Zator (województwo małopolskie)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Zobacz też: Zator w innych znaczeniach tej nazwy.
Zator
— miasto w gminie miejsko-wiejskiej —
Ilustracja
Ratusz na rynku w Zatorze (2021)
Herb
Herb
Państwo  Polska
Województwo  małopolskie
Powiat oświęcimski
Gmina Zator
Data założenia XII wiek
Prawa miejskie 1292 do 1896, odzyskane 1934
Burmistrz Mariusz Makuch
Powierzchnia 11,52 km²
Wysokość 239 m n.p.m.
Populacja (31.12.2019)
• liczba ludności
• gęstość
3664[1]
318,1 os./km²
Strefa numeracyjna (+48) 33
Kod pocztowy 32-640
Tablice rejestracyjne KOS
Położenie na mapie gminy Zator
Mapa konturowa gminy Zator, w centrum znajduje się punkt z opisem „Zator”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Zator”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Zator”
Położenie na mapie powiatu oświęcimskiego
Mapa konturowa powiatu oświęcimskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Zator”
Ziemia49°59′47″N 19°26′17″E/49,996389 19,438056
TERC (TERYT) 1213094
SIMC 0927576
Urząd miejski
Rynek 10
32-640 Zator
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Zator (staropol. Zatór, niem. Neu(en)stadt, wil. Naojśtaod) – miasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, w powiecie oświęcimskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zator.

Miasto ma 3664 mieszkańców (31 grudnia 2019)[1].

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Miasto położone nad Skawą, w Kotlinie Oświęcimskiej. Znane z hodowli ryb – zwłaszcza karpia królewskiego – i cyklicznej imprezy Zatorskie Dni Karpia. Stolica Doliny Karpia.

Miasto zajmuje 11,52 km² (1 stycznia 2011)[2].

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Nazwa pochodzi od wyrazu zator oznaczającego „zaparcie toru”, zablokowanie lub znaczne zwężenie drogi lub nurtu rzeki. Osada powstała więc w miejscu, gdzie prosty bieg rzeki został zahamowany, zmuszając do obejścia przeszkody. Taki naturalny zator jest widoczny na północ od miasta, a na południe od wsi Palczowice, gdzie Skawa ostro skręca na zachód. Oprócz naturalnej przeszkody nie brakowało też usypanych ręką człowieka, gdyż miejscowość od dawna słynęła z hodowli ryb, zwłaszcza karpia.

Lustracja z 1564 r. wyliczała w Zatorze 9 stawów, tj. 6 stawów w Łęgu (tzn. na przekopie od Skawy): Niżny, Bonar, Dąbrowny, Olszowy, Trzciany, Podwiesny (dodatkowo 5 odroślisk – gdzie odrastał narybek i 5 tarlisk) i 3 stawy w górnicy (tzn. na przekopie Wieprzówki): Borowy, Szydłowiecki, Nowy[3].

Po raz pierwszy Zator wspomniany został w 1228 r. w dokumencie wystawionym jakoby przez księcia Kazimierza I opolskiego jako darowizna dla Komesa Klemensa z rodu Świebodziców: „Contuli etiam prefate comiti Zator villam cum hominibus super Scauam et omni iure eorum” (dokument uchodzi za sfałszowany). Kasztelan Klemens zaś fundując klasztor Benedyktynek w Staniątkach obdarzył go Zatorem, co potwierdzał Konrad I mazowiecki w 1242 r. wymieniając Zator cum castoribus (z regale bobrowym, a więc prawem do łowienia bobrów). W 1243 r. mamy Zathor. Książę Bolesław V Wstydliwy w dokumencie wystawionym w Sandomierzu 23 lutego 1254 r. kilkukrotnie wymienia Zator[4].

28 maja 1260 r. w łacińskim dokumencie Władysława opolskiego wydanym w Raciborzu miejscowość wymieniona jest jako Zathar[5].

Nazwę miejscowości w zlatynizowanej staropolskiej formie Zathor wymienia w latach (1470–1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis[6]. Sebastian Fabian Klonowic pisał w 1595 r. w poemacie krajobrazowo-obyczajowym Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi:

gdy coraz dawny zamula a torem mknie Wisła nowym, zowią to zatorem.

Staropolską nazwę Zatór w 1867 roku podał Jan Nepomucen Gątkowski w książce Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego.

Funkcjonująca w średniowieczu nazwa niemiecka Neustadt (Neuenstadt) znaczy nowe miasto.

Historia[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Księstwo oświęcimskie, Zatory i Zawada (archeologia).
Staloryt Chateau de Zator / Zamek w Zatorze z pracy C. Forstera, Pologne, Paryż 1840, sygnowany Ch. Lataisse

W 1179 roku prawdopodobnie powstał w miejscu lokalizacji Zatora gródek graniczny mający strzec szlaku handlowego prowadzącego z Krakowa na Śląsk. W 1228 notowane są pierwsze zapiski o wsi Zator. W 1292 uzyskał prawa miejskie z nadania księcia cieszyńskiego Mieszka. Zator otrzymał prawo składu w 1292 roku[7]. Zasadźcami nowego miasta byli Rydygier i Piotr, wcześniej biorący udział w zakładaniu pobliskich Kęt. Tym razem również sprowadzili osiedleńców z Niemiec, a obok nazwy polskiej używano niemieckiej nazwy Neustadt (Newenstadt, Neestad)[8], dlatego czasem zaliczano miejscowość do bielskiej wyspy językowej.

