49°59′47″N 19°26′17″E/49,996389 19,438056Zator (województwo małopolskie)
| ||||
| ||||
 Rynek z ratuszem | ||||
| ||||
| Państwo |  Polska
| |||
| Województwo |  małopolskie
| |||
| Powiat | oświęcimski | |||
| Gmina | Zator | |||
| Data założenia | XII wiek | |||
| Prawa miejskie | 1292 do 1896, odzyskane 1934 | |||
| Burmistrz | Mariusz Makuch | |||
| Powierzchnia | 11,52 km² | |||
| Wysokość | 239 m n.p.m. | |||
| Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość |
3702[1] 321,4 os./km² | |||
| Strefa numeracyjna | (+48) 33 | |||
| Kod pocztowy | 32-640 | |||
| Tablice rejestracyjne | KOS | |||
Położenie na mapie gminy Zator   Zator | ||||
Położenie na mapie Polski  Zator | ||||
Położenie na mapie województwa małopolskiego  Zator | ||||
Położenie na mapie powiatu oświęcimskiego  Zator | ||||
| 49°59′47″N 19°26′17″E/49,996389 19,438056
| ||||
| TERC (TERYT) | 1213094 | |||
| SIMC | 0927576 | |||
Urząd miejski Rynek 1032-640 Zator | ||||
| Strona internetowa | ||||
Zator (staropol. Zatór, niem. Neu(en)stadt, wil. Naojśtaod) – miasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, w powiecie oświęcimskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zator.
Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 3718 mieszkańców[2].
Spis treści
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Miasto położone nad Skawą, w Kotlinie Oświęcimskiej. Znane z hodowli ryb – zwłaszcza karpia królewskiego – i cyklicznej imprezy, Zatorskie Dni Karpia. Stolica Doliny Karpia.
Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 11,52 km²[3].
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. bielskiego.
Nazwa[edytuj | edytuj kod]
Nazwa miejscowości Zator to nazwa kulturowa pochodząca od wyrazu zator i oznacza „zaparcie toru”, zablokowanie lub znaczne zwężenie drogi lub nurtu rzeki. Osada powstała więc w miejscu, gdzie prosty bieg rzeki został przez wzniesienie zahamowany, a rzeka zmuszona do obejścia przeszkody. Taki naturalny zator jest widoczny na północ od Zatora, a na południe od wsi Palczowice, gdzie Skawa ostro skręca na zachód. Oprócz naturalnej przeszkody nie brakowało też usypanych ręką człowieka, gdyż miejscowość od dawna słynęła z hodowli ryb, a konkretnie karpia.
Lustracja z 1564 r. wyliczała w Zatorze 9 stawów, tj. 6 stawów w Łęgu (tzn. na przekopie od Skawy): Niżny, Bonar, Dąbrowny, Olszowy, Trzciany, Podwiesny (dodatkowo 5 odroślisk – gdzie odrastał narybek i 5 tarlisk) i 3 stawy w górnicy (tzn. na przekopie Wieprzówki): Borowy, Szydłowiecki, Staw Nowy[4].
Po raz pierwszy Zator wspomniany jest w 1228 r. w dokumencie wystawionym rzekomo przez księcia Kazimierza I opolskiego jako darowizna dla Komesa Klemensa z rodu Świebodziców: Contuli etiam prefate comiti Zator villam cum hominibus super Scauam et omni iure eorum (dokument uchodzi za sfałszowany). Kasztelan Klemens zaś fundując klasztor Benedyktynek w Staniątkach obdarzył go Zatorem, co potwierdzał Konrad I mazowiecki w 1242 r. wymieniając Zator cum castoribus (z regale bobrowym, a więc prawem do łowienia bobrów). W 1243 r. mamy Zathor. Książę Bolesław V Wstydliwy w dokumencie wystawionym w Sandomierzu 23 lutego 1254 r. kilkukrotnie wymienia Zator[5].
28 maja 1260 r. w łacińskim dokumencie Władysława opolskiego wydanym w Raciborzu miejscowość wymieniona jest jako Zathar[6].
Nazwę miejscowości w zlatynizowanej staropolskiej formie Zathor wymienia w latach (1470–1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis[7]. Sebastian Fabian Klonowic pisał w 1595 r. w poemacie krajobrazowo-obyczajowym Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi:
 |
W historii stosowana była również staropolska nazwa Zatór, którą w 1867 roku wymienia Jan Nepomucen Gątkowski w książce „Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego”.
Funkcjonująca w średniowieczu nazwa niemiecka Neustadt (Neuenstadt) znaczyła w tłumaczeniu nowe miasto.
Historia[edytuj | edytuj kod]
W 1179 roku prawdopodobnie powstał w miejscu lokalizacji Zatoru gródek graniczny mający strzec szlaku handlowego prowadzącego z Krakowa na Śląsk. W 1228 notowane są pierwsze zapiski o wsi Zator. W 1292 miejscowość uzyskuje prawa miejskie z nadania księcia cieszyńskiego Mieszka. Zator uzyskał prawo składu w 1292 roku[8]. Zasadźcami nowego miasta byli Rydygier i Piotr, wcześniej biorący udział w zakładaniu pobliskich Kęt. Tym razem również zaprosili oni przybyszów z Niemiec, a obok nazwy polskiej używano nowej nazwy niemieckiej Neustadt (Newenstadt, Neestad)[9], dlatego czasem zaliczano miejscowość do bielskiej wyspy językowej.
