Zapora wodna
Zapora wodna – rodzaj budowli hydrotechnicznej, bariera przegradzająca dolinę rzeki w celu spiętrzenia wody, zwykle betonowa, żelbetowa lub ziemna.
Zapora wodna może być postawiona dla różnych celów:
- ochrona przeciwpowodziowa
- rezerwuar i pozyskanie wody
- walory rekreacyjne
Różnicę poziomów wody przed i za zaporą wykorzystuje się w elektrowniach wodnych do wytwarzania energii elektrycznej. W elektrowniach szczytowo-pompowych energię elektryczną wytwarza się w dzień, gdy zapotrzebowanie na nią jest najwyższe, a w nocy, wykorzystując nadmiar mocy, turbiny uzupełniają wodę w zbiorniku pompując ją ze zbiorników u podstawy zapory.
Zaporą wodną nazywamy również sztuczną przeszkodę wodną w postaci zatopionego lub zabagnionego terenu, utrudniającą przemieszczanie się wojsk. Zaporę tego rodzaju tworzy się przez niszczenie: zapór, grobli, śluz itp.
Spis treści
Historia[edytuj | edytuj kod]
Polskie słowo tama, używane powszechnie na określenie zapory wodnej, pochodzi od średnioangielskiego słowa dam[1], które z kolei wywodzi się z języka średnioniderlandzkiego, którego ślady można zaobserwować w nazwach wielu miast, jak choćby Amsterdam czy Rotterdam[2]. Jednak określenie „tama” w przypadku „zapory wodnej” jest niewłaściwe wg słownika hydrotechnicznego, gdyż „tama” jest to budowla regulacyjna na rzece. Jest to popularny błąd językowy.
Pierwsze antyczne zapory wodne powstały w Mezopotamii i na Bliskim Wschodzie. Używano ich tam do kontrolowania poziomów wód Tygrysu i Eufratu, które podczas obfitych opadów deszczu stawały się nieprzewidywalne.
Najstarsza znana zapora wodna znajduje się w Jawie w Jordanii, 100 km na północny wschód od Ammanu. Konstrukcja typu grawitacyjnego była kamiennym murem wysokim na 9 m i szerokim na 1 m. Wspierał ją wał ziemny o szerokości 50 m. Zaporę tę datuje się na 3000 rok p.n.e.[3][4] Innym antycznym przykładem jest Sadd Al-Kafara at Wadi Al-Garawi, 25 km na południe od Kairu. 102-metrowa w najdłuższym miejscu i szeroka na 87 metrów konstrukcja została wzniesiona około roku 2800[5] lub 2600 p.n.e.[6] jako zapora różnicująca[7], by kontrolować wylewy rzeki. Została zniszczona przez silne opady deszczu tuż przed lub tuż po ukończeniu budowy[5][6]. Przykładami zapór wzniesionych przez Rzymian mogą być trzy budowle w Subiaco na rzece Anio we Włoszech lub zapory w Méridzie w Hiszpanii.
Za najstarszą istniejącą po dziś dzień zaporę wodną uważa się zaporę Quatinah we współczesnej Syrii. Jej powstanie datuje się na czasy panowania egipskiego faraona Sethi (1319–1304 r. p.n.e.). W późniejszym okresie została powiększona przez Rzymian oraz współcześnie w latach 1934–1938. Zapora wciąż zaopatruje w wodę syryjskie miasto Hims.
Kallanai jest potężną zaporą z nieociosanego kamienia, długą na 300 m, wysoką na 4,5 m i szeroką na 20 m, położoną na rzece Kaveri w Indiach. Jej podstawowe struktury zostały wybudowane w II w n.e.[8] Zbudowano ją w celu podzielenia wód rzeki na cały żyzny region delty poprzez kanały irygacyjne.
Ziemna zapora, zaprojektowana przez ministra państwa Chu, Sunshu Ao, za panowania króla Dinga (606-586 p.n.e.) spowodowała zalanie płaskiej doliny w północnej części dzisiejszej prowincji Anhui, tworząc irygacyjny zbiornik wodny (100 km obwodu). Dzięki remontom tamy (m.in. za czasów dynastii Han i Tang) zbiornik ten funkcjonuje do dziś[9].
W Iranie zapór używano do podnoszenia wody za pomocą kół wodnych. Pierwsza taka konstrukcja zbudowana została w Dezful, gdzie podnosiła wodę na 50 cubitów i zaopatrywała w nią całe miasto. Zapory różnicujące były również znane[10]. Pul-i-Bulaiti były zaporami budowanymi przy młynach, wprowadzonymi przez muzułmańskich inżynierów. Pierwszą wzniesiono w Szustar na rzece Karun. Wiele innych tego typu budowano później w całym świecie muzułmańskim[10]. Wodę prowadzono z tyłu zapory przez dużą rurę, by napędzała koło wodne[11].
W Holandii, leżącej głównie na depresjach, zapór używano do blokowania rzek, by uregulować poziom ich wody, i powstrzymania morza przed wdarciem się na tereny poniżej jego poziomu. Tego typu zapory często stanowiły początek istnienia miasta, stąd często pojawiały się w ich nazwach, na przykład Amsterdam (dawniej Amstelredam) powstał po ustawieniu zapory na rzece Amstel pod koniec XII wieku, natomiast Rotterdam od zapory na rzece Rotte, dopływie Nieuwe Maas. Główny plac Amsterdamu, rzekome miejsce oryginalnego położenia zapory, wciąż nosi nazwę de Dam (hol. zapora).
