Zator (województwo małopolskie)

Zator
— miasto w gminie miejsko-wiejskiej —
Rynek z ratuszem
Herb
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	oświęcimski
Gmina	Zator
Data założenia	XII wiek
Prawa miejskie	1292 do 1896, odzyskane 1934
Burmistrz	Mariusz Makuch
Powierzchnia	11,52 km²
Wysokość	239 m n.p.m.
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	3702 321,4 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 33
Kod pocztowy	32-640
Tablice rejestracyjne	KOS
Położenie na mapie gminy Zator Zator
Położenie na mapie Polski Zator
Położenie na mapie województwa małopolskiego Zator
Położenie na mapie powiatu oświęcimskiego Zator
49°59′47″N 19°26′17″E
TERC (TERYT)	1213094
SIMC	0927576
Urząd miejski Rynek 10 32-640 Zator
Strona internetowa

Zator (staropol. Zatór, niem. Neu(en)stadt, wil. Naojśtaod) – miasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, w powiecie oświęcimskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zator.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 3718 mieszkańców.

Położenie

Miasto położone nad Skawą, w Kotlinie Oświęcimskiej. Znane z hodowli ryb – zwłaszcza karpia królewskiego – i cyklicznej imprezy, Zatorskie Dni Karpia. Stolica Doliny Karpia.

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 11,52 km².

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. bielskiego.

Nazwa

Nazwa miejscowości Zator to nazwa kulturowa pochodząca od wyrazu zator i oznacza „zaparcie toru”, zablokowanie lub znaczne zwężenie drogi lub nurtu rzeki. Osada powstała więc w miejscu, gdzie prosty bieg rzeki został przez wzniesienie zahamowany, a rzeka zmuszona do obejścia przeszkody. Taki naturalny zator jest widoczny na północ od Zatoru, a na południe od wsi Palczowice, gdzie Skawa ostro skręca na zachód. Oprócz naturalnej przeszkody nie brakowało też usypanych ręką człowieka, gdyż miejscowość od dawna słynęła z hodowli ryb, a konkretnie karpia.

Lustracja z 1564 r. wyliczała w Zatorze 9 stawów, tj. 6 stawów w Łęgu (tzn. na przekopie od Skawy): Niżny, Bonar, Dąbrowny, Olszowy, Trzciany, Podwiesny (dodatkowo 5 odroślisk – gdzie odrastał narybek i 5 tarlisk) i 3 stawy w górnicy (tzn. na przekopie Wieprzówki): Borowy, Szydłowiecki, Staw Nowy.

Po raz pierwszy Zator wspomniany jest w 1228 r. w dokumencie wystawionym rzekomo przez księcia Kazimierza I opolskiego jako darowizna dla Komesa Klemensa z rodu Świebodziców: Contuli etiam prefate comiti Zator villam cum hominibus super Scauam et omni iure eorum (dokument uchodzi za sfałszowany). Kasztelan Klemens zaś fundując klasztor Benedyktynek w Staniątkach obdarzył go Zatorem, co potwierdzał Konrad I mazowiecki w 1242 r. wymieniając Zator cum castoribus (z regale bobrowym, a więc prawem do łowienia bobrów). W 1243 r. mamy Zathor. Książę Bolesław V Wstydliwy w dokumencie wystawionym w Sandomierzu 23 lutego 1254 r. kilkukrotnie wymienia Zator.

28 maja 1260 r. w łacińskim dokumencie Władysława opolskiego wydanym w Raciborzu miejscowość wymieniona jest jako Zathar.

Nazwę miejscowości w zlatynizowanej staropolskiej formie Zathor wymienia w latach (1470–1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis. Sebastian Fabian Klonowic pisał w 1595 r. w poemacie krajobrazowo-obyczajowym Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi:

gdy coraz dawny zamula a torem mknie Wisła nowym, zowią to zatorem.

W historii stosowana była również staropolska nazwa Zatór, którą w 1867 roku wymienia Jan Nepomucen Gątkowski w książce „Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego”.

Funkcjonująca w średniowieczu nazwa niemiecka Neustadt (Neuenstadt) znaczyła w tłumaczeniu nowe miasto.