Od 1315 roku miasto było częścią księstwa oświęcimskiego[10]. W latach 1445–1564 stolica księstwa zatorskiego powstałego z podziału księstwa oświęcimskiego.
W 1513 włączona do Korony Królestwa Polskiego. W 1564 roku wraz z całym księstwem oświęcimskim i zatorskim leżała w granicach Korony, znajdowała się w województwie krakowskim w powiecie śląskim jako siedziba starostwa niegrodowego. Po unii lubelskiej w 1569 księstwo Oświęcimia i Zatoru stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów w granicach, której pozostawało do I rozbioru Polski w 1772[10]. W XVI i XVII w. – centrum reformacji. W XV i XVI w. w Zatorze zbierał się sąd ziemski ławniczy zwany gajonym. Po inkorporacji, wprowadzono prawo ziemskie polskie, na podstawie którego utworzono w mieście sąd ziemski. Orzekał przez blisko sto lat, do połowy XVII w. Po stuletniej przerwie, w 1765 r. wznowił swą działalność, jednak władze zaborcze zlikwidowały go w 1784 r.[11]
Po rozbiorach Polski miejscowość znalazła się w zaborze austriackim i leżała w granicach Austrii, wchodząc w skład Królestwa Galicji i Lodomerii. W latach 1772–1918 cesarze austriaccy tytułowali się jako książę Zatoru (Herzog von Zator). Od XIX w. w miejscowości rozwija się drobny przemysł. W latach 1815–1866 – na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Zator był włączony do Związku Niemieckiego. W latach 1896–1934 został pozbawiony praw miejskich. Podczas II wojny światowej wcielony do III Rzeszy. Wyzwolony 26 stycznia 1945 r.
Martin Waldseemüller, fragment mapy Małopolski z zaznaczonym Zatorem (Sator), 1507 r.[12]
Zator w granicach Korony Królestwa Polskiego na mapie Wacława Grodzieckiego wydanej w 1592 roku.
Zator na starej mapie Księstwa Oświęcimskiego i Księstwa Zatorskiego – Abraham Ortelius (1603)
Demografia[edytuj | edytuj kod]
- Piramida wieku mieszkańców Zatora w 2014 roku[1].
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
- Kościół parafialny pw. św. Wojciecha i św. Jerzego z 1393 r. Gotycki z elementami neogotyku. Kilkukrotnie restaurowany, ostatnio w latach 1959–1973 z częściową przebudową wnętrza. Wewnątrz kościoła liczne pamiątki. Obok kościoła grobowiec księżnej Apolonii Poniatowskiej, właścicielki dóbr zatorskich w XVIII/XIX w. W krypcie pod kościołem spoczywają kolatorzy zatorskiej świątyni m.in. Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa i jej mąż gen. St. Wąsowicz, adiutant Napoleona I oraz Maurycy i Ludwika Potoccy. Wewnątrz kościoła neogotycki ołtarz z obrazem Matki Boskiej Śnieżnej okrytym srebrną sukienką oraz droga krzyżowa autorstwa słowackiego malarza Bohuna. Obraz Chrystusa w koronie cierniowej, dwa inne w nawie prawej. Tył wnętrza kościoła nowoczesny, żelbetonowy. Chór organowy modernistyczny. Organy dwuwieżowe, piszczałkowe o barokowym brzmieniu, nowoczesne. Jest to kościół dziekański.
- Zamek pierwotnie o cechach obronnych, książęcy z 1445 r. W późniejszym okresie przebudowany na rezydencję magnacką. Gruntownie odrestaurowany przez Potockich w 1836 r. według projektu F.M. Lanciego, następnie po wojnie w latach 1960–1970. Sale na parterze udostępnione zwiedzającym.
- Relikty fortyfikacji miejskich – zachowane fragmenty średniowiecznych obwarowań miejskich w zachodniej części miasta.
- Kompleksy stawów rybnych o średniowiecznej genezie.
- Cmentarz komunalny z 1784 r.
- Cmentarz żydowski z poł. XIX w.
- Aleja lipowa – pomnik przyrody.
- Folwark „Podlipki”.
- Figury (m.in. św. Jana Kantego, św. Jana Nepomucena i wiele innych) oraz liczne krzyże przydrożne
- Park z XIX w.
- Około 50 budowli na terenie miasta posiada cechy zabytkowe.
Urodzeni w Zatorze[edytuj | edytuj kod]
- Z Zatora pochodził profesor Uniwersytetu Krakowskiego i kaznodzieja mistrz Paweł, który na pogrzebie króla Władysława Jagiełły, 18 czerwca 1434 r., wygłosił mowę po polsku. Wyliczył zbożne i najlepsze czyny króla i tym czułym przemówieniem wycisnął łzy wszystkim zebranym. Mistrz Paweł z Zatora wraz z zakonnikiem Piotrem z Borzykowej, w latach 1446 i 1447, przepisał nieistniejący już dziś kodeks łysogórski (kodeks został spalony wraz z innymi rękopisami klasztoru świętokrzyskiego w 1944 r. przez Niemców, podczas Powstania Warszawskiego w gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich).
