Zgorzelec

Zgorzelec
Panorama centrum miasta z osiedlem Konarskiego w tle
Herb Zgorzelca Flaga Zgorzelca
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Powiat	zgorzelecki
Gmina	gmina miejska
Data założenia	X wiek
Prawa miejskie	1303
Burmistrz	Rafał Gronicz
Powierzchnia	15,88 km²
Populacja (2012) • liczba ludności • gęstość	32 332 1995,2 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 75
Kod pocztowy	59-900 do 59-903
Tablice rejestracyjne	DZG
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Zgorzelec
Położenie na mapie Polski Zgorzelec
51°09′01″N 15°00′31″E
TERC (TERYT)	5020125021
SIMC	0936546
Urząd miejski ul. Domańskiego 7 59-900 Zgorzelec
Strona internetowa

Zgorzelec (łac. Gorlicium, niem. Görlitz, grnłuż. Zhorjelc, dlnłuż. Zgórjelc cz. Zhořelec) – miasto przygraniczne w województwie dolnośląskim, w polskiej części Łużyc Górnych, na prawym brzegu Nysy Łużyckiej, w Obniżeniu Żytawsko-Zgorzeleckim. Przed 1945 stanowiło prawobrzeżną część miasta Görlitz.

Zgorzelec jest siedzibą gminy wiejskiej Zgorzelec oraz powiatu zgorzeleckiego. Miasto należy do Związku Miast Polskich.

Według danych z 30 czerwca 2012 r. miasto miało 32 332 mieszkańców.

Położenie

Według danych z roku 2002 Zgorzelec ma obszar 15,86 km² (1586 ha), w tym:

• użytki rolne: 40%
• użytki leśne: 3%

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 15,88 km². Miasto stanowi 1,89% powierzchni powiatu.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa jeleniogórskiego.

Toponimia

Łużyce (Lausitz) w obrębie Wielkich Moraw w IX wieku

Górne Łużyce pod rządami Askańczyków w roku 1320

Królestwo Węgier w roku 1480

Nazwę miasta utworzono najprawdopodobniej od czasownika „gořeti”, tj. gorzeć, palić, płonąć – pierwotnie osadnictwo wiązało się z wypaleniem lasu. Według zapisów historycznych pierwotną nazwą miejscowości była nazwa Drewnow. Osada zbudowana z drewna spaliła się, a Sobiesław I odbudował ją przekształcając w miasto, które nazywano odtąd Zgorzelice. Niemiecka nazwa Gorlitz jest zgermanizowaną późniejszą formą wcześniejszej słowiańskiej nazwy.

Nazwy pojawiające się w najstarszych dokumentach

• Villa Goreliz (1071) – najstarsza pisemna wzmianka o Görlitz/Zgorzelcu jest w łacińskim dokumencie wystawionym przez cesarza Henryka IV. Zgodnie z jego wolą biskupowi miśnieńskiemu Benonowi zostało przekazanych z rąk banity o imieniu Ozer osiem „łanów królewskich” w „Villa Goreliz” (Gorelic) (ok. 192÷432 ha).
• Yzcorelik, Yzcorzelik – 1126
• Drewnow, Drzewniow, Yzhorelik – 1131
• Gorliz, Gorlic – 1238
• Zgorliz – 1241
• Goerlitcz, Goerlitz – 1266
• Gorlicz – 1301
• Gorlitz – 1322
• Gerlicz – 1378
• Gurlicz – 1384, 1456
• Garlicz – 1429
• Gorlicze – 1430
• Gorlitcz – 1434, 1475
• Ghorlitz – 1443
• Gorlitzsch – 1488
• Gorlytz – 1511
• Gorlicium, Gorlcia – używane były także formy zlatynizowane
• Zgorelc oraz Zgorzelec – 1847; śląski pisarz Józef Lompa w książce „Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej” wydanej w Głogówku
• Ost-Görlitz – (do 1946) nazwa prawobrzeżnej części miasta
• Görlitz Moys – (od 1 czerwca 1929 do 14 marca 1947) nazwa prawobrzeżnej południowej dzielnicy miasta
• Zgorzelice – nazwa polskiej części miasta w latach 1945–1946
• Zgorzelec – obecna nazwa polskiej części miasta wprowadzona po II wojnie światowej obowiązująca od 19 maja 1946
• Zgorzelec Ujazd – nazwa południowej dzielnicy miasta obowiązująca od 15 marca 1947 (obecnie administracyjna nazwa Zgorzelec).

