Ziemia chełmińska
| |||
| |||
| Państwa | |||
|---|---|---|---|
| Stolica | |||
| Ważniejsze miejscowości | |||
Obszar właściwy ziemi chełmińskiej Obszar ziemi lubawskiej Obszar ziemi michałowskiej | |||
Ziemia chełmińska (łac. Terra Culmensis, niem. Kulmerland) – region historyczny i geograficzny, niegdyś jednostka terytorialna dawnej Polski.
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Ziemia chełmińska początkowo obejmowała obszar leżący w łuku Wisły pomiędzy jej prawym (wschodnim) brzegiem a Drwęcą na południu i Osą aż do jej ujścia do Wisły na północy. Jej wschodnią granicą była natomiast rzeka Lutryna. Od 2 poł. XIII wieku do ziemi chełmińskiej zaczęto zaliczać ziemię lubawską oraz obszar na prawym brzegu rzeki Osy wokół miasteczka Łasin (część dawnej Pomezanii). W 1317 roku przyłączono do niej ziemię michałowską (faktycznie część ziemi dobrzyńskiej)[1].
Ziemia chełmińska stanowi część Pomorza Nadwiślańskiego. Także pod względem geograficznym jest odrębnym regionem, zajmowanym w większości przez Pojezierze Chełmińskie.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Na początku XI wieku w czasach panowania Mieszka II na Górze Św. Wawrzyńca w Kałdusie istniał gród będący jednym z najważniejszych ośrodków władzy administracyjnej i kościelnej w państwie piastowskim.
Ziemia chełmińska weszła w skład monarchii pierwszych Piastów na początku X lub w XI/XII wieku[2]. Do niedawna uważano, że ziemia chełmińska zamieszkana była początkowo (tzn. od momentu zasiedlenia przez Słowian) przez ludność kujawską bądź mazowiecką[potrzebny przypis]. Nowsze badania pokazują jednak, że wpływy kujawskie i mazowieckie datują się dopiero od połowy XI w[potrzebny przypis]., a wcześniej ziemia chełmińska (a przynajmniej jej część północna i środkowa) zamieszkana była przez ludność słowiańską, której kultura materialna (przede wszystkim wczesnośredniowieczna ceramika ze stanowiska archeologicznego w Gronowie oraz zespołów osadniczych z najbliższej okolicy) wykazywała powiązania z szeroko pojętym północnosłowiańskim, pomorsko-połabskim obszarem kulturowym (kultura Sukow-Dziedzice)[3][4][5].
Od 2. poł. XIII w. do ziemi chełmińskiej zaczęto zaliczać także ziemię lubawską – powiaty nowomiejski, iławski wokół Lubawy i działdowski wokół Lidzbarka – oraz ziemię michałowską (część ziemi dobrzyńskiej naprzeciwko Brodnicy). Administracyjne centrum stanowiło miasto Chełmno leżące nad Wisłą, na północnym zachodzie.
W okresie rozdrobnienia feudalnego stąd rozpoczęła się intensywna akcja misyjna zapoczątkowana przez Konrada Mazowieckiego. Za podjęcie akcji misyjnych nadał on w 1222 r. biskupowi pruskiemu Chrystianowi dobra w zachodniej części ziemi chełmińskiej. Odbyło się kilka wypraw krzyżowych, które wywołały niszczycielskie wyprawy odwetowe ze strony pogańskich plemion pruskich.
Ziemia chełmińska była historycznie pierwszą, na którą w 1231 r. sprowadzeni zostali Krzyżacy dla obrony przed Prusami. Książę mazowiecki Konrad w 1226 roku rozpoczął rozmowy z zakonnikami, przyznając im w konsekwencji w 1228 r. w dzierżawę ziemię chełmińską, jednakże przy zachowaniu całości swoich książęcych prerogatyw. W 1231 r. niewielki oddział krzyżacki osiedlił się w Toruniu. Krzyżacy na podstawie sfałszowanego dokumentu, tzw. falsyfikatu kruszwickiego, z 1230 roku (rzekomo nadającego im ziemię chełmińską w wieczyste posiadanie, a nie w dzierżawę), uzyskali w 1234 r. bullę papieża Grzegorza IX, który uznał suwerenną władzę Krzyżaków w ziemi chełmińskiej. Dodatkowo na skutek starań Krzyżaków cesarz Fryderyk II wydał im w 1235 roku tzw. Złotą Bullę z Rimini (antydatowaną na 1226 r.), która potwierdzała nadanie Krzyżakom ziemi chełmińskiej, jednak nie jako lenna nadanego im przez Konrada Mazowieckiego, ale jako własności.
Po powrocie tego obszaru do Królestwa Polskiego na mocy II pokoju toruńskiego, w 1466 roku, został on włączony do Prus Królewskich.
Tereny te, z wyjątkiem Torunia, podczas I rozbioru Polski w 1772 r. znalazły się w Królestwie Pruskim. W latach 1807–1815 ziemia chełmińska znajdowała się w Księstwie Warszawskim i następnie ponownie w Królestwie Prus. Po I wojnie światowej, w 1920 roku, cała ziemia chełmińska znalazła się z powrotem w państwie polskim na obszarze województwa pomorskiego. Okres międzywojenny przyczynił się do rozwoju regionu, jednak nadejście II wojny światowej spowodowało zniszczenia, jakich od dawna nie zaznał. Bardzo poważnie został zniszczony Grudziądz. Reszta miast ucierpiała również w mniejszym lub większym stopniu, praktycznie bez szwanku przetrwały dwa najcenniejsze miasta: Toruń i Chełmno.
W PRL ziemia chełmińska znalazła się w województwie bydgoskim. W 1975 r. po reformie administracyjnej ponad 90% terytorium ziemi chełmińskiej znalazło się w województwie toruńskim (historycznie rzecz biorąc, można powiedzieć, że Toruń stał się stolicą województwa chełmińskiego, czyli ziemi chełmińskiej). Obecnie wchodzi