
Zator (województwo małopolskie)
| ||||
| ||||
![]() Rynek z ratuszem | ||||
| ||||
Państwo | ![]() | |||
Województwo | ![]() | |||
Powiat | oświęcimski | |||
Gmina | Zator | |||
Data założenia | XII wiek | |||
Prawa miejskie | 1292 do 1896, odzyskane 1934 | |||
Burmistrz | Mariusz Makuch | |||
Powierzchnia | 11,52 km² | |||
Wysokość | 239 m n.p.m. | |||
Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość |
3664[1] 318,1 os./km² | |||
Strefa numeracyjna | (+48) 33 | |||
Kod pocztowy | 32-640 | |||
Tablice rejestracyjne | KOS | |||
Położenie na mapie gminy Zator ![]() | ||||
Położenie na mapie Polski ![]() | ||||
Położenie na mapie województwa małopolskiego ![]() | ||||
Położenie na mapie powiatu oświęcimskiego ![]() | ||||
![]() | ||||
TERC (TERYT) | 1213094 | |||
SIMC | 0927576 | |||
Urząd miejski Rynek 1032-640 Zator | ||||
Strona internetowa |
Zator (staropol. Zatór, niem. Neu(en)stadt, wil. Naojśtaod) – miasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, w powiecie oświęcimskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zator.
Miasto ma 3664 mieszkańców (31 grudnia 2019)[1].
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Miasto położone nad Skawą, w Kotlinie Oświęcimskiej. Znane z hodowli ryb – zwłaszcza karpia królewskiego – i cyklicznej imprezy, Zatorskie Dni Karpia. Stolica Doliny Karpia.
Miasto zajmuje 11,52 km² (1 stycznia 2011)[2].
W latach 1975–1998 w woj. bielskim.
Nazwa[edytuj | edytuj kod]
Zator jest nazwą kulturową pochodzącą od wyrazu zator oznaczającego „zaparcie toru”, zablokowanie lub znaczne zwężenie drogi lub nurtu rzeki. Osada powstała więc w miejscu, gdzie prosty bieg rzeki został przez zahamowany, zmuszając do obejścia przeszkody. Taki naturalny zator jest widoczny na północ od miasta, a na południe od wsi Palczowice, gdzie Skawa ostro skręca na zachód. Oprócz naturalnej przeszkody nie brakowało też usypanych ręką człowieka, gdyż miejscowość od dawna słynęła z hodowli ryb, a konkretnie karpia.
Lustracja z 1564 r. wyliczała w Zatorze 9 stawów, tj. 6 stawów w Łęgu (tzn. na przekopie od Skawy): Niżny, Bonar, Dąbrowny, Olszowy, Trzciany, Podwiesny (dodatkowo 5 odroślisk – gdzie odrastał narybek i 5 tarlisk) i 3 stawy w górnicy (tzn. na przekopie Wieprzówki): Borowy, Szydłowiecki, Staw Nowy[3].
Po raz pierwszy Zator wspomniany jest w 1228 r. w dokumencie wystawionym rzekomo przez księcia Kazimierza I opolskiego jako darowizna dla Komesa Klemensa z rodu Świebodziców: „Contuli etiam prefate comiti Zator villam cum hominibus super Scauam et omni iure eorum” (dokument uchodzi za sfałszowany). Kasztelan Klemens zaś fundując klasztor Benedyktynek w Staniątkach obdarzył go Zatorem, co potwierdzał Konrad I mazowiecki w 1242 r. wymieniając Zator cum castoribus (z regale bobrowym, a więc prawem do łowienia bobrów). W 1243 r. mamy Zathor. Książę Bolesław V Wstydliwy w dokumencie wystawionym w Sandomierzu 23 lutego 1254 r. kilkukrotnie wymienia Zator[4].
28 maja 1260 r. w łacińskim dokumencie Władysława opolskiego wydanym w Raciborzu miejscowość wymieniona jest jako Zathar[5].
Nazwę miejscowości w zlatynizowanej staropolskiej formie Zathor wymienia w latach (1470–1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis[6]. Sebastian Fabian Klonowic pisał w 1595 r. w poemacie krajobrazowo-obyczajowym Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi:
gdy coraz dawny zamula a torem mknie Wisła nowym, zowią to zatorem.
W historii stosowana była również staropolska nazwa Zatór, którą w 1867 roku wymienia Jan Nepomucen Gątkowski w książce Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego.
Funkcjonująca w średniowieczu nazwa niemiecka Neustadt (Neuenstadt) znaczy ‘nowe miasto’.
