Książ

	Zamek Książ
	Zamek Książ
	nr rej. A/4627/481 z 25.02.1958 i 31.12.1998
	; Zamek Książ widziany od strony południowej
Państwo	Polska
Miejscowość	Wałbrzych (dzielnica Książ)
Adres	ul. Piastów Śląskich 1
Typ budynku	Zamek
Styl architektoniczny	eklektyzm (gotyk, romański, renesans, rokoko)
Kondygnacje	7
Rozpoczęcie budowy	1288–1292
Ukończenie budowy	(k. XIII) XV–XVII, 1722–24, 1908–15
Pierwszy właściciel	Bolko I świdnicko-jaworski
Obecny właściciel	Gmina Wałbrzych
	Położenie na mapie Wałbrzycha Zamek Książ
	Położenie na mapie Polski Zamek Książ
	Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Zamek Książ
	50°50′31,90″N 16°17′29,64″E/50,842194 16,291567
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Ten artykuł dotyczy zamku. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Zamek Książ na rycinie z 1738 wg rysunku Friedricha Bernharda Wernera

Zamek Książ

Budynek bramny zamku Książ

Książ (niem. Fürstenstein)^[1] – zespół rezydencjalny znajdujący się w Wałbrzychu przy ulicy Piastów Śląskich 1 w dzielnicy Książ, na terenie Książańskiego Parku Krajobrazowego^[2]^[3] na Pogórzu Wałbrzyskim. Znajduje się na Szlaku Zamków Piastowskich. Obejmuje trzeci co do wielkości zamek w Polsce (po zamku w Malborku i Zamku Królewskim na Wawelu)^[4]. Jego niewielka część, w tym znajdujący się w części centralnej zamek piastowski, jest udostępniona zwiedzającym.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Osobny artykuł: Mauzoleum Hochbergów w Wałbrzychu.

Został wybudowany w latach 1288–1292 przez księcia świdnicko-jaworskiego Bolka I Surowego, na miejscu dawnego grodu drewnianego zniszczonego w 1263 przez Przemysła Ottokara II^[5]^[6]. Bolko I przeniósł do nowo wybudowanego zamku swoją siedzibę z Lwówka^[6]. Budynek rozbudował jego wnuk, Bolko II Mały^[6]. Po raz kolejny zamek odnotowany został w 1355 r., przy okazji zapisu informującego o podporządkowaniu sobie przez Bolka II zbuntowanych posiadaczy zamków leżących w okolicach dzisiejszego Wałbrzycha^[7]. Wśród nich na pierwszym miejscu znajdował się Książ (opisany jako castrum Fürstinberg), zdobyty na Kekelonie Czirnen^[7]. Po nim książę Bolko II przekazał we władanie zamek Bernardowi von Zedlitz. Przed 1386 r. zamek przeszedł na własność córki Bolka II Małego, którą była Elżbieta z Prochowic (Elżbieta von Parchwitz)^[8]. Ona sprzedała dobra Książ staroście Beneszowi z Choustnika^[7]. W 1410 roku Książ kupił starosta Jan z Chotěmíc. W 1428 r. zamek odziedziczył jego syn Janko Młodszy^[7]. Po jego śmierci w 1447 roku, najstarsza z jego córek wyszła za mąż za Hermana Czetritza, wnosząc w wianie zamek i związane z nim ziemie. Herman umarł w 1454 r., a dobra przejął jego syn Hans^[7]. Już w 1463 r. warownia przeszła w ręce Jerzego z Podiebradów, który przekazał ją swemu zaufanemu dowódcy wojskowemu Birce z Nassidel. On przekazał zamek w zamian za zastaw Hansowi Schellendorfowi, który jako stronnik króla Jerzego z Podebradów a potem króla Władysława Jagiellończyka dwa razy obronił zamek (1475 i 1477) w walce z królem węgierskim Maciejem Korwinem i wspierającym go Wrocławiem^[7]. Dopiero oblężenie w 1482 roku, którym dowodził Jerzy von Stein na czele wojsk węgierskich i wrocławskich, doprowadziło do zdobycia zamku^[7]. Od 1484 do 1497 r. starostą Książa był Fryderyk Hohberg. W 1497 król czeski i węgierski Władysław II Jagiellończyk zdecydował się wydzierżawić dobra Książ (2 miasta, 5 zamków i 17 wsi) swojemu kanclerzowi Janowi von Schellenbergowi^[7]. W 1503 roku jego syn Jerzy zamienił dobra Książ na dobra głubczyckie z Piotrem Haugwitzem z Głubczyc^[9].

