas prac archeologicznych w innych miejscach Sanoka – W obecności kapłanów i archeologów. „Tygodnik Sanocki”, s. 3, nr 32 (1131) z 16 sierpnia 2013.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – stan na 30 czerwca 2021 r. Woj. podkarpackie. nid.pl. s. 147. [dostęp 2021-09-25].
- ↑ Lustracja województwa ruskiego 1661-1665. Cz. 1, Ziemia Przemyska i Sanocka, wydali Kazimierz Arłamowski i Wanda Kaput, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, s. 240.
- ↑ Zapis w kronikach ruskich w Kodeksie Hipackim z roku 1150, mówiący, że król węgierski Gejza II „przeszedł góry i wziął gród Sanok i posadnika jego i wiosek w Przemyskiem wiele zajął.”.
- ↑ Na terenie obecnego miasta Sanoka nie znaleziono śladów większej osady, grodu czy warowni sprzed XIII wieku, przeprowadzone badania archeologiczne sugerują, że gród „Sanok”, wzmiankowany w Kodeksie Hipackim z 1150 oraz miejsce zawarcia tzw. „Umowy Sanockiej” z 1209 znajdowały się na terenie Horodnej i Horodyszcza w obrębie wsi Trepcza.
- ↑ W zamku gościł dwukrotnie książę Władysław Opolczyk 27 lutego 1377 przywilejem księcia Władysława Opolczyka darowano franciszkanom lwowskim drewniany kościół Matki Bożej poza murami miasta i dworek na klasztor. Wizyty księcia w Sanoku jako Namiestnika Rusi odnotowano jeszcze 14 grudnia 1372, 24–31 maja 1373, 23 listopada 1374, 15 marca 1376, 23 listopada 1376, 14 października 1377, oraz w roku 1378.
- ↑ Janko z Czarnkowa (zob. Kronika Janka z Czarnkowa).
- ↑ Pierwsza sanocka cerkiew prawosławna pw św. Dymitra była usytuowana na zamku w Sanoku. Cerkiew ta została rozebrana w 1550 r. Oprócz tej cerkwi w Sanoku były jeszcze cztery cerkwie prawosławne [m.in. cerkiew pw. Narodzenia NMP, rozebrana w 1790] oraz monaster żeński św. Onufrego [z drugiej połowy XVII w.; na Przedmieściu Sanockim, zwanym później Posadą Sanocką, cerkiew przedmiejska (predhradska), o czym świadczą rejestry podatkowe ziemi sanockiej, w których jest o niej wzmianka pod rokiem 1507. Powiązanie między obydwiema cerkwiami było ścisłe, aż do ich połączenia pod koniec XVIII w jedną parafię.]. Po zajęciu Sanoka przez Kazimierza Wielkiego w 1340 mnichów prawosławnych usunięto, a na ich miejsce ulokowano zakon franciszkanów. Ludność Sanoka postanowień Unii Brzeskiej z 1596 nie przyjęła. [w:] Szematyzm: katalog świątyń i duchowieństwa prawosławnej diecezji przemysko-nowosądeckiej. stan na 31.11.1999 r In-t Kultury Prawosławnej, 1999, s. 38.
- ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 155.
- ↑ „Według lustracji z roku 1765 do zamku prowadził most na murowanych filarach, za nim stała wielka brama, a przy niej archiwum grodzkie i kancelaria. Na dziedzińcu zamkowym znajdowała się wieża ad paenalitates skazańców”. [w:] Michał Baliński, Tymoteusz Lipiński Starożytna Polska. 1845. t.II, cz. 2, s. 676.
- ↑ Zamek w Sanoku. „Przyjaciel Dzieci”. Nr 66, s. 105, 3 kwietnia 1869.
- ↑ Portal von Schloss Sanok in Sanok, Österreich-Ungarn ( heute: Polen). onb.ac.at. [dostęp 2018-01-24]. (niem.).
- ↑ Wojciech Sołtys. Z dziejów Sanoka pod zaborami. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. 27, s. 94, 98, 1981. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.
- ↑ Karol Zaleski, Pamiętnik dr Karola Zaleskiego, (zespół 25, sygn. 13), Archiwum Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, s. 33, 36, 99.
- ↑ Nowe biskupstwo greckokatolickie. Sanocka diecezja dla Łemków. „Echo Sieradzkie”, s. 1, Nr 123 z 7 maja 1933.
- ↑ Po co to biskupstwo?. „Wolnomyśliciel Polski”, s. 535, Nr 20 z 20 czerwca 1933.
- ↑ Spis abonentów Państwowych i Koncesjonowanych Sieci Telefonicznych w Polsce (z wyjątkiem m. st. Warszawy) 1931/32 r.. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Poczt i Telegrafów, 1931, s. 491.
- ↑ Spis abonentów sieci telefonicznych państwowych i koncesjonowanych w Polsce (z wyjątkiem m. st. Warszawy). Warszawa: Ministerstwo Poczt i Telegrafów, 1932, s. 514.
- ↑ „Za ten stan dewastacji zbiorów polskiego muzeum regionalnego w Sanoku odpowiedzialność ponoszą okupanci hitlerowscy. Dla ścisłości należy dodać, że wielką przysługę w dziele zniszczenia oddali Niemcom ukraińscy nacjonaliści, którzy w chwili wkroczenia Niemców do Sanoka pozdzierali i poniszczyli polskie godła i pamiątki, i korzystając ze sposobnej chwili uchwycili w swe ręce administrację”, „W połowie 1940 Kreisschulrat Willy Huber polecił przenieść „Muzeum Łemkiwszczyna” z pomieszczeń plebanii greckokatolickiej do gmachu zamkowego, w którym dotychczas mieściło się Muzeum Ziemi Sanockiej. Nowa placówka, działająca pod auspicjami Niemców otrzymała nazwę Ukraińskie Muzeum Łemkiwszczyna w Sanoku. Kustoszem muzeum mianowany został Ukrainiec, malarz Leon Getz. Adamowi Fastnachowi i Aleksandrowi Rybickiemu pracy w nowym, odpowiednio ukierunkowanym muzeum nie zaproponowano”. [w:] Edward Zając. Zarys dziejów Muzeum Historycznego w Sanoku. s. 272., i 273.
- ↑ Restauracja sanockiego zamku. „Nowiny”, s. 2, Nr 154 z 1 lipca 1964.
- ↑ Artur Bata. Działalność Powiatowego Konserwatora Zabytków w Sanoku w 1972 r.. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. Nr 17-18, s. 91, 1973.
- ↑ Zarządzenie Burmistrza Miasta Sanoka nr 42/2015 z 9 marca 2015. bip.um.sanok.pl, 2015-03-09. s. 3. [dostęp 2016-10-20].
- ↑ Stefan Stefański: Sanok i okolice. Przewodnik turystyczny. Warszawa: Zarząd Oddziału PTTK w Sanoku, 1991, s. 37.
- ↑ Seminarium Trepczańskie. Muzeum Historyczne w Sanoku. 2017, ISBN 978-83-60380-11-6
- ↑ Oficjalna strona Miasta Sanoka
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Strona Muzeum Historycznego w Sanoku
- Zamek w Sanoku i niemieckie fortyfikacje – podsumowanie badań Grupy „Cztery Historie”