Historia

Widok miasta „Gorlitz” od wschodu, 1575

Widok miasta "Görlitz" w 1650 r. na miedziorycie Matthäusa Meriana. Teren dzisiejszego Zgorzelca widoczny z prawej strony jako przedmieście Görlitz

Marchia Łużycka pod rządami Królestwa Czech (Habsburgowie) w roku 1747

Mapa miasta „Goerlitz” i jego wschodniego przedmieścia (u góry mapy) z 1750 r.

• okolice obecnego Zgorzelca początkowo zamieszkiwali Bieżuńczanie (Besunzane civitates II), oraz Milczanie (Milzane civitates XXX) wymienieni w połowie IX wieku w nocie „Geograf Bawarski” sporządzonej dla Ludwika Niemca.
• 871–894 – teren państwa wielkomorawskiego
• na przełomie X i XI w. gród Serbołużyczan zajęty i włączony do Polski wraz z Łużycami przez Bolesława I Chrobrego; po jego śmierci przejściowo pod panowaniem margrabiów brandenburskich, następnie Czech
• 1071 – Pojawia się najstarsza pisemna wzmianka o Zgorzelcu w dokumencie wystawionym przez cesarza Henryka IV. Zgodnie z jego wolą biskupowi miśnieńskiemu Benonowi zostało przekazanych z rąk banity o imieniu Ozer osiem „łanów królewskich” w „Villa Goreliz” (Gorelic)
• 1076 – osada wraz ze wschodnią częścią Łużyc Górnych przyłączona do Czech
• 1131 – powstał gród nad Nysą Łużycką z polecenia czeskiego księcia Sobiesława
• 1303 – prawa miejskie
• 1319–1329 – miasto pod panowaniem Henryka I Jaworskiego
• 1346–1815 – miasto-członek górnołużyckiego Związku Sześciu Miast
• 1377 – powstało oddzielne księstwo Görlitz utworzone przez króla czeskiego i cesarza niemieckiego Karola IV, z Janem Zgorzeleckim jako księciem
• 1466 – pod panowaniem króla węgierskiego Macieja Korwina
• 1618–1648 – zniszczenia w czasie wojny trzydziestoletniej
• 1635–1815 – z Łużycami Górnymi we władaniu książąt saskich
• 1815 – po kongresie wiedeńskim włączony został do Prus i stał się częścią prowincji Śląsk (Schlesien),
• od 1848 połączenie kolejowe z Węglińcem, od 1865 z Lubaniem i Jelenią Górą
• W 1940 roku do Zgorzelca i okolic dotarł pierwszy gaz przesłany z Gazowni Miejskiej w Wałbrzychu i znacząco poprawiło rozwój miasta.
• w czasie II wojny światowej 1939–1945 obóz dla jeńców – podoficerów i szeregowych różnej narodowości (Stalag VIII A), przez który według szacunków przeszło ponad 100 tysięcy więźniów, a zginęło kilka tysięcy jeńców – głównie radzieckich i włoskich
• kwiecień 1945 – zacięte walki o sforsowanie Nysy Łużyckiej na północ od Zgorzelca w okolicach wsi Prędocice, miasto nie zostało dotknięte bezpośrednimi działaniami wojennymi. Wysadzenie wszystkich mostów na Nysie Łużyckiej przez oddziały SS
• 1945 – ustalenie granicy na Nysie Łużyckiej w wyniku czego prawobrzeżna część miasta zostaje włączona do Polski; wysiedlenie dotychczasowej ludności do Niemiec
• 1948 – data powstania obowiązującej nazwy miasta (zamiast Zgorzelice)
• 6 lipca 1950 – podpisano tu układ zgorzelecki między PRL a NRD uznający formalnie granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej
• Po II wojnie światowej osiedlono tu (oraz w Policach w woj. zachodniopomorskim) dużą kolonię greckich i macedońskich uchodźców (głównie komunistycznych partyzantów), którzy szukali schronienia w Polsce po greckiej wojnie domowej 1946–1948. Łącznie ich liczba sięgała 14 tysięcy osób. Wielu z nich wróciło do Grecji po upadku dyktatury wojskowej i amnestii dla uczestników wojny.
  Dziś w mieście odbywa się festiwal piosenki greckiej (→ Eleni) pod patronatem ambasady greckiej organizowany przez Nikosa (Nikolaosa) Rusketosa.
• 1959–1965 – niedaleko Zgorzelca zlokalizowano odkrywkową Kopalnię Węgla Brunatnego Turów oraz Elektrownię Turów.
• 1998 – 5 maja proklamowano powołanie wraz z Görlitz Europamiasta Zgorzelec/Görlitz (Europastadt Görlitz/Zgorzelec)