W 1509 zamek został oddany lub sprzedany wraz z rozległymi majątkami w dzierżawę Kunzowi, z pochodzącej z Miśni i osiadłej od XIV w. w okolicy Jeleniej Góry rodziny Hobergów (która w 1714 zmieniła nazwisko na Hochberg)^[6]^[9]^[10]. W latach 1548-1555 Hochbergowie dokonali pierwszej dużej przebudowy nadając zamkowi styl renesansowy, równocześnie znacząco rozszerzyli swoją posiadłość, która w 1599 obejmowała 31 wsi i miasta Boguszów, Mieroszów i Świebodzice^[11]. W 1603 albo 1605 Hochbergowie, przyszli właściciele Wałbrzycha, otrzymali zamek i przynależne do niego dobra jako wolną własność dziedziczną rodu^[9]^[10]. W czasie wojny trzydziestoletniej Książ kilkakrotnie ulegał częściowemu zniszczeniu i był plądrowany^[12]. Zniszczone podczas ataku Szwedów 1646 umocnienia przebudowano w 1648 na tarasy ogrodowe w stylu francuskim^[6]. W 1688 przebudowano północne skrzydło tzw. Długi Mur^[11]. Przebudowę w stylu barokowym zlecił w latach 1705–1732 Konrad Ernst Maksymilian von Hochberg. Budowniczym był Feliks Antoni Hammerschmidt^[6], usunięto wówczas dawne fortyfikacje, powstały nowe pomieszczenia gospodarcze, bramy wjazdowe, tarasy ogrodowe i mała architektura. W tym okresie powstała również biblioteka pałacowa, zbiory przyrodnicze i kolekcje sztuki. W 1772 utworzono majorat ksiąski, w 1844 powstała słynna stajnia i masztalarnia. W 1847 do dóbr dołączono księstwo pszczyńskie, a w 1855 Hochbergowie otrzymali tytuł książęcy^[11].

W XIX i XX wieku w zamku gościło wiele sław, wśród nich Izabela Czartoryska, Zygmunt Krasiński, car Mikołaj I Romanow, Winston Churchill i inni^[6]. W latach 1909–1923 książę Jan Henryk XV Hochberg książę von Pless dokonał kolejnej przebudowy, m.in. dobudował nowe skrzydło i zmodernizował tarasy z fontannami^[12]^[6], powstała wówczas eklektyczna fasada z dwoma cylindrycznymi wieżami, w wieżę główną o wysokości 47 m. nakryto pseudorenesansowym hełmem^[11]. Przed I wojną światową wybudowano także palmiarnię w Lubiechowie i urządzono ogród japoński^[12]. Ostatnią z rodziny Hochbergów na zamku była Maria Teresa Oliwia Hochberg von Pless, zmuszona w 1940 do opuszczenia Książa^[13]. Od lat 20. XX wieku, ze względu na problemy rodzinne i finansowe Hochbergów, Książ powoli podupadał.

W 1939 władze III Rzeszy przejęły zamek, a od 1941 Organizacja Todt przystąpiła do przekształcania zamku w jedną z kwater Adolfa Hitlera^[6]^[13]. Na potrzeby prowadzonych przez więźniów prac stworzono tu filię obozu koncentracyjnego Gross-Rosen. Podczas przebudowy zniszczono większość zabytkowego wystroju wnętrza. Przed głównym portalem wydrążono szyb windowy głębokości 40 metrów, a pod zamkiem tunele i podziemny schron^[6]^[13](podziemia są udostępnione dla turystów od 1 kwietnia 2016^[14]). W tym czasie w zamku przechowywano część zbiorów berlińskiej Biblioteki Państwowej^[10]. Według niektórych badaczy była to mistyfikacja - w rzeczywistości pod obiektem powstał podziemny kompleks, mający służyć jako fabryka sprzętu wojskowego, depozyt cennych przedmiotów oraz tajnych dokumentów, a także, podobnie jak cała okolica, miejsce badań nad bronią atomową^[15].

Po drugiej wojnie światowej Książ znalazł się w granicach Polski. Zamek został zdewastowany i splądrowany przez stacjonujące w nim po przejściu frontu wojska radzieckie^[6]^[16]. W latach 1956–1962 niszczejący Książ został przekazany Sudeckiemu Zjednoczeniu Rolniczo-Przemysłowemu "Sudety" i wstępnie zabezpieczony^[11], a w 1974 rozpoczęto prace renowacyjne^[16]^[10]. Od 1971 w podziemiach znajduje się Dolnośląskie Obserwatorium Geofizyczne, podległe pod Instytut Geofizyki Polskiej Akademii Nauk^[16].

