Zbigniew Nienacki

Grób pisarza na cmentarzu w Jerzwałdzie

Zbigniew Nienacki, prawdziwe nazwisko Zbigniew Tomasz Nowicki (ur. 1 stycznia 1929 w Łodzi, zm. 23 września 1994 w Morągu) – polski pisarz i dziennikarz.

Syn Jana i Cecylii z Daneckich. Ojciec był urzędnikiem, a matka nauczycielką. Zadebiutował w wieku 17 lat. Największą sławę przyniosła mu seria powieści dla młodzieży o przygodach Pana Samochodzika, muzealnika-detektywa. Opinię pisarza kontrowersyjnego i niestroniącego od erotyki zawdzięcza powieściom dla dorosłych, między innymi Raz w roku w Skiroławkach oraz powieści historycznej Dagome iudex.

Życie i twórczość

W 1940 został wraz z rodziną wysiedlony do Słupi Skierniewickiej, pracował fizycznie. Po wojnie powrócił z rodziną do Łodzi i w styczniu 1945 do przedwojennego mieszkania. Niebawem rozpoczął naukę w Liceum Ogólnokształcącym nr 3.

W 1946 napisał pierwszą powieść dla młodzieży Związek poszukiwaczy skarbów, która była drukowana w odcinkach w tygodniku Przyjaciel. Drukował też wiersze w Kuźnicy i w Szpilkach.

W 1948 ukończył szkołę i wyjechał do Szklarskiej Poręby, gdzie krótko pracował jako wychowawca w Domu Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. W tym samym roku rozpoczął studia w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi. Rok później otrzymał stypendium i zaczął studiować scenopisarstwo w Wszechzwiązkowym Państwowym Instytucie Kinematografii w Moskwie. Z Moskwy cofnięto go do Polski w 1950 z opinią "antystalinowca". Wtedy wstrzymano druk w "Czytelniku" jego pierwszej książki Chłopcy, pisarza usunięto ze studiów, a ojca wyrzucono z pracy.

Po pewnym czasie otrzymał etat redaktora w Głosie Robotniczym, gdzie pracował do 1958 (do szkoły filmowej ponownie go nie przyjęto). W tym okresie zaczął się posługiwać pseudonimem Zbigniew Nienacki. W 1952 ożenił się z Heleną Dębską, a w 1953 urodził się im syn Mariusz (był lekarzem, zmarł w 1999). W 1964 zostawił żonę i syna, by spokojnie realizować karierę pisarza. Przełomem w życiu i twórczości pisarza było w 1967 jego przeprowadzenie się do Jerzwałdu niedaleko Iławy, gdzie związał się z Alicją Janeczek.

W 1957 wydał powieść Uroczysko, którą uważał za swój właściwy debiut. W latach 1954–1964 pracował w tygodniku "Odgłosy", gdzie kierował działem reportażu, potem działem filmowym, a na koniec działem kobiecym. Owocem tej pracy był tom reportaży Ucieczka z przedmieścia. W 1958 na łamach "Odgłosów" wydał powieść w odcinkach Zabójstwo Herakliusza Pronobisa.

W 1960 wydał Skarb Atanaryka, w 1961 Pozwolenie na przywóz lwa i Worek Judaszów, a w 1962 w Głosie Robotniczym powieść w odcinkach Wąż morski. W 1961 opublikował Laseczkę i tajemnicę, w 1963 Podniesienie, a w 1964 Z głębokości oraz powieść dla młodzieży Wyspa Złoczyńców, która stała się początkiem serii książek o Panu Samochodziku.

W latach 1962–1965 pełnił funkcję ławnika sądowego w Wydziale Karnym Sądu Rejonowego w Łodzi. Pokłosiem tej działalności było wydane w 1965 Sumienie. W 1962 został członkiem Związku Literatów Polskich, a w 1964 otrzymał nagrodę miasta Łodzi za Podniesienie i Worek Judaszów. W 1966 otrzymał kolejną nagrodę za powieść Liście dębu (pierwotny tytuł Święta miłość), której tom I ukazał się drukiem w 1967, a tom II w 1969. W 1966 wydał kolejną książkę młodzieżową Pan Samochodzik i templariusze, a w 1967 Księgę strachów.

W 1969 wydał Niesamowity dwór, w 1970 Nowe przygody Pana Samochodzika, w 1971 powieść dla dorosłych Mężczyzna czterdziestoletni, a w 1975 Pan Samochodzik i tajemnica tajemnic.

Trzecim, obok książek dla dorosłych i dla młodzieży, nurtem twórczości pisarza były sztuki teatralne. W 1961 napisał "Termitierę", w 1963 "Golem", "Myszy króla Popiela" i "Styks" (druk: 1966), w 1966 "Opowieść o Bielinku", w 1967 "Miejsce dla żywych" (nie wystawiono jej), w 1968 "Nekropolis"; w latach sześćdziesiątych napisał też "Na Kasjopei zaraza".

Przygotował widowiska telewizyjne: "Krwawa ręka" (1967) i "Dziewięć złotych naczyń" (1968). Na podstawie "Podniesienia" opracował słuchowisko radiowe "Bielinek". Ponadto malował i rzeźbił.

Pisarz tworzył kolejne powieści młodzieżowe o Panu Samochodziku, a jednocześnie swoje najbardziej znane książki dla dorosłych: "Uwodziciel" (1979), "Raz w roku w Skiroławkach", tom 1–2 (1983), "Wielki las" (1987) i "Dagome iudex", tom 1–3 (1989–1990). Tę ostatnią, napisaną w gatunku fantasy powieść uważał za najlepszą w swoim dorobku literackim.

