Zamek w Wiśniczu

Zamek w Wiśniczu
	nr rej. 4 z 17 maja 1947
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miejscowość	Stary Wiśnicz (gmina Nowy Wiśnicz)
Typ budynku	zamek
Styl architektoniczny	renesans, barok
	Położenie na mapie gminy Nowy Wiśnicz Zamek w Wiśniczu
	Położenie na mapie Polski Zamek w Wiśniczu
	Położenie na mapie województwa małopolskiego Zamek w Wiśniczu
	Położenie na mapie powiatu bocheńskiego Zamek w Wiśniczu
	49°55′02,280″N 20°28′09,660″E/49,917300 20,469350
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Zamek w Wiśniczu – zabytkowy^[2] zamek we wsi Stary Wiśnicz.

Obiekt położony na zalesionym wzgórzu nad rzeką Leksandrówką , wzniesiony przez Jana Kmitę w drugiej połowie XIV w.

Wczesnobarokowy korpus zamku z elementami renesansowymi zbudowano na planie czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem. Zwieńczono go czterema basztami w narożach. Od północno-wschodniej strony dobudowano kaplicę z kryptą grobową Lubomirskich, a od południowo-wschodniej wolno stojącą tzw. Kmitówkę. Na drugim piętrze, przy Sali Rycerskiej mieści się galeria widokowa. Budowla otoczona jest fortyfikacjami bastionowymi z bramą wjazdową z początków XVII wieku.

Miejsce związane z polską tradycją sztuki kulinarnej. Od XVII wieku popularne wśród szlachty stało się tzw. zebranie potraw w Compendium kuchmistrza księcia Lubomirskiego Stanisława Czernieckiego spisane na zamku w Wiśniczu i wydane w Krakowie, które do XIX wieku doczeka się dwudziestu wydań. Gdy w Polsce pojawiły się po raz pierwszy ziemniaki po zwycięskiej odsieczy Wiednia w 1683 roku, darowane Sobieskiemu przez cesarza Leopolda I z ogrodów cesarskich w Wiedniu^[3], Czerniecki opracował dla dworu pierwsze potrawy z tertofelli, smażone i pieczone, jak nazywano wówczas kartofle lub ziemniaki.

Historia powstania zamku[edytuj | edytuj kod]

Zamek ma nieregularny kształt. Na przełomie XV i XVI wieku był już czteroskrzydłowy i miał trzy wieże oraz otaczające go fortyfikacje ziemne z dwiema bramami. Po 1516 roku Piotr Kmita rozbudował zamek. Po jego śmierci w 1553 roku, zamek przeszedł na własność Barzów w 1566 roku po zrzeczeniu się praw do niego przez Stadnickich. W 1593 roku posiadłość kupił Sebastian Lubomirski. W latach 1615–1621 rozbudowy rezydencji podjął się jego syn Stanisław. Projekt barokowej przebudowy i umocnień bastionowych opracował dla niego Maciej Trapola. W efekcie przebudowy wiśnicki zamek stał się jedną z najokazalszych wczesnobarokowych rezydencji obronnych Rzeczypospolitej.

W czasie potopu szwedzkiego zamek poddał się bez walki Szwedom, ponieważ zabrakło dowódcy zgromadzonego w nim wojska. Wojska szwedzkie ogołociły zamek z całego wyposażenia i zniszczyły zabudowania. Po wycofaniu się najeźdźcy zamek ponownie był własnością Lubomirskich, jednak mimo prowadzonych prac nie został w pełni odrestaurowany.

W połowie XVIII wieku przeszedł na własność Sanguszków, a potem Potockich i Zamoyskich. Po przejęciu przez zaborcę zamek zaczął podupadać, a w 1831 roku uległ pożarowi i został ostatecznie opuszczony. W 1901 roku został wykupiony od prof. Maurycego Straszewskiego przez Zjednoczenie Rodowe Lubomirskich, którzy rozpoczęli remont rezydencji. Od 1928 roku pracami kierował Adolf Szyszko-Bohusz, ale zostały one przerwane po wybuchu II wojny światowej. Po wojnie zamek przejęło państwo, a od roku 1949 prowadzone były prace przez Alfreda Majewskiego mające przywrócić mu całkowicie dawny wygląd^[4].