Zabytki

Widok na Zgorzelec z dachu Domu Kultury

Plac Pocztowy pod koniec budowy

Dom Jakuba Böhme przy ul. Daszyńskiego 12

Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są:

• miasto, ośrodek historyczny
• zespół parków miejskich, z l. 1870-1930
• kamienice, ul. Bohaterów Getta 1 A, 3, 5, z l. 1896-7 r., 1900 r.
• dom, ul. Czachowskiego 1, z pocz. XX w.
• Przedmieście Nyskie – zespół architektoniczny – najstarsza cz. Zgorzelca od XVII w.:
  • kamienice, ul. Daszyńskiego 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 19, 20, 67, 68, 70, 71, 72, 73, 75A, 75 B, 76 z budynkiem gospodarczym, 77, 78, 82, 83, 98, z XVI w., XVII-XVIII w., XIX w./XX w.
  • dom Jakuba Böhme, ul. Daszyńskiego 12
  • kamienica, ul. Wolności 7, z ok. 1880 r.
  • zespół dawnego młyna, ul. Wrocławska 2: budynek administracyjny, obecnie mieszkalny, elewator
• kamienice, ul. Domańskiego 1, 2, 4, z l. 1898-99, XIX w.
• pałac, ul. Francuska 39 (d. 12), z 1730 r.: park
• rządcówka, ul. Henrykowska 5, z 1880 r., ogród
• willa, ul. św. Jana 20, z 1898 r.
• kamienice, ul. Kościuszki 2, 16, z l. 1905-1910
• dom kołodzieja, budynek mieszkalno-gospodarczy (przeniesiony), Al. Lipowe 1, drewniany, z 1822 r. o konstrukcji przysłupowy przy obwodnicy miejskiej
• kamienica, ul. Łużycka 11, z 1898 r.
• monumentalny gmach Miejskiego Domu Kultury, ul. Parkowa 1, z l. 1898-1902, miejsce podpisania układu zgorzeleckiego
• dwa domy, obecnie internat, ul. Partyzantów 2-4, z pocz. XX w.
• kamienice, ul. Piłsudskiego 3, 4, 5, 7, 8, 10, 12, 14, z XIX w.
• dom, ul. Staszica 7, z k. XIX w.
• kamienice, ul. Warszawska 1, 2, 3, 7, 14, 15, z l. 1900-7, 1910-14, XX w.

inne zabytki:

• kościół pw. św. Jana Chrzciciela, neoromański z l. 1905-1907
• kościół pw. św. Bonifacego z l. 1929-1930
• wieża ciśnień przy ulicy św. Jana
• dworzec PKP Zgorzelec Ujazd
• most kolejowy na Nysie Łużyckiej
• dom studzienny, przy Placu Pocztowym
• kruczy folwark – Dom Pomocy Społecznej, przy ulicy Przechodniej. Niegdyś dom Bartłomieja Scultetusa.

