Zięba zwyczajna
| ||
Fringilla coelebs[1] | ||
Linnaeus, 1758 | ||
![]() Samiec nominatywnego podgatunku F. c. coelebs | ||
Samica F. c. coelebs | ||
Systematyka | ||
Domena | eukarionty | |
Królestwo | zwierzęta | |
Typ | strunowce | |
Podtyp | kręgowce | |
Gromada | ptaki | |
Podgromada | Neornithes | |
Infragromada | ptaki neognatyczne | |
Rząd | wróblowe | |
Podrząd | śpiewające | |
Rodzina | łuszczakowate | |
Podrodzina | zięby | |
Rodzaj | Fringilla | |
Gatunek | zięba zwyczajna | |
Podgatunki | ||
| ||
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | ||
![]() | ||
Zasięg występowania | ||
letnie lęgowiska siedliska całoroczne zimowiska letnie lęgowiska podgatunku F. c. spodiogenys populacje introdukowane przez człowieka letnie lęgowiska podgatunku F. c. canariensis |
Zięba zwyczajna, zięba[3] (Fringilla coelebs) – gatunek małego ptaka z rodziny łuszczakowatych (Fringillidae). Ogółem zasiedla Europę z wyjątkiem północnej Skandynawii i północnej Rosji, zachodnią i środkową Azję oraz północną Afrykę. Introdukowana na Nową Zelandię oraz na południe RPA. Nie jest zagrożona wyginięciem.
W Polsce to bardzo liczny ptak lęgowy, objęty ochroną ścisłą. W całej Europie Środkowej obowiązuje zakaz łapania zięb do niewoli. W XIX wieku[4] zwyczaj ten był bardzo popularny w Niemczech, w celach konkursów śpiewu[5].
Opisana w 1758 roku przez Karola Linneusza. Obie części nazwy naukowej, Fringilla coelebs, pochodzą z łaciny[6] – pierwszy człon, fringilla, oznacza małego ptaka albo ptasie popiskiwanie, druga część, coelebs, oznacza kawalera.
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Występuje bardzo wyraźny dymorfizm płciowy, i to o każdej porze roku. Obie płci mają różowoszare nogi i ołowianoniebieskie, nieco stożkowate dzioby. Jak u pozostałych łuszczaków dziób u zięb jest krótki i gruby. Mięśnie policzkowe są silne, a prążkowane podniebienie przydaje się przy zgniataniu pancerzyków chrząszczy i skorupek nasion. Samiec z czarnym czołem i szarą czapeczką zachodzącą na kark, niekiedy sprawiającą wrażenie szaroniebieskiej. Grzbiet oraz barkówki jasnobrunatne. Zielony, matowy kuper i pokrywy podogonowe dobrze widoczne w locie; samica również takowe posiada. „Policzki” i spód ciała ceglastoczerwone, pokrywy podogonowe białe, pierś i podgardle różowe. Środkowa sterówka szara, sprawiająca wrażenie zielonkawej. Skrzydła ogólnie czarne, ale lotki u samca na zewnętrznej stronie żółto obrzeżone, tak jak i lotki drugorzędowe. Dwa białe pasy: jeden od zgięcia skrzydeł, drugi od pokryw trzeciorzędowych, oba kończą się na barkówkach. Białe początki lotek pierwszorzędowych tworzą małą plamkę. W locie widoczne białe obrzeżenie ogona, zwłaszcza na 1. i 2. od zewnątrz sterówce, na trzeciej jedynie biała kropka na końcu.
Samica jest mniej intensywnie i kontrastowo ubarwiona – oliwkowobrązowa, zwłaszcza na skrzydłach (tam też ma dwa białe pasy, jak samiec), a brzuch ma jasnoszaro-kremowo-pomarańczowy. Wierzch ciała jasnobrunatno-szary. Głowa również taka jak brzuch, z nieco ciemniejszą brwią i szarawą czapeczką. Boki głowy i pierś są zielonkawe.
W zimie samce o nie tak intensywnym kolorze, przez ścieranie końców piór nabierają innych barw[7]. Dziób poza okresem lęgowym zmienia barwę na bladoróżową. Młode wyglądają na ogonie i skrzydłach jak samice, ale z wierzchu są oliwkowobrązowe, a pod spodem szarawe.