Najwyższe zapory[edytuj | edytuj kod]
Na świecie[edytuj | edytuj kod]
| Rzeka | Państwo | Wysokość zapory (m) | Typ zapory | Rok uruchomienia | |
|---|---|---|---|---|---|
| Osuwisko Usoj | Bartang | Tadżykistan | 587 | skalna (naturalna) |
1911 (rok powstania) |
| Zapora Jinping-I | Yalong Jiang | Chiny | 305 | betonowa | 2014 |
| Nurek | Wachsz | Tadżykistan | 300 | ziemna | 1980 |
| Xiaowan | Mekong | Chiny | 292 | betonowa | 2010 |
| Xiluodu | Jinsha Jiang | Chiny | 285,5 | betonowa | nieukończona |
| Grande Dixence | Dixence | Szwajcaria | 285 | betonowa | 1962 |
| Inguri | Inguri | Gruzja | 271,5 | betonowa | 1984 |
| Vajont | Vajont | Włochy | 261,6 | betonowa | 1961 |
| Chicoasén | Grijalva | Meksyk | 261 | ziemna | 1980 |
| Tehri | Bhagirathi | Indie | 261 | ziemna | 1990 |
| Álvaro Obregón | Yaqui | Meksyk | 260 | betonowa | 1946 |
W Polsce[edytuj | edytuj kod]
| Rzeka | Wysokość zapory (m) | Typ zapory | Rok uruchomienia | |
|---|---|---|---|---|
| Jezioro Solińskie | San | 82 | betonowa | 1968 |
| Zapora Pilchowice | Bóbr | 69 | kamienno-betonowa | 1912 |
| Jezioro Czorsztyńskie | Dunajec | 60 | ziemna | 1997 |
| Świnna Poręba | Skawa | 50 | ziemna | nieukończona od 1986 r. |
| Jezioro Rożnowskie | Dunajec | 49 | betonowa | 1941 |
| Leśna | Kwisa | 45 | kamienno-betonowa | 1907 |
| Lubachów | Bystrzyca | 44 | kamienna | 1917 |
| Jezioro Dobczyckie | Raba | 41 | ziemno-betonowa | 1986 |
| Jezioro Żywieckie | Soła | 39 | ziemno-betonowa | 1966 |
| Besko | Wisłok | 38 | betonowa | 1978 |
| Jezioro Bukowskie | Bóbr | 38 | ziemna | 1987 |
| Zapora Porąbka | Soła | 37 | betonowa | 1937 |
| Jezioro Klimkowskie | Ropa | 37 | ziemna | 1994 |
| Jezioro Złotnickie | Kwisa | 36[12] | kamienno-betonowa | 1924 |
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition.
- ↑ Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde (Magazyn holenderskiej literatury i języka), 1947. Pierwsza pojawienie się słowa dam znajduje się w dokumencie z roku 1165, choć znana jest miejscowość Obdam wymieniona w 1120. Wyraz ten wydaje się być spokrewniony z greckim taphos, oznaczającym grób lub kurhan.
- ↑ Günther Garbrecht, Wasserspeicher (Talsperren) in der Antike, Antike Welt, 2nd special edition: Antiker Wasserbau (1986), s. 51–64 (52).
- ↑ S.W. Helms, Jawa Excavations 1975. Third Preliminary Report, Levant 1977.
- ↑ a b Günther Garbrecht, Wasserspeicher (Talsperren) in der Antike, Antike Welt, 2nd special edition: Antiker Wasserbau (1986), s. 51–64 (52f.).
- ↑ a b Mohamed Bazza: Overview of the history of water resources and irrigation management in the near east region (ang.). Food and Agriculture Organization of the United Nations, 30 października 2006. [dostęp 2009-06-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-09-01)].
- ↑ Tłumaczenie z angielskiego terminu diversion dam.
- ↑ Bijker Wiebe. Scholar search Dikes and Dams, Thick with Politics. „Isis”. 98 (2007). s. 109–123. DOI: 10.1086/512835.
- ↑ Needham Joseph: Science and Civilization in China. T. 4, Part 3: Physics and Physical Technology: Civil Engineering and Nautics. Cambridge: Cambridge University Press, 1971, s. 271.
- ↑ a b Donald Routledge Hill (1996), „Engineering”, s. 759 w Encyklopedii Historii Nauki Arabskiej – Rushdī Rāshid, Régis Morelon: Encyclopedia of the history of Arabic science. London: Routledge, 1996, s. 751–795. ISBN 0-415-12410-7.
- ↑ Adam Lucas: Wind, Water, Work: Ancient And Medieval Milling Technology (Technology and Change in History). Brill Academic Publishers, s. 62. ISBN 90-04-14649-0.
- ↑ Tablica informacyjna o Jeziorze Złotnickim. Koło PTTK nr 1 przy Politechnice Warszawskiej. [dostęp 2016-04-19].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Marian Laprus (red.): Leksykon wiedzy wojskowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979, s. 516. ISBN 83-11-06229-3.