W 1977 w plebiscycie czytelników Płomyka otrzymał "Orle Pióro". W 1988 roku "Wielki las" wyróżniono nagrodą Stowarzyszenia Księgarzy Polskich, a w 1991 pisarza uhonorowano nagrodą za twórczość dla dzieci i młodzieży. Kilka powieści Zbigniewa Nienackiego doczekało się adaptacji filmowej. Stanisław Jędryka w 1965 nakręcił "Wyspę Złoczyńców", Jerzy Passendorfer "Akcję Brutus" według "Worka Judaszów", a w telewizji pojawił się serial "Samochodzik i templariusze" ze Stanisławem Mikulskim w roli głównej. Z kolei Janusz Kidawa nakręcił film "Pan Samochodzik i niesamowity dwór", Kazimierz Tarnas "Pan Samochodzik i praskie tajemnice" (filmowa wersja "Tajemnicy tajemnic"), a w 1991 roku Janusz Kidawa "Latające machiny kontra Pan Samochodzik" (filmowa wersja "Złotej rękawicy").

Jego książki tłumaczono na wiele języków: niemiecki, rosyjski, ukraiński, czeski, słowacki, bułgarski, węgierski, gruziński, ormiański, baszkirski i kirgiski.

Zbigniew Nienacki był aktywnym członkiem PZPR (od 1962), ORMO (od 1963), PRON (od 1982) i ZLP. W latach 50. wspierał działalność UB,w 80. w lokalnej prasie pisał artykuły krytykujące „Solidarność”. W latach 60. zasiadał w Wojewódzkiej Radzie Narodowej w Łodzi.

Twórczość

Seria o Panu Samochodziku

Kolejność zgodna z wewnętrzną chronologią cyklu (nie według pierwszych wydań):

• Pozwolenie na przywóz lwa (nowy tytuł: Pierwsza przygoda Pana Samochodzika) (1961)
• Uroczysko (nowy tytuł: Pan Samochodzik i święty relikwiarz) (1957)
• Skarb Atanaryka (nowy tytuł: Pan Samochodzik i skarb Atanaryka) (1960)
• Wyspa Złoczyńców (nowy tytuł: Pan Samochodzik i Wyspa Złoczyńców) (1964)
• Pan Samochodzik i templariusze (1966)
• Księga strachów (nowy tytuł: Pan Samochodzik i dziwne szachownice) (1967)
• Niesamowity dwór (nowy tytuł: Pan Samochodzik i niesamowity dwór) (1970)
• Nowe przygody Pana Samochodzika (nowy tytuł: Pan Samochodzik i Kapitan Nemo) (1970)
• Pan Samochodzik i zagadki Fromborka (1972)
• Pan Samochodzik i Fantomas (1973)
• Pan Samochodzik i tajemnica tajemnic (1975)
• Pan Samochodzik i Winnetou (1976)
• Pan Samochodzik i Niewidzialni (1977)
• Pan Samochodzik i złota rękawica (1979)
• Pan Samochodzik i człowiek z UFO (nowy tytuł: Pan Samochodzik i Nieśmiertelny) (1985)
• Pan Samochodzik i nieuchwytny kolekcjoner (1997) (książka dokończona przez Jerzego Ignaciuka)
• Pan Samochodzik i testament rycerza Jędrzeja (1997) (zaadaptowany tekst Zabójstwo Herakliusza Pronobisa przez Jerzego Ignaciuka - pierwotny tekst nie ma nic wspólnego z Panem Samochodzikiem)

Powieści dla dorosłych

• Worek Judaszów (1961)
• Podniesienie (1963)
• Laseczka i tajemnica (1963)
• Z głębokości (1964)
• Sumienie (1965)
• Liście dębu (t. 1 – 1967, t. 2 – 1969)
• Mężczyzna czterdziestoletni (1971)
• Uwodziciel (1978)
• Raz w roku w Skiroławkach (tom 1 i 2 – 1983)
• Wielki las (1987)
• Dagome iudex (wydane także jako Historia sekretna) (1989–1990)

Sztuki

• Termitiera (1962)
• Golem (1963)
• Styks (1963–1966)
• Opowieść o Bielinku (1966)

Filmografia

• Wyspa Złoczyńców (film, 1965) - scenariusz
• Z przygodą na ty (serial tv, 1966) - scenariusz
• Wyprawa odważnych (odc. 6) w: Z przygodą na ty (serial tv, 1966) - dialogi
• Akcja Brutus (film, 1970) - scenariusz
• Samochodzik i templariusze (serial tv, 1971) - scenariusz
• Pan Samochodzik i niesamowity dwór (film, 1986) - scenariusz

Ekranizacje

• Wyspa Złoczyńców (1965) – na podstawie powieści Wyspa Złoczyńców
• Akcja Brutus (1970) – na podstawie powieści Worek Judaszów
• Samochodzik i templariusze (1971) – na podstawie powieści Pan Samochodzik i templariusze
• Pan Samochodzik i niesamowity dwór (1986) – na podstawie powieści Niesamowity dwór
• Pan Samochodzik i praskie tajemnice (1988) – na podstawie powieści Pan Samochodzik i tajemnica tajemnic
• Latające machiny kontra Pan Samochodzik (1991) – na podstawie powieści Pan Samochodzik i złota rękawica

Bibliografia

• Wiesław Kot, PRL jak cudnie się żyło! (ISBN 978-83-245-1506-6)
• Piotr Łopuszański, Pan Samochodzik i jego autor: o książkach Zbigniewa Nienackiego dla młodzieży, Warszawa 2009, Wydawnictwo Nowy Świat. (ISBN 978-83-7386-329-3)

Linki zewnętrzne

• Internetowy Klub Nienackofanów