Ptak wielkości wróbla. Podobna jest do jera, ale ma zielonkawy, nie biały kuper, błyszczące szerokie pręgi na skrzydłach i białe obrzeżenia sterówek. Warto jednak wspomnieć, że obydwa gatunki zimą często występują na tych samych stanowiskach, gdzie mają pod dostatkiem nasion. Zdecydowanie jednak różnią się wabieniem i to ono jest najłatwiejszą cechą w oznaczaniu gatunku. Ze względu na dużą liczebność nie stosuje się wobec zięb zabiegów ochronnych.
Wymiary[edytuj | edytuj kod]
- długość ciała: 14–16 cm, samce nieco większe od samic
- rozpiętość skrzydeł: 24[8]–29[9] cm
- masa ciała: 18–26 g, zwłaszcza jesienią samce nieco cięższe
- Dodatkowe wymiary
- Tropy[11]
- długość kroku: 35 mm
- długość pojedynczego śladu: 25–30 mm
- długość skoku: 50–55 mm, rzadko skacze
- długość I palca (bez pazurka): 12 mm
- długość III palca (bez pazurka): 10 mm
Pióra[edytuj | edytuj kod]
- Dane liczbowe[12]
- liczba lotek I rzędu: 10
- liczba lotek II rzędu: 9
- liczba sterówek: 12
- Pierzenie[12]
- dorosłe: od połowy czerwca do połowy października
- młode: od połowy sierpnia do połowy września
Występowanie[edytuj | edytuj kod]
W Polsce to bardzo liczny ptak lęgowy, jednakże coraz więcej osobników zimuje. Nazwa naukowa odnosi się do tego, że samice odlatują, a większość samców zostaje, aby bronić terytoriów. To gatunek o dużej plastyczności pod względem wymagań środowiskowych. Spotykana we wszystkich biotopach, gdzie są drzewa, często w bliskości człowieka. W okresie lęgowym zamieszkuje różne typy lasów i borów z ubogą warstwą krzewów i ziół, grupy drzew liściastych lub iglastych rosnących na polach, w ogrodach, alejach, zadrzewienia i parkach w miastach. Od jesieni do wiosny często widuje się zięby na otwartych terenach, gdzie żywi się nasionami roślin. Niekiedy odwiedza wtedy karmniki i gospodarstwa rolne, gdzie obok hodowanych zwierząt znajduje łatwy pokarm.
W Europie występuje prawie wszędzie, z wyjątkiem Islandii, najbardziej wysuniętych na północ części Skandynawii oraz północnej Rosji. W większości krajów występuje cały rok, granica z terenami wyłącznie lęgowymi biegnie przez wybrzeża południowej Skandynawii, gdzie jeszcze przebywa cały rok oraz na granicy Rosji z innymi państwami. W Azji większość zachodniej części Rosji i innych regionów tego kontynentu oraz północny Kazachstan (dokładniej zachodnia Syberia, Azja Mniejsza, Bliski Wschód). W Afryce zamieszkują jedynie północno-zachodnią część i na Wyspach Kanaryjskich. Na zimowiska z północnych części areału wędruje zwykle na południe, choć niedaleko – najdalej nad Morze Śródziemne. W umiarkowanej strefie klimatycznej część ptaków zimuje na terenach lęgowych. Zwykle na miejscu przez cały rok zostają stare samce, a w pobliżu siedlisk ludzkich regularnie zimują też niektóre samice. Introdukowana na Nową Zelandię oraz na południe RPA[13].
Odlot na zimę ma miejsce we wrześniu lub październiku, a przylot od marca do kwietnia. Na południu Polski mogą pojawić się już w lutym.
Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2008–2012 populacja zięby w Polsce liczyła 7,6–8,5 miliona par lęgowych, co dawało jej drugie miejsce wśród ptaków lęgowych, po skowronku, a przed wróblem[14]. Zagęszczenie par może wynosić 2 pary na hektar, średnio co 50 m jest gniazdo[15]. Badania przeprowadzone w latach 60. wykazały, że podczas powrotu z zimowisk przez linię Bałtyku może przelatywać ponad milion osobników[6].