Historia[edytuj | edytuj kod]
W 1179 roku prawdopodobnie powstał w miejscu lokalizacji Zatora gródek graniczny mający strzec szlaku handlowego prowadzącego z Krakowa na Śląsk. W 1228 notowane są pierwsze zapiski o wsi Zator. W 1292 uzyskał prawa miejskie z nadania księcia cieszyńskiego Mieszka. Zator otrzymał prawo składu w 1292 roku[7]. Zasadźcami nowego miasta byli Rydygier i Piotr, wcześniej biorący udział w zakładaniu pobliskich Kęt. Tym razem również sprowadzili osiedleńców z Niemiec, a obok nazwy polskiej używano nowej nazwy niemieckiej Neustadt (Newenstadt, Neestad)[8], dlatego czasem zaliczano miejscowość do bielskiej wyspy językowej.
Od 1315 roku miasto było częścią księstwa oświęcimskiego[9]. W latach 1445–1564 stolica księstwa zatorskiego powstałego z podziału księstwa oświęcimskiego.
W 1513 włączona do Korony Królestwa Polskiego. W 1564 roku wraz z całym księstwem oświęcimskim i zatorskim leżała w granicach Korony w powiecie śląskim województwa krakowskiego jako siedziba starostwa niegrodowego. Po unii lubelskiej w 1569 księstwo Oświęcimia i Zatora stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w granicach której pozostawało do I rozbioru Polski w 1772[9]. W XVI i XVII w. – centrum reformacji. W XV i XVI w. w Zatorze zbierał się sąd ziemski ławniczy zwany gajonym. Po inkorporacji, wprowadzono prawo ziemskie polskie, na podstawie którego utworzono w mieście sąd ziemski, który orzekał przez blisko sto lat, do połowy XVII w. Po stuletniej przerwie, w 1765 r. wznowił działalność, jednak władze zaborcze zlikwidowały go w 1784 r.[10]
Po rozbiorach Zator znalazł się w zaborze austriackim, wchodząc w skład Królestwa Galicji i Lodomerii. W latach 1772–1918 cesarze austriaccy tytułowali się książętami Zatora (Herzog von Zator). Od XIX w. rozwijał się drobny przemysł. W latach 1815–1866 – na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Zator został włączony do Związku Niemieckiego. W latach 1896–1934 pozbawiony praw miejskich. Podczas II wojny światowej wcielony do III Rzeszy. Wyzwolony 26 stycznia 1945 r.
Martin Waldseemüller, fragment mapy Małopolski z zaznaczonym Zatorem (Sator), 1507 r.[11]
Zator w granicach Korony Królestwa Polskiego na mapie Wacława Grodzieckiego wydanej w 1592 roku
Zator na starej mapie Księstwa Oświęcimskiego i Księstwa Zatorskiego – Abraham Ortelius (1603)
Demografia[edytuj | edytuj kod]
Piramida wieku mieszkańców Zatora w 2014 roku[12].
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
- Kościół parafialny pw. św. Wojciecha i św. Jerzego z 1393 r. Gotycki z elementami neogotyku. Kilkukrotnie restaurowany, ostatnio w latach 1959–1973 z częściową przebudową wnętrza. Wewnątrz kościoła liczne pamiątki. Obok kościoła grobowiec księżnej Apolonii Poniatowskiej, właścicielki dóbr zatorskich w XVIII / XIX w. W krypcie pod kościołem spoczywają kolatorzy zatorskiej świątyni m.in. Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa i jej mąż gen. St. Wąsowicz, adiutant Napoleona I oraz Maurycy i Ludwika Potoccy. Wewnątrz kościoła neogotycki ołtarz z obrazem Matki Boskiej Śnieżnej okrytym srebrną sukienką oraz droga krzyżowa autorstwa słowackiego malarza Bohuna. Obraz Chrystusa w koronie cierniowej, dwa inne w nawie prawej. Tył wnętrza kościoła nowoczesny, żelbetonowy. Chór organowy modernistyczny. Organy dwuwieżowe, piszczałkowe o barokowym brzmieniu, nowoczesne. Jest to kościół dziekański.
- Zamek pierwotnie o cechach obronnych, książęcy z 1445 r. W późniejszym okresie przebudowany na rezydencję magnacką. Gruntownie odrestaurowany przez Potockich w 1836 r. według projektu F.M. Lanciego, następnie po wojnie w latach 1960–1970. Sale na parterze udostępnione zwiedzającym.