Klimat

Średnia temperatura i opady dla Zgorzelca

Miesiąc	Sty	Lut	Mar	Kwi	Maj	Cze	Lip	Sie	Wrz	Paź	Lis	Gru	Roczna
Rekordy maksymalnej temperatury [°C]	15.0	15.5	20.4	28.0	30.4	34.5	36.0	35.9	28.6	25.3	17.4	13.3	36,0
Średnie temperatury w dzień [°C]	1.4	2.7	7.4	13.3	18.6	21.2	23.3	23.2	18.3	12.9	6.4	2.7	12,6
Średnie dobowe temperatury [°C]	-1.1	-0.3	3.5	8.2	13.2	16.0	17.9	17.6	13.4	8.9	3.7	0.4	8,4
Średnie temperatury w nocy [°C]	-3.7	-3.3	0.0	3.3	7.6	10.8	12.6	12.3	9.1	5.2	1.2	-2.0	4,4
Rekordy minimalnej temperatury [°C]	-25.9	-23.4	-14.3	-7.6	-2.6	1.3	5.3	4.0	0.4	-6.3	-12.9	-22.8	-25,9
Opady [mm]	48	38	47	40	55	68	91	79	54	40	49	52	661
Średnia liczba dni z opadami	12	10	11	8	10	12	12	11	9	8	10	12	125
Źródło: Na podstawie 35-lecia 1979-2013

Demografia

Dane z 30 czerwca 2010:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
Jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
Populacja	31 684	100	16 776	52,9	14 908	47,1
Gęstość zaludnienia [mieszk./km²]	1995,2		1056,4		938,8

Piramida wieku mieszkańców Zgorzelca w 2014 roku.

Transport

Widok z południa; fragment miasta z mostem kolejowym na Nysie Łużyckiej (Linia kolejowa E 30)

Ulica Emilii Plater i Armii Krajowej

Ulica Daszyńskiego – Przedmieście Nyskie w Zgorzelcu

Ulica Okrzei

Amfiteatr w Zgorzelcu podczas Dni Miasta 2012

Miejski Dom Kultury

Kościół pw. św. Jadwigi Śląskiej

LO im. Braci Śniadeckich w Zgorzelcu

Zgorzelec sfotografowany z wysokości 10 tys. metrów z pokładu samolotu rejsowego

Miejski Dom Kultury w Zgorzelcu

Transport drogowy

• A4E40
• 30
• 94
• 317 (dawna)
• 352

Transport kolejowy

• linia kolejowa nr 274
• linia kolejowa nr 278 (E30)

Stacje kolejowe

• Zgorzelec
• Zgorzelec Miasto

Na terenie miasta znajdują się 3 wiadukty kolejowe oraz jeden drogowy.

Publiczny transport zbiorowy

PKS

• PKS „Tour” Sp. z o.o. Jelenia Góra
• PKS Sp. z o.o. w Kamiennej Górze
• PKS w Lubaniu Sp. z o.o.

Prywatni przewoźnicy

• Aster
• Bieleccy
• Siwex
• Vector

Komunikacja miejska

Miasto posiada jedną linię autobusową nr 50. Dawniej miasto posiadało sieć tramwajową, planowana jest reaktywacja tej formy transportu miejskiego.

Transport lotniczy

W 2013 przy ul. Lubańskiej oddano do użytku sanitarne lądowisko.