Tryb życia i zachowanie[edytuj | edytuj kod]
![]() |
|
Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy. |
Poza okresem lęgowym, a głównie zimą zazwyczaj przebywa w stadach, również z innymi gatunkami ptaków, np. wróblami. Ruchliwa, zazwyczaj nie płoszy się łatwo. Nie jest wyspecjalizowana do konkretnego pokarmu i miejsca gniazdowania. W trakcie inkubacji samiec ostrzega samicę o niebezpieczeństwie. Gdy samiec chce innemu osobnikowi zaimponować, stroszy czubek i pokazuje białe lusterka oraz nieco odstawia skrzydła. Przestraszona zięba stara się nie poruszać, a jeżeli może, przywiera do gałęzi. Wszystkie osobniki Fringilla coelebs są bardzo agresywne wobec przedstawicieli tego samego gatunku[5].
Głos[edytuj | edytuj kod]
Udowodniono, że samiec w ciągu dnia może śpiewać nawet 2000 razy[16]. Charakterystyczny śpiew łatwo rozpoznawalny, wykonywany w jakimś eksponowanym miejscu. Jest to seria przyśpieszających dźwięków, z „zawijasowym” zakończeniem, całość to „ci-ci-cit-cit-tjut-tjut-tjuttjutjutju-citirjit”. Dawniej w Polsce ten „zawijas” był interpretowany jako „myślisz-żem-cię-na-śliw-kach nie widział?” albo „cze-kaj-cze-kaj-cośzrobiła-a widzisz?”[17]. Często daną zwrotkę kończy krótkim „kik”. W zależności od regionu zakończenie zmienia się, różnice w melodii zależnej od pochodzenia ptaka zwane są „dialektami”. Młode zięby uczą się śpiewać od rodziców, a wychowywane w niewoli, bez odtwarzania im poprawnego śpiewu dorosłego ptaka, nie nauczą się tego dobrze[18]. Pierwsze ciche i raczej nieudolne tony można już usłyszeć podczas lata lub jesienią.
Głos wabiący podobny jest do „pink!” albo „fink!”, większość europejskich nazw zięby wzorowane jest na tym głosie[5] (jer wydaje twarde „jerrr kwek”). Może to być również „djib” albo „wriit”. Dawniej wierzono, że kiedy zięba wyda głos „wriit” spadnie deszcz. W przypadku przelatujących ptaków wabienie to „ćjup, ćjup” albo krótkie „jyp”. Zaniepokojona wydaje przenikliwe „ziit”. Młode zięby wydają ćwierkające „czeerp”, bardzo podobne do ćwierkania wróbla[19]. Melodia samca zięby jest jedną z najładniejszych pieśni słyszanych w miastach, obok kosów. Okazało się też, że są najczęściej odzywającymi się śpiewakami w środowisku naturalnym. W ten sposób nie tylko bowiem zwabiają samice, ale również oznaczają swoje terytorium.
Pożywienie[edytuj | edytuj kod]
Zazwyczaj żeruje na ziemi. Zjada głównie nasiona oraz owoce jagodowe, jabłek, śliwek, porzeczek i gruszek. W trakcie pożywiania się porusza się drobnymi kroczkami i ciągle kiwa głową. Sporadycznie spija nektar z kwiatów i sok spływający z drzew. Wiosną, w okresie lęgowym, owady i inne bezkręgowce zbiera z liści i gałązek, a w pozostałą część roku podstawę pożywienia stanowią nasiona chwastów, roślin zielnych, drzew i krzewów, a czasem też pąki drzew. Poza tym od wiosny do jesieni zjada owoce, owady i pajęczaki zbierane z gałązek i ziemi. Pisklęta karmione są małymi owadami i ich larwami oraz pajęczakami, czasami drobnymi nasionami dziko rosnących roślin.
Lęgi[edytuj | edytuj kod]
Pora i miejsce lęgu[edytuj | edytuj kod]
1 – 2[8] lęgi wyprowadza od maja do lipca. Gnieździ się w lasach i grupach drzew z ubogą warstwą krzewów, również w miastach. Z powodu powtarzanych przy nieudanych poprzednich lęgów, gniazda mogą być użytkowane do sierpnia.