Od 1315 roku miasto było częścią księstwa oświęcimskiego[9]. W latach 1445–1564 stolica księstwa zatorskiego powstałego z podziału księstwa oświęcimskiego.

W 1513 włączona do Korony Królestwa Polskiego. W 1564 roku wraz z całym księstwem oświęcimskim i zatorskim leżała w granicach korony w powiecie śląskim województwa krakowskiego jako siedziba starostwa niegrodowego. Po unii lubelskiej w 1569 księstwo Oświęcimia i Zatora stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w której pozostawało do I rozbioru w 1772[9]. W XVI i XVII w. – centrum reformacji. W XV i XVI w. w Zatorze zbierał się sąd ziemski ławniczy zwany gajonym. Po inkorporacji, wprowadzono prawo ziemskie polskie, na podstawie którego utworzono w mieście sąd ziemski, który orzekał przez blisko sto lat, do połowy XVII w. Po stuletniej przerwie, w 1765 r. wznowił działalność, jednak władze zaborcze zlikwidowały go w 1784 r.[10]

Po rozbiorach Zator znalazł się w zaborze austriackim, wchodząc w skład Królestwa Galicji i Lodomerii. W latach 1772–1918 cesarze austriaccy tytułowali się książętami Zatora (Herzog von Zator). Od XIX w. rozwijał się drobny przemysł. W latach 1815–1866 – na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Zator został włączony do Związku Niemieckiego. W latach 1896–1934 pozbawiony praw miejskich. Podczas II wojny światowej wcielony do III Rzeszy. Wyzwolony 26 stycznia 1945 r.

W latach 1975–1998 w woj. bielskim.


Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Kościół par. pw. św. Wojciecha i św. Jerzego z 1393 roku
Zamek w Zatorze
Kamienice przy rynku
Nowe budownictwo przy ul. Jana Pawła II
  • Kościół parafialny pw. św. Wojciecha i św. Jerzego z 1393 r. Gotycki z elementami neogotyku. Kilkukrotnie restaurowany, ostatnio w latach 1959–1973 z częściową przebudową wnętrza. Wewnątrz kościoła liczne pamiątki. Obok kościoła grobowiec księżnej Apolonii Poniatowskiej, właścicielki dóbr zatorskich w XVIII / XIX w. W krypcie pod kościołem spoczywają kolatorzy zatorskiej świątyni m.in. Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa i jej mąż gen. St. Wąsowicz, adiutant Napoleona I oraz Maurycy i Ludwika Potoccy. Wewnątrz kościoła neogotycki ołtarz z obrazem Matki Boskiej Śnieżnej okrytym srebrną sukienką oraz droga krzyżowa autorstwa słowackiego malarza Bohuna. Obraz Chrystusa w koronie cierniowej, dwa inne w nawie prawej. Tył wnętrza kościoła nowoczesny, żelbetonowy. Chór organowy modernistyczny. Organy dwuwieżowe, piszczałkowe o barokowym brzmieniu, nowoczesne. Jest to kościół dziekański.
  • Zamek pierwotnie o cechach obronnych, książęcy z 1445 r., przebudowany na rezydencję magnacką. Gruntownie odrestaurowany przez Potockich w 1836 r. według projektu F.M. Lanciego, następnie po wojnie w latach 1960–1970. Sale na parterze udostępnione zwiedzającym.
  • Relikty fortyfikacji miejskich – zachowane fragmenty średniowiecznych obwarowań miejskich w zachodniej części miasta.
  • Kompleksy stawów rybnych o średniowiecznej genezie.
  • Cmentarz komunalny z 1784 r.
  • Cmentarz żydowski z poł. XIX w.
  • Aleja lipowa – pomnik przyrody.
  • Folwark „Podlipki”.
  • Figury (m.in. św. Jana Kantego, św. Jana Nepomucena i wiele innych) oraz liczne krzyże przydrożne
  • Park z XIX w.
  • Około 50 budowli na terenie miasta posiada cechy zabytkowe.

Gospodarka i przemysł[edytuj | edytuj kod]

Strefa Aktywności Gospodarczej

W latach 2009–2012 oddano pod inwestycje blisko 40 ha uzbrojonych infrastrukturalnie terenów z zaprojektowanym dogodnym rozwiązaniem komunikacyjnym, w tym 30 ha na działalność przemysłową i 8 ha pod usługi. Wydzielone 4,9 ha zatorskiej strefy zostało włączone w Specjalną Strefą Ekonomiczną, podstrefę Krakowskiego Parku Technologicznego. Docelowo SAG-SSE Zator obejmie ponad 100 ha terenów inwestycyjnych.