Oświata

Placówka	Adres
Przedszkole Publiczne nr 2	ul. Kościuszki 1
Przedszkole Publiczne nr 8 z Oddziałami Integracyjnymi	ul. św. Jana 21
Przedszkole Publiczne nr 9	ul. Powstańców śl. 62
Przedszkole Publiczne nr 12	ul. Wyspiańskiego 9a
Szkola Podstawowa "Tęcza" - oddział przedszkolny	ul. boh. II AWP 16
Przedszkole Niepubliczne nr 1 "Zaczarowany Domek"	ul. Staszica 19
Przedszkole Niepubliczne nr 2	ul. Brzozowa 1
Przedszkole Niepubliczne nr 3 "Pajacyk"	ul. Tuwima 2a
Przedszkole Niepubliczne nr 4 z Oddziałami Integracyjnymi	ul. Wolności 8 i ul. Broniewskiego 27a
Punkt Przedszkolny "Wyspa Skarbów"	ul. Żeromskiego 24
Punkt Przedszkolny "Raj Malucha"	ul. Iwaszkiewicza 24 b/2
Punkt Przedszkolny "Baby City"	ul. Wolności 10
Punkt Przedszkolny "Chatka Puchatka"	ul. Francuska 39
Szkoła Podstawowa nr 2 im. Jarosława Iwaszkiewicza (z Oddziałami Integracyjnymi)	ul. Reymonta 16
Szkoła Podstawowa nr 3 im. Janusza Korczaka	ul. Armii Krajowej 10a
Szkoła Podstawowa nr 5 im. Marii Skłodowskiej Curie	ul. Prusa 17
Szkoła Podstawowa-Tęcza	ul. boh. II AWP 16
Prywatna Szkoła Podstawowa "Prymus"	ul. Wolności 8
Gimnazjum nr 1 z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Bolesława Chrobrego	ul. Kościuszki 68
Gimnazjum nr 2 z Oddziałami Integracyjnymi i Oddziałami Dwujęzycznymi im. Jana Pawła II	ul. Orzeszkowej 60
Gimnazjum nr 3 im. Armii Krajowej	ul. Józefa Piłsudskiego 1
Niepubliczne Gimnazjum Łużyckie z Oddziałami Dwujęzycznymi	ul. Partyzantów 4
Europejskie Gimnazjum w Zgorzelcu	ul. boh. II AWP 16
Gimnazjum COGITO	ul. Wolności 8
Liceum Ogólnokształcące COGITO	ul. Wolności 8
Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych im. Emilii Plater w Zgorzelcu	ul. Francuska 6
Zespół Szkół Zawodowych i Licealnych im. Górników i Energetyków Turowa	ul. Powstańców Śląskich 1
LO im. Braci Śniadeckich	ul. Partyzantów 4

Opieka zdrowotna

Na terenie miasta świadczenia zdrowotne zapewniają^{[potrzebny przypis]}:

• Wielospecjalistyczny Szpital im. Jana Pawła II SP ZOZ w Zgorzelcu (17 oddziałów specjalistycznych oraz 3 poradnie ogólne)
• Niepubliczne Zakłady Opieki Zdrowotnej
• Indywidualne praktyki lekarskie
• apteki

Kultura i sztuka

• Miejski Dom Kultury
• Biblioteka Miejska w Zgorzelcu
• Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia
• Muzeum Łużyckie
• Młodzieżowa Orkiestra Mandolinistów
• Grupa Teatralna „Widziadło”
• Dziecięcy Teatr Baśni.
• W mieście działa kino „PoZa NoVa”.

Media lokalne

• zgorzelec.info
• zinfo.pl
• Telewizja Kablowa „Tomków”
• TVT Zgorzelec

W latach 90. istniało również Radio Frem (90.6 fm) oraz Zgorzelecka Telewizja Lokalna (ZTL).

Media regionalne o charakterze ponadmiejskim poruszające problemy miasta Zgorzelca:

• Gazeta Wojewódzka
• Gazeta Regionalna Dolny Śląsk
• Telewizja Łużyce

Turystyka

Przez miasto przebiega Dolnośląska Droga św. Jakuba odcinek szlaku pielgrzymkowego do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela w Hiszpanii.

Sport i rekreacja

Głównym obiektem sportowym jest Centrum Sportowo-Rekreacyjne, w którego skład wchodzą: dwa boiska do piłki nożnej, kompleks boisk o nawierzchni sztucznej, hala sportowa, basen kryty, basen odkryty, korty tenisowe, siłownia, sauna, gabinet odnowy biologicznej, hala sportowa przy ul. Traugutta^{[potrzebny przypis]}.