Historia

Staloryt „Chateau de Zator”/„Zamek w Zatorze” z pracy C. Forstera, „Pologne”, Paryż 1840, sygnowany Ch. Lataisse

W 1179 roku prawdopodobnie powstał w miejscu lokalizacji Zatoru gródek graniczny mający strzec szlaku handlowego prowadzącego z Krakowa na Śląsk. W 1228 notowane są pierwsze zapiski o wsi Zator. W 1292 miejscowość uzyskuje prawa miejskie z nadania księcia cieszyńskiego Mieszka. Zator uzyskał prawo składu w 1292 roku. Zasadźcami nowego miasta byli Rydygier i Piotr, wcześniej biorący udział w zakładaniu pobliskich Kęt. Tym razem również zaprosili oni przybyszów z Niemiec, a obok nazwy polskiej używano nowej nazwy niemieckiej Neustadt (Newenstadt, Neestad), dlatego czasem zaliczano miejscowość do bielskiej wyspy językowej.

Od 1315 roku miasto było częścią księstwa oświęcimskiego. W latach 1445–1564 stolica księstwa zatorskiego powstałego z podziału księstwa oświęcimskiego.

W 1513 włączona do Korony Królestwa Polskiego. W 1564 roku wraz z całym księstwem oświęcimskim i zatorskim leżała w granicach Korony, znajdowała się w województwie krakowskim w powiecie śląskim jako siedziba starostwa niegrodowego. Po unii lubelskiej w 1569 księstwo Oświęcimia i Zatoru stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów w granicach, której pozostawało do I rozbioru Polski w 1772. W XVI i XVII w. – centrum reformacji. W XV i XVI w. w Zatorze zbierał się sąd ziemski ławniczy zwany gajonym. Po inkorporacji, wprowadzono prawo ziemskie polskie, na podstawie którego utworzono w mieście sąd ziemski. Orzekał przez blisko sto lat, do połowy XVII w. Po stuletniej przerwie, w 1765 r. wznowił swą działalność, jednak władze zaborcze zlikwidowały go w 1784 r.

Po rozbiorach Polski miejscowość znalazła się w zaborze austriackim i leżała w granicach Austrii, wchodząc w skład Królestwa Galicji i Lodomerii. W latach 1772–1918 cesarze austriaccy tytułowali się jako książę Zatoru (Herzog von Zator). Od XIX w. w miejscowości rozwija się drobny przemysł. W latach 1815–1866 – na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Zator był włączony do Związku Niemieckiego. W latach 1896–1934 został pozbawiony praw miejskich. Podczas II wojny światowej wcielony do III Rzeszy. Wyzwolony 26 stycznia 1945 r.

• 

  Martin Waldseemüller, fragment mapy Małopolski z zaznaczonym Zatorem (Sator), 1507 r.

• 

  Zator w granicach Korony Królestwa Polskiego na mapie Wacława Grodzieckiego wydanej w 1592 roku.

• 

  Zator na starej mapie Księstwa Oświęcimskiego i Księstwa Zatorskiego – Abraham Ortelius (1603)

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Zatora w 2014 roku.

Zabytki

Kościół par. pw. św. Wojciecha i św. Jerzego z 1393 r.

Zamek w Zatorze

Kamienice przy rynku

Nowe budownictwo przy ul. Jana Pawła II

• Kościół parafialny pw. św. Wojciecha i św. Jerzego z 1393 r. Gotycki z elementami neogotyku. Kilkukrotnie restaurowany, ostatnio w latach 1959–1973 z częściową przebudową wnętrza. Wewnątrz kościoła liczne pamiątki. Obok kościoła grobowiec księżnej Apolonii Poniatowskiej, właścicielki dóbr zatorskich w XVIII/XIX w. W krypcie pod kościołem spoczywają kolatorzy zatorskiej świątyni m.in. Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa i jej mąż gen. St. Wąsowicz, adiutant Napoleona I oraz Maurycy i Ludwika Potoccy. Wewnątrz kościoła neogotycki ołtarz z obrazem Matki Boskiej Śnieżnej okrytym srebrną sukienką oraz droga krzyżowa autorstwa słowackiego malarza Bohuna. Obraz Chrystusa w koronie cierniowej, dwa inne w nawie prawej. Tył wnętrza kościoła nowoczesny, żelbetonowy. Chór organowy modernistyczny. Organy dwuwieżowe, piszczałkowe o barokowym brzmieniu, nowoczesne. Jest to kościół dziekański.
• Zamek pierwotnie o cechach obronnych, książęcy z 1445 r. W późniejszym okresie przebudowany na rezydencję magnacką. Gruntownie odrestaurowany przez Potockich w 1836 r. według projektu F.M. Lanciego, następnie po wojnie w latach 1960–1970. Sale na parterze udostępnione zwiedzającym.
• Relikty fortyfikacji miejskich – zachowane fragmenty średniowiecznych obwarowań miejskich w zachodniej części miasta.
• Kompleksy stawów rybnych o średniowiecznej genezie.
• Cmentarz komunalny z 1784 r.
• Cmentarz żydowski z poł. XIX w.
• Aleja lipowa – pomnik przyrody.
• Folwark „Podlipki”.
• Figury (m.in. św. Jana Kantego, św. Jana Nepomucena i wiele innych) oraz liczne krzyże przydrożne
• Park z XIX w.
• Około 50 budowli na terenie miasta posiada cechy zabytkowe.