Turystyka[edytuj | edytuj kod]

Park Mitologii
  • Lunapark „Zatorland” w skład którego wchodzi Park Ruchomych Dinozaurów, Park Mitologii, Park Świętego Mikołaja, Park Bajek i Stworzeń Wodnych oraz Park Owadów. Na terenie Lunaparku znajduje się między innymi kino 5D.[12]
  • Największy w Polsce rodzinny park rozrywki „Energylandia”, otwarty 14 lipca 2014 r.
  • Łowiska wędkarskie, m.in.: Podlipki, Zakole A, Zbiornik Piastowski, Zbiornik Tęczak.
  • Trasy rowerowe o różnym stopniu trudności m.in.: Dookoła Doliny Karpia, Dookoła Stawów Pełnych Karpia, Szlak Wiślany.
  • Ośrodek wypoczynkowy stylizowany na dziki zachód Western Camp Resort.

Sport[edytuj | edytuj kod]

Transport[edytuj | edytuj kod]

W mieście jest działający sezownowo przystanek kolejowy.

Drogi krajowe

Współpraca międzynarodowa[edytuj | edytuj kod]

Miasta i gminy partnerskie:

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Wyniki badań bieżących, Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [dostęp 2020-07-31].
  2. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r., Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 26 lipca 2013, ISSN 1505-5507.
  3. ↑ Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 447.
  4. ↑ Zbigniew Perzanowski, Dawny Zator, [w:] Cracovia, Polonia, Europa, Kraków 1995, s. 387–400, ISBN 83-86077-67-0.
  5. ↑ Franciszek Kulczycki, Monumenta mediiaevi historica res gestas Poloniae illustrantia, t. IX, Kraków 1886, XL.
  6. ↑ Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis, Liber Beneficiorum, Aleksander Przezdziecki, Tom II, Kraków 1864, s. 229.
  7. ↑ Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych, Warszawa 1920, s. 134.
  8. ↑ Krzysztof Koźbiał. Wadowice na tle osad starostwa zatorskiego : zarys dziejów do 1772 roku. „Wadoviana”. 3, s. 38, 1999. 
  9. ↑ a b Jan Nepomucen Gątkowski, Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego, Lwów 1867.
  10. ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
  11. ↑ Karte von der, Germania, Kleinpolen, Hungary, Walachai u. Siebenbuergen nebst Theilen der angraenzenden Laender z „Claudii Ptolemaei geographicae enarrationis libri octo”, 1525, Strassburg
  12. ↑ Dinozatorland.
  13. ↑ Strona miasta i gminy Zator.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Gmina Zator
Miasto
Wsie
Integralne
części wsi

Herb Zator.jpg

Powiat oświęcimski
Miasta
Gminy miejskie
Gminy miejsko-wiejskie
Gminy wiejskie

Herb powiatu oświęcimskiego

Powiat oświęcimski (1920–32 i 1951–75)
Przynależność wojewódzka
Miasta (1920–32)
Miasteczka (1920–32)
  • brak
Gminy miejskie (1920–32 i 1951–75)
Osiedla (1954–72)
Gminy wiejskie zbiorowe (1951–75)
Gromady
(1954–72)
Powiat wadowicki (1920–39 i 1945–75)
Przynależność wojewódzka
Miasta / Prawa miejskie (1920–34 →)
Miasteczka (1920–34)
Gminy miejskie (1920–39 i 1945–75)
Gminy wiejskie zbiorowe
(1934–39, 1945–54 i 1973–75)
Gromady
(1954–72)
  1. ↑ a b c d e f g h i podczas okupacji 1939–45 włączono do III Rzeszy (rejencja katowicka); nawias oznacza gminę zniesioną w GG (w III Rzeszy obowiązywały gminy jednostkowe)
  2. ↑ a b c d e f podczas okupacji 1939–45 włączono do Landkreis Krakau
  3. ↑ a b c podczas okupacji 1939–45 włączono do Landkreis Neumarkt
Miasta województwa małopolskiego
Miasta na prawach powiatu
Miasta powiatowe
Miasta gminne

Herb województwa małopolskiego

Województwo bielskie (1975–1998)
Miejscowości o statusie miasta
(1975–1998)
„Miasta” (1975–1991) /
Gminy miejskie (1991/92–1998)
Gminy miejsko-wiejskie[A][B]
(1991/92–1998)
„Gminy” (1975–1991) /
Gminy wiejskie (1991/92–1998)
  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Do 1991, miasto i jednoimienna gmina posiadały wspólne organa, mimo że stanowiły odrębne jednostki administracyjne
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Na przełomie 1991/92, miasto i jednoimienną gminę (posiadające wspólne organa) formalnie połączono w jedną gminę miejsko-wiejską
  3. ↑ 1 I 1997 zmiana nazwy gminy: Haźlach → Hażlach
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zator_(województwo_małopolskie)&oldid=64843925”