Gniazdo[edytuj | edytuj kod]
Większość gniazd umieszczona jest na drzewach w rozwidleniu gałęzi lub tuż przy pniu. Zwykle umieszczone poniżej 4 m nad ziemią. Nie przymocowane do gałęzi, jedynie głęboko pomiędzy nie wciśnięte. Zazwyczaj niczym nie osłonięte, ale dobrze zakamuflowane porostami lub pajęczynami, ma kształt misternie uwitej miseczki. Trudno je dostrzec z ziemi. Warstwa zewnętrzna składa się z owadzich kokonów, porostów, źdźbeł trawy, korzonków i kory brzozowej, przymocowane do gniazda pajęczynami. Warstwa środkowa w różnych proporcjach zbudowana z liści i mchu, zdarzają się całkowicie liścienne lub mchowe gniazda. Wyściółka z drobnych piórek, suchej trawy, sierści i włosia. Średnica zewnętrzna wynosi 11–12 cm, wewnętrzna około 6 cm, wysokość 8–9 cm, a głębokość 3–4 cm. Suche gniazdo waży ok. 10 gramów[6].
- Samica sama buduje gniazdo, zwykle miesiąc po przylocie z zimowiska, umieszczone na świerkach, jałowcach, drzewach liściastych. Zbiera materiał w najbliższej okolicy, aby jeszcze lepiej się maskowało. Samiec w tym czasie jej i gniazda strzeże.
Jaja i inkubacja[edytuj | edytuj kod]
Samica również wszystkie czynności wykonuje sama. Jaja są jasnozgniłozielone, w czarne, rdzawo obrzeżone plamki, o średnich wymiarach 19x14 mm[20]. 3–6 jaj, rzadko do 8, inkubacja rozpoczyna się po złożeniu ostatniego jaja. Trwa ona 11–15 dni.
Pisklęta[edytuj | edytuj kod]
W trakcie klucia i opieki nad pisklętami samiec ciągle dokarmia partnerkę. Pisklęta mają intensywnie czerwone wnętrze dzioba, bez wzorów, porośnięte są jasnoszarym puchem[21]; gniazdowniki. Przebywają w gnieździe około 14 dni, ale w razie zagrożenia mogą je opuścić wcześniej. Po 12–15 dniach są już zdolne do lotu. Młode karmią jednak oboje rodzice, przy czym samica znacznie częściej. Dostają od nich owady, które gromadzą w wolu, po czym wypluwają je do dziobów wyczekujących na to niecierpliwie piskląt.
Długość życia[edytuj | edytuj kod]
Najstarsza zięba w niewoli dożyła 29 lat, często żyją ponad 20. Najstarszy zaobrączkowany osobnik z natury dożył 17 lat[6].
- Dane procentowe
- Sukces lęgowy waha się w granicach 17–35%. Najniższy występuje w Puszczy Białowieskiej, jednakże wynika to z największej różnorodności drapieżników. W pierwszym roku życia umiera 70% młodych, w drugim 55%, a w trzecim jedynie połowa[5].
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
Podgatunki[edytuj | edytuj kod]
Wyróżniono kilkanaście podgatunków F. coelebs[22][3]:
- F. coelebs gengleri – Wyspy Brytyjskie
- zięba zwyczajna (F. coelebs coelebs) – Europa (z wyjątkiem Wysp Brytyjskich, oraz południowo-zachodniej i południowo-wschodniej części kontynentu) do centralnej Azji,
- F. coelebs solomkoi – Krym i południowo-zachodni Kaukaz,
- F. coelebs balearica – Półwysep Iberyjski i Baleary,
- F. coelebs tyrrhenica – Korsyka,
- F. coelebs sarda – Sardynia,
- F. coelebs schiebeli – południowa Grecja, Kreta i zachodnia Turcja,
- F. coelebs syriaca – Cypr, południowo-wschodnia Turcja do północnego Iraku i Jordania,
- F. coelebs caucasica – Bałkany i północna Grecja do północnej Turcji, środkowy i wschodni Kaukaz oraz północno-zachodni Iran,
- F. coelebs alexandrovi – północny Iran,
- F. coelebs transcaspia – północny-wschodni Iran i południowo-zachodni Turkmenistan,
- F. coelebs africana – Maroko do północno-zachodniej Tunezji, północno-wschodnia Libia,
- zięba zielonogrzbieta (F. coelebs spodiogenys) – wschodnia Tunezja i północno-zachodnia Libia,
- zięba atlantycka (F. coelebs moreletti) – Azory,
- F. coelebs maderensis – Madera,
- zięba modrogrzbieta (F. coelebs canariensis) – środkowe Wyspy Kanaryjskie,
- F. coelebs ombriosa – El Hierro (południowo-zachodnie Wyspy Kanaryjskie),
- F. coelebs palmae – La Palma (północno-zachodnie Wyspy Kanaryjskie).