- W Zatorze 3 sierpnia 1887 r. urodził się profesor Roman Rybarski – polski ekonomista i polityk Narodowej Demokracji, pracownik naukowy Uniwersytetu Jagiellońskiego, Politechniki Warszawskiej i Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1928–1935 zasiadał w sejmie z ramienia Stronnictwa Narodowego.
- 20 sierpnia 1915 r. w Zatorze urodził się polski rzeźbiarz Wiesław Müldner-Nieckowski, jego ojciec prof. inż. Gustaw Müldner budował tu wówczas most nad Skawą.
- Prof. Konstanty Grzybowski (ur. 17 lutego 1901 w Zatorze, zm. 19 czerwca 1970 w Krakowie), prawnik polski, historyk prawa, historyk idei, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek-korespondent PAN.
- Jerzy Remer (ur. 1888 w Zatorze, zm. 16 lutego 1979 w Toruniu) – polski historyk sztuki i konserwator zabytków
- Anna Seniuk – dzieciństwo spędziła w Zatorze
Gospodarka i przemysł[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
W latach 2009–2012 oddano inwestorom blisko 40 ha w pełni uzbrojonych infrastrukturalnie terenów z zaprojektowanym dogodnym rozwiązaniem komunikacyjnym, w tym 30 ha na działalność przemysłową i 8 ha pod usługi. Wydzielone 4,9 ha zatorskiej strefy zostało włączone w Specjalną Strefą Ekonomiczną, podstrefę Krakowskiego Parku Technologicznego. Docelowo SAG-SSE Zator obejmie ponad 100 ha terenów inwestycyjnych.
Turystyka[edytuj | edytuj kod]
- Lunapark „Zatorland” w skład którego wchodzi Park Ruchomych Dinozaurów, Park Mitologii, Park Świętego Mikołaja, Park Bajek i Stworzeń Wodnych oraz Park Owadów. Na terenie Lunaparku znajduje się między innymi kino 5D.[13]
- Na terenie miasta znajduje się największy rodzinny park rozrywki w Polsce „Energylandia”, którego otwarcie nastąpiło 14 lipca 2014 r.
- Liczne łowiska wędkarskie m.in.: Łowisko „Podlipki”, Zakole A, Zbiornik Piastowski, Zbiornik Tęczak
- Trasy rowerowe o różnej długości oraz różnym stopniu trudności m.in.: Dookoła Doliny Karpia, Dookoła Stawów Pełnych Karpia, Szlak Wiślany i wiele innych.
Sport[edytuj | edytuj kod]
- piłka nożna – LKS Zatorzanka Zator
- siatkówka – Sokół Zator
- kolarstwo – UKS Sokół Goodman Zator
- zapasy – UKS Start Zator
Komunikacja[edytuj | edytuj kod]
Drogi krajowe[edytuj | edytuj kod]
- Droga droga krajowa nr 28 Zator – Wadowice – Nowy Sącz – Gorlice – Biecz – Jasło – Krosno – Sanok – Medyka.
- Droga droga krajowa nr 44 Gliwice – Mikołów – Tychy – Oświęcim – Zator – Skawina – Kraków.
Współpraca międzynarodowa[edytuj | edytuj kod]
Miasta i gminy partnerskie:
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b http://www.polskawliczbach.pl/Zator, w oparciu o dane GUS.
- ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2010 r.). , 2011-06-10. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1734-6118.
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. , 2013-07-26. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507.
- ↑ Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 447.
- ↑ Zbigniew Perzanowski, Dawny Zator, [w:] Cracovia, Polonia, Europa, Kraków 1995, s. 387–400, ISBN 83-86077-67-0.
- ↑ Franciszek Kulczycki, „Monumenta mediiaevi historica res gestas Poloniae illustrantia”, Tomus IX, Cracoviae, 1886, s. XL.
- ↑ Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis, „Liber Beneficiorum”, Aleksander Przezdziecki, Tom II, Kraków 1864, s. 229.
- ↑ Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 134.
- ↑ Krzysztof Koźbiał. Wadowice na tle osad starostwa zatorskiego : zarys dziejów do 1772 roku. „Wadoviana: przegląd historyczno-kulturalny”. 3, s. 38, 1999.
- ↑ a b Jan Nepomucen Gątkowski: Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego. Lwów: nakład autora, 1867.
- ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
- ↑ „Karte von der, Germania, Kleinpolen, Hungary, Walachai u. Siebenbuergen nebst Theilen der angraenzenden Laender” z „Claudii Ptolemaei geographicae enarrationis libri octo”, 1525, Strassburg.
- ↑ Dinozatorland -strona główna.
- ↑ Strona miasta i gminy Zator.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Zator w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. XIV: Worowo – Żyżyn. Warszawa 1895.
| |||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| ||||||||||
| ||||||||||||||||||||