- Relikty fortyfikacji miejskich – zachowane fragmenty średniowiecznych obwarowań miejskich w zachodniej części miasta.
- Kompleksy stawów rybnych o średniowiecznej genezie.
- Cmentarz komunalny z 1784 r.
- Cmentarz żydowski z poł. XIX w.
- Aleja lipowa – pomnik przyrody.
- Folwark „Podlipki”.
- Figury (m.in. św. Jana Kantego, św. Jana Nepomucena i wiele innych) oraz liczne krzyże przydrożne
- Park z XIX w.
- Około 50 budowli na terenie miasta posiada cechy zabytkowe.
Gospodarka i przemysł[edytuj | edytuj kod]
W latach 2009–2012 oddano inwestorom blisko 40 ha w pełni uzbrojonych infrastrukturalnie terenów z zaprojektowanym dogodnym rozwiązaniem komunikacyjnym, w tym 30 ha na działalność przemysłową i 8 ha pod usługi. Wydzielone 4,9 ha zatorskiej strefy zostało włączone w Specjalną Strefą Ekonomiczną, podstrefę Krakowskiego Parku Technologicznego. Docelowo SAG-SSE Zator obejmie ponad 100 ha terenów inwestycyjnych.
Turystyka[edytuj | edytuj kod]
- Lunapark „Zatorland” w skład którego wchodzi Park Ruchomych Dinozaurów, Park Mitologii, Park Świętego Mikołaja, Park Bajek i Stworzeń Wodnych oraz Park Owadów. Na terenie Lunaparku znajduje się między innymi kino 5D.[13]
- Na terenie miasta znajduje się największy rodzinny park rozrywki w Polsce „Energylandia”, którego otwarcie nastąpiło 14 lipca 2014 r.
- Liczne łowiska wędkarskie m.in.: Łowisko „Podlipki”, Zakole A, Zbiornik Piastowski, Zbiornik Tęczak
- Trasy rowerowe o różnej długości oraz różnym stopniu trudności m.in.: Dookoła Doliny Karpia, Dookoła Stawów Pełnych Karpia, Szlak Wiślany i wiele innych.
- Ośrodek wypoczynkowy stylizowany na dziki zachód Western Camp Resort.
Sport[edytuj | edytuj kod]
- piłka nożna – LKS Zatorzanka Zator
- siatkówka – Sokół Zator
- kolarstwo – UKS Sokół Goodman Zator
- zapasy – UKS Start Zator
Komunikacja[edytuj | edytuj kod]
Drogi krajowe[edytuj | edytuj kod]
- Droga droga krajowa nr 28 Zator – Wadowice – Nowy Sącz – Gorlice – Biecz – Jasło – Krosno – Sanok – Medyka.
- Droga droga krajowa nr 44 Gliwice – Mikołów – Tychy – Oświęcim – Zator – Skawina – Kraków.
Współpraca międzynarodowa[edytuj | edytuj kod]
Miasta i gminy partnerskie:
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Wyniki badań bieżących, Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [dostęp 2020-07-31] .
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r., Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 26 lipca 2013, ISSN 1505-5507 .
- ↑ Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 447 .
- ↑ Zbigniew Perzanowski , Dawny Zator, [w:] Cracovia, Polonia, Europa, Kraków 1995, s. 387–400, ISBN 83-86077-67-0 .
- ↑ Franciszek Kulczycki, Monumenta mediiaevi historica res gestas Poloniae illustrantia, t. IX, Kraków 1886, XL .
- ↑ Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis, Liber Beneficiorum, Aleksander Przezdziecki, Tom II, Kraków 1864, s. 229.
- ↑ Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 134.
- ↑ Krzysztof Koźbiał. Wadowice na tle osad starostwa zatorskiego : zarys dziejów do 1772 roku. „Wadoviana: przegląd historyczno-kulturalny”. 3, s. 38, 1999.
- ↑ a b Jan Nepomucen Gątkowski: Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego. Lwów: nakład autora, 1867.
- ↑ M. Pawlikowski , Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012 .
- ↑ Karte von der, Germania, Kleinpolen, Hungary, Walachai u. Siebenbuergen nebst Theilen der angraenzenden Laender z „Claudii Ptolemaei geographicae enarrationis libri octo”, 1525, Strassburg
- ↑ Zator w liczbach, [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostęp 2016-01-10] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Dinozatorland.
- ↑ Strona miasta i gminy Zator.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Zator, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 457 .
|
|
|
|
|