Ochrona[edytuj | edytuj kod]
W Polsce podlega ścisłej ochronie gatunkowej[23].
Zięba a człowiek[edytuj | edytuj kod]
W wielu krajach zięby są ptakami domowymi. W Belgii tradycyjnym historycznym sportem były walki zięb (ang. vinkensport) polegające na zmaganiach samców tych ptaków w uzyskaniu największej liczby śpiewów w ciągu godziny. Zawody te szczególnie popularne były we Flandrii, gdzie stały się jednym z elementów tamtejszej kultury. Swoje początki wzięły od flamandzkich kupców, którzy przeprowadzili je pierwszy raz w 1596 roku. Ocenia się, że w 2007 roku było 13 000 entuzjastów tego lokalnego sportu, zwanych ziębiarzami (ang. finchers), hodującymi 10 000 zięb[24]. Przez wiele lat członkowie organizacji działających na rzecz obrony zwierząt sprzeciwiali się tym praktykom.
W piętnastowiecznej Anglii wykorzystywano wizerunek zięby na marginesach manuskryptu Mszału z Sherborne[25]. Zięba znalazła się też w gotyckim obrazie Rajski ogród.
W polskiej poezji w wierszu dla dzieci Ptasie plotki Jan Brzechwa wykorzystuje grę słowną, gdzie ptak martwi się, że przeziębi gardło i nie wykona swego koncertu u wrony: „Usiadła zięba na dębie: Na pewno dziś się przeziębię!”. Plotkujące ptaki przeinaczają ten fakt i po lesie roznosi się wieść o śmierci ptaka. U tego samego poety w Szpaku i sowie to zięba przekazuje wiadomości o sowie: „Zięba spotkała się z kosem, ćwierknęła mu to półgłosem”. Omawiany gatunek pojawia się też w Ptasim radiu Juliana Tuwima: „Będą ćwierkać, świstać, kwilić, pitpilitać i pimpilić (...) wilga, zięba, bocian, szpak oraz każdy inny ptak”, a także w wierszu Historia ucieszna o zacnej królewnie Banialuce ze wschodniej krainy Hieronima Morsztyna: „Zięba wietała głosy wszystkie zamykając”. Natomiast w Godach życia Adolfa Dygasińskiego zięba to „zarozumialec waśniwy”.
Rysunek zięby zwyczajnej z rozpostartymi skrzydłami znalazł się na znaczku pocztowym nr 4954 wydanym 24 kwietnia 2019 r. przez Pocztę Polską w emisji „Europa”[26].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Fringilla coelebs, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
- ↑ BirdLife International, Fringilla coelebs, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2018 [online], wersja 2019-2 [dostęp 2019-09-23] (ang.).
- ↑ a b Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek, M. Kuziemko: Podrodzina: Fringillinae Leach, 1820 - zięby (wersja: 2019-05-02). W: Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2019-09-23].
- ↑ Zięba (Fringilla coelebs). W: ekologia.pl [on-line]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-03)].
- ↑ a b c d Kruszewicz ↓, s. 281.
- ↑ a b c d Kruszewicz ↓, s. 280.
- ↑ Graszka-Petrykowski ↓, s. 128.