Do 1973 Książ znajdował się na terenie wsi o tej samej nazwie^[17], ostatecznie włączonej w granice miasta Wałbrzycha^[18].

16 października 2018 została otwarta "Podziemna Trasa Turystyczna" w tunelach drążonych podczas II wojny światowej^[19].

W roku 2018 zamek znalazł się na liście "7 cudów Polski" na 100-lecie Niepodległości Polski^[20].

W marcu 2019 w czasie prac remontowych w Sali Krzywej pod lamperiami odkryto polichromie, zamalowane w czasie II wojny światowej^[21].

Filia Groß-Rosen[edytuj | edytuj kod]

KL Gross Rosen. Filia Książ

W czasie II wojny światowej, w latach 1944–1945 w Książu znajdowała się filia niemieckiego obozu koncentracyjnego Groß-Rosen^[22].

Pożar zamku[edytuj | edytuj kod]

10 grudnia 2014 około godziny 14:00 we wschodniej części poddasza zamku wybuchł pożar, w wyniku którego spaliła się znaczna część poddasza i dachu. Z oszacowanych strat wynika, że uszkodzone zostało około 500 m² dachu i poddasza. Z zamku ewakuowano turystów i pracowników. Do 13 grudnia 2014 nie był on dostępny dla turystów. W akcji gaśniczej uczestniczyło 37 zastępów straży pożarnej z całego województwa dolnośląskiego. Śledztwo wykazało, że do pożaru przyczynili się pracownik i szef z jednej z wynajętych firm prowadzących na dachu prace remontowe. Przyczyną pożaru miało być nieumiejętne posługiwanie się palnikiem gazowym przez jednego z pracowników na zlecenie szefa firmy, która prowadziła prace remontowe. Wałbrzyska prokuratura postawiła dwóm mężczyznom zarzut nieumyślnego spowodowania pożaru. Mężczyźni przyznali się do winy^[23]^[24]. W kwietniu 2015 zakończono odbudowę zniszczonego w pożarze dachu. Koszt remontu wyniósł 520 tysięcy złotych^[25].

W wyniku sprawnie prowadzonej akcji ratowniczo-gaśniczej straty zostały zminimalizowane m.in udało się uniknąć zalania znajdującej się bezpośrednio pod miejscem powstania pożaru bezcennej sali Maximiliana.

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Baszta zamkowa

Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są^[26]:

zespół rezydencjonalny:
- zamek, z końca XIII w., przebudowany w XV–XVII w., w latach 1722–24^[27], w latach 1908–15
- dwie oficyny, z lat 1722–24, 1910
- budynek bramny, z lat 1718–19, 1890
- budynek nr 5, dawny urząd podatkowy, z XIX/XX w.
- budynek nr 6, dawna pralnia, obecnie hotel „Mariówka”, z XIX/XX w.
- budynek nr 7, dawny areszt, obecnie hotel, z XIX/XX w.
- budynek nr 7 a, z bramą gospodarczą wschodnią, z XIX/XX w.
- dawna kuźnia, z XIX/XX w.
- mury obronne, oporowe i graniczne, z basztami, bramami, mostami i tarasami, z XVI–XX w.
- pawilon parkowy, z lat 1732–34, 1883
- brama główna, ul. Jeździecka, z lat 1722–24
- brama parkowa, ul. Jeździecka, z lat 1722–24
- park przy pałacu, z XVIII–XX w.
- założenie parkowe z budynkami:
  - park romantyczny, z XVIII–XX w.
  - kuźnia, murowano-szachulcowa, ul. Jeździecka 5, z początku XX w.
  - leśniczówka, murowano-szachulcowa, ul. Jeździecka 9, z początku XX w.
  - stodoła, murowano-szachulcowa, ul. Jeździecka, z początku XX w.
- zespół stadniny koni, z 1824:
  - pięć stajni
  - ujeżdżalnia
  - wozownia
- zamek Stary Książ, ruina romantyczna, z 1794
- budynki w zespole zamku Książ → Świebodzice, ul. Wałbrzyska 44–46:
  - domy szwajcarskie: I, II
  - brama wjazdowa na teren zespołu

Zagospodarowanie turystyczne[edytuj | edytuj kod]

Zamek Książ wraz z wnętrzami jest udostępniony do zwiedzania. W kompleksie znajdują się także część gastronomiczna i hotel. W pomieszczeniach stajennych mieści się Stado Ogierów Książ.

Planowane na rok 2018 udostępnienie turystom poziomu -50 podziemi wykutych w czasie II wojny światowej^[28], z powodu wysokiego kosztu wykucia szybu zejściowego, zostało odłożone na termin późniejszy^[29].