Architektura[edytuj | edytuj kod]

Wzniesiony z kamienia na planie czworoboku XV-wieczny zamek pierwotny miał mur obronny z jedną (poch. z XIV w.), a później z dwiema wieżami. Dziedziniec od strony południowo-zachodniej zamykał piętrowy, jednotraktowy dom mieszkalny, z którym połączona była wieża zbudowana na planie kwadratu. Druga kwadratowa baszta, wysunięta poza mury obronne, broniła narożnika południowo-wschodniego. Twierdza zajmowała ok. 1500 m² powierzchni. W wyniku przebudowy dokonanej w XVI w. modernizacji i rozbudowie uległy pomieszczenia w części mieszkalnej oraz obwarowania. Postawiono dwie cylindryczne baszty narożne („Bona” – na narożniku zachodnim, „Nad Fontanną” – na narożniku północnym), pomiędzy którymi znajdował się wjazd do zamku. W l. 1615-1621 nastąpiła gruntowna przebudowa zamku. W jej wyniku budowla uzyskała niewielki dziedziniec wewnętrzny z piętrową loggią, otoczony trzykondygnacyjnymi budynkami mieszkalnymi stanowiącymi pałac zamkowy. Okna otrzymały ciosowe obramienia, a ponad 50 pałacowych wnętrz ozdobiły marmurowe i piaskowcowe portale, profilowane belki stropowe, polichromie ścienne, drewniane boazeria oraz marmurowe posadzki i glazurowane podłogi. Od strony północno-zachodniej umieszczono bramę wjazdową ozdobioną portalem. Budynek pałacowy stał na wzniesieniu, kilka metrów powyżej dziedzińca zewnętrznego. Narożne baszty podwyższono, aby górowały nad bryłą zamku. Przy wieży czworobocznej stanęła kaplica zamkowa zwieńczona kopułą. Obok bramy zbudowano nową wieżę na planie prostokąta. Natomiast od strony południowo-wschodniej powstał niski budynek kuchenny. Całość została otoczona fortyfikacjami bastionowymi w kształcie pięcioboku (bok o dł. 98 m). Rezydencję otaczał obszerny park ze zwierzyńcem i ogrody. Przebudowany obiekt reprezentował nowoczesną magnacką twierdzę typu „palazzo in fortezza”^[5].

Stan obecny[edytuj | edytuj kod]

Sąd Okręgowy w Tarnowie wyrokiem z dnia 24 stycznia 2019 r. podtrzymał orzeczenie Sądu Rejonowego w Bochni uznając, że Skarb Państwa nabył prawo własności zamku w Wiśniczu przez zasiedzenie. Skarb Państwa od lat toczył o zamek spór ze Zjednoczeniem Rodowym Książąt Lubomirskich („Zjednoczenie”). Zjednoczenie zapowiadało chęć złożenia skargi kasacyjnej do Sądu Najwyższego, niemniej wyrok sądu drugiej instancji jest prawomocny^[6].

Mimo że zamek był doszczętnie zniszczony, obecnie jest w bardzo dobrym stanie. W jego wnętrzu wystawione są fotografie obrazujące wygląd zamku sprzed lat, oprócz tego w jego salach znajdują się XIX- i XX-wieczne meble, makiety różnych zamków oraz prace plastyczne uczniów nowowiśnickiego Liceum Sztuk Plastycznych. Do zwiedzania udostępniona jest również ogromna sala balowa, sala plafonowa z pozłacanym sufitem, sala akustyczna wykorzystywana kiedyś jako miejsce spowiedzi, kaplica zamkowa oraz krypta z ekspozycją sześciu sarkofagów (w tym Stanisława Lubomirskiego)^[7].

Legendy[edytuj | edytuj kod]

Legenda o „lotnikach”. Jest to najbardziej znana legenda związana z powstaniem zamku. Opowiada o zatrudnionych przy budowie fortecy jeńcach tureckich albo tatarskich, którzy zostali wzięci do niewoli podczas bitwy pod Chocimiem. Mieli oni próbować ucieczki przy pomocy skonstruowanych przez siebie skrzydeł, startując z góry zamkowej. Owi „lotnicy” nie zalecieli jednak daleko, a miejsca ich upadku zaznaczono kolumnami. Pierwsza kolumna znajduje się w Wiśniczu przy Liceum Technik Plastycznych i pochodzi z roku 1646. Druga kolumna z 1654 roku stoi w Kopalinach obok drogi. Trzecia kolumna ustawiona została w Bochni na Karosku i pochodzi z roku 1762. Czwarta kolumna, pochodząca z 1747 roku, została wzniesiona we wsi Łomna przy drodze do Lipnicy Murowanej. Jest na niej wyryty następujący napis: Przechodzący cłeku hac via dic Ave Maria^[8].

Filatelistyka[edytuj | edytuj kod]

Poczta Polska wyemitowała 5 marca 1971 r. znaczek pocztowy przedstawiający wiśnicki zamek o nominale 40 gr, w serii Zamki polskie. Druk w technice offsetowej na papierze kredowym. Autorem projektu znaczka był Tadeusz Michaluk. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.^[9].