Urodzeni w Zatorze

• Z Zatora pochodził profesor Uniwersytetu Krakowskiego i kaznodzieja mistrz Paweł, który na pogrzebie króla Władysława Jagiełły, 18 czerwca 1434 r., wygłosił mowę po polsku. Wyliczył zbożne i najlepsze czyny króla i tym czułym przemówieniem wycisnął łzy wszystkim zebranym. Mistrz Paweł z Zatora wraz z zakonnikiem Piotrem z Borzykowej, w latach 1446 i 1447, przepisał nieistniejący już dziś kodeks łysogórski (kodeks został spalony wraz z innymi rękopisami klasztoru świętokrzyskiego w 1944 r. przez Niemców, podczas Powstania Warszawskiego w gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich).
• W Zatorze 3 sierpnia 1887 r. urodził się profesor Roman Rybarski – polski ekonomista i polityk Narodowej Demokracji, pracownik naukowy Uniwersytetu Jagiellońskiego, Politechniki Warszawskiej i Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1928–1935 zasiadał w sejmie z ramienia Stronnictwa Narodowego.
• 20 sierpnia 1915 r. w Zatorze urodził się polski rzeźbiarz Wiesław Müldner-Nieckowski, jego ojciec prof. inż. Gustaw Müldner budował tu wówczas most nad Skawą.
• Prof. Konstanty Grzybowski (ur. 17 lutego 1901 w Zatorze, zm. 19 czerwca 1970 w Krakowie), prawnik polski, historyk prawa, historyk idei, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek-korespondent PAN.
• Jerzy Remer (ur. 1888 w Zatorze, zm. 16 lutego 1979 w Toruniu) – polski historyk sztuki i konserwator zabytków
• Anna Seniuk – dzieciństwo spędziła w Zatorze

Gospodarka i przemysł

Strefa Aktywności Gospodarczej

W latach 2009–2012 oddano inwestorom blisko 40 ha w pełni uzbrojonych infrastrukturalnie terenów z zaprojektowanym dogodnym rozwiązaniem komunikacyjnym, w tym 30 ha na działalność przemysłową i 8 ha pod usługi. Wydzielone 4,9 ha zatorskiej strefy zostało włączone w Specjalną Strefą Ekonomiczną, podstrefę Krakowskiego Parku Technologicznego. Docelowo SAG-SSE Zator obejmie ponad 100 ha terenów inwestycyjnych.

Turystyka

Park Mitologii

• Lunapark „Zatorland” w skład którego wchodzi Park Ruchomych Dinozaurów, Park Mitologii, Park Świętego Mikołaja, Park Bajek i Stworzeń Wodnych oraz Park Owadów. Na terenie Lunaparku znajduje się między innymi kino 5D.
• Na terenie miasta znajduje się największy rodzinny park rozrywki w Polsce „Energylandia”, którego otwarcie nastąpiło 14 lipca 2014 r.
• Liczne łowiska wędkarskie m.in.: Łowisko „Podlipki”, Zakole A, Zbiornik Piastowski, Zbiornik Tęczak
• Trasy rowerowe o różnej długości oraz różnym stopniu trudności m.in.: Dookoła Doliny Karpia, Dookoła Stawów Pełnych Karpia, Szlak Wiślany i wiele innych.

Sport

• piłka nożna – LKS Zatorzanka Zator
• siatkówka – Sokół Zator
• kolarstwo – UKS Sokół Goodman Zator
• zapasy – UKS Start Zator

Komunikacja

Drogi krajowe

• Droga droga krajowa nr 28 Zator – Wadowice – Nowy Sącz – Gorlice – Biecz – Jasło – Krosno – Sanok – Medyka.
• Droga droga krajowa nr 44 Gliwice – Mikołów – Tychy – Oświęcim – Zator – Skawina – Kraków.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Berekfürdö, Węgry
• Bojnice, Słowacja
• Terchová, Słowacja
• Brig Glis, Szwajcaria

Zobacz też

• Parafia św. Wojciecha i św. Jerzego w Zatorze

Linki zewnętrzne

• Zator w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. XIV: Worowo – Żyżyn. Warszawa 1895.