Kluby i zespoły

• KKS Turów Zgorzelec (koszykówka)
• MKS Osa Zgorzelec (lekkoatletyka, żeńska koszykówka)
• Zgorzelecki Klub Bokserski (boks)
• MKS Nysa Zgorzelec (piłka nożna)
• UKS Basket Zgorzelec (koszykówka)
• UKS Energetyk Zgorzelec (pływanie)
• KS Turów Zgorzelec (żeglarstwo)
• BS EDI-TEAM Zgorzelec (bieganie)
• UKS Warrior Zgorzelec (taekwondo)
• Kick Fighters Zgorzelec (kick-boxing (K-1))
• UKS Zapasy Zgorzelec (zapasy)
• UKRSA COGITO Zgorzelec (sporty alternatywne; windsurfing, snowboarding, kitesurfing, turystyka piesza i rowerowa, wspinaczka skałkowa)

Religia

Na terenie miasta funkcjonuje 5 parafii rzymskokatolickich, które wchodzą w skład dekanatu zgorzeleckiego. W mieście działają także: prawosławna parafia Świętych Konstantyna i Heleny, parafia luterańska, zbór zielonoświątkowy ARKA, zbór baptystów oraz 3 zbory Świadków Jehowy z Salą Królestwa.

Ciekawostki

• Barwy herbu i flagi Zgorzelca (niebiesko-żółte) są identyczne jak we fladze Górnych Łużyc, na terenie których Zgorzelec leży.
• Światową sławę zdobył Jakub Böhme (1575–1624), mieszkaniec Zgorzelca, mistyk, myśliciel i teolog, który zapoczątkował nowożytną filozofię niemiecką. Jego pierwsze dzieło jest znane pod tytułami Aurora, czyli Jutrzenka o poranku. 7 stycznia 2006 roku, z powodu zainteresowania Jakubem Böhme miasto, jak i sąsiednie Görlitz, odwiedził Nicolas Cage.
• Przez Zgorzelec prowadzą szlak Via Regia oraz dwa szlaki pątnicze: Wielkopolska i Dolnośląska Droga św. Jakuba, które przez Most staromiejski łączą się z europejską siecią dróg św. Jakuba (his. Camino de Santiago).
• W 1945 roku, w wyniku ustalenia granicy na Nysie Łużyckiej stał się niezależną jednostką administracyjną. Wcześniej był wschodnim przedmieściem Görlitz.
• Według Marcina Kromera małopolskie miasto Gorlice zostało założone w XIV wieku przez osadników z Görlitz, chociaż istnieje wiele innych hipotez dotyczących etymologii nazwy tego miasta.
• Ze Zgorzelca pochodzi piosenkarka i blogerka modowa Honorata Skarbek.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Avion
• Görlitz
• Mirhorod
• Nausa

Panoramy miasta

Panorama Zgorzelca, fotografia z powietrza

Zgorzelec z lotu ptaka, a w tle Berzdorfer See

Bibliografia

• Zbyszek Dobrzyński, Krzysztof Fokt: Pod stuletnią kopułą. Zgorzelec: Oficyna Wydawnicza „Obrzeża”, 2003. ISBN 83-88380-28-1.
• Christoph Waack, Peter Haslinger (red.): Historisch-topographischer Atlas schlesischer Städte / Historyczno-topograficzny atlas miast śląskich. T. 1: Görlitz/Zgorzelec. Marburg/Wrocław: Herder-Institut, 2010. ISBN 978-3-87969-361-0. (niem. • pol.)

Linki zewnętrzne

• Urząd Miasta Zgorzelec
• Informacja Turystyczna Zgorzelca
• Mapa satelitarno-drogowa Zgorzelca
• Podział katastralny: Plan miejscowy: S. Powiatowe
• Historia i rozwój miasta Zgorzelca w Historyczno-topograficznym atlasie miast śląskich
• Zgorzelice al. Zgorzelec w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego, Tom XIV (Worowo – Żyżyn) z 1895 r.