- ↑ a b Fakty o zwierzętach świata: Ptaki, s. 241
- ↑ Ptaki, s.280
- ↑ a b Brown i in. 2006 ↓, s. 290.
- ↑ Brown i in. 2006 ↓, s. 39.
- ↑ a b Brown i in. 2006 ↓, s. 168.
- ↑ Clement, P.: Common Chaffinch (Fringilla coelebs). W: del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. Lynx Edicions, Barcelona, 2020. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-11)].
- ↑ T. Chodkiewicz i inni. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008–2012. „Ornis Polonica”. 56, s. 149–189, 2015.
- ↑ Ptaki, s. 280
- ↑ Atlas ptaków, s. 46
- ↑ Ptaki, s. 280-281
- ↑ Encyklopedia tematyczna. Przyroda, s. 141
- ↑ Graszka-Petrykowski ↓, s. 129.
- ↑ Jan Dungel , Atlas ptáků České a Slovenské republiky, Karel Hudec, wyd. Vyd. 1, Praha: Academia, 2001, ISBN 978-80-200-0927-2, OCLC 50713368 .
- ↑ Zięba (Fringilla coelebs). [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-14)].
- ↑ F. Gill, D. Donsker: Finches, euphonias (ang.). IOC World Bird List: Version 5.4. [dostęp 2015-12-06].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183)
- ↑ Dan Bilefsky: One-Ounce Belgian Idols Vie for Most Tweets per Hour. The New York Times, 2007-05-23.
- ↑ W. R. P. Bourne. South European birds in the Sherborne Missal (1396–1415). „Archives of Natural History”. 34 (2). s. 354-357. DOI: 10.3366/anh.2007.34.2.354 (ang.).
- ↑ Europa. Katalog Znaków Pocztowych, www.kzp.pl [dostęp 2019-04-28] (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Dariusz Graszka-Petrykowski: Ptaki w twoim ogrodzie: przegląd gatunków, dobór roślin, karmniki, pojniki, skrzynki lęgowe, kąpieliska: praktyczny przewodnik. Warszawa: Klub dla Ciebie, 2008. ISBN 978-83-7404-813-2.
- David Burni, Ben Hoare, Joseph DiCostanzo, BirdLife International (mapy wyst.), Phil Benstead i inni: Ptaki. Encyklopedia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, s. 465. ISBN 978-83-01-15733-3.Sprawdź autora:1.
- Andrzej Kruszewicz: Ptaki Polski. T. 1. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Multico, 2005. ISBN 83-7073-360-3.
- Roy Brown, John Ferguson, Michael Lawrence, David Lees: Tropy i ślady ptaków. Warszawa: Muza SA, 2006. ISBN 83-7319-860-1.
- Helga Hofmann: Ptaki w ogrodzie. Ożarów Mazowiecki: Olesiejuk, 2009, s. 128-129. ISBN 978-83-7588-099-1.
- Dariusz Graszka-Petrykowski: Ptaki: profesjonalny przewodnik dla początkujących obserwatorów. Warszawa: Klub dla Ciebie, 2005, s. 280-281. ISBN 83-7404-128-5.
- Atlas Ptaki Śpiewające. Olsztyn: Firma Księgarska, 2007, s. 64. ISBN 978-83-7512-058-5.
- Paul Sterry, Andrew Cleave, Andy Clements, Peter Goodfellow: Ptaki Europy. Przewodnik. Warszawa: Świat Książki, 2007, s. 380. ISBN 978-83-247-0818-5.
- Detlef Singer: Ptaki w parku, lesie i ogrodzie. Niezawodne rozpoznanie 112 gatunków. Warszawa: Delta, 2007, s. 128. ISBN 978-83-7175-626-9.
- Katrine Hecker, Frank Hecker: Atlas Ptaków. Warszawa: RM, 2009, s. 46. ISBN 978-83-7243-681-8.
- Klaus Richarz, Anne Puchta: Ptaki. Przewodnik. Warszawa: Muza SA, 2006, s. 354. ISBN 978-83-7495-018-3.
- Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993, s. 196. ISBN 83-85817-28-X.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Zdjęcia, nagrania audio i krótkie filmy (ang.). W: eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. [dostęp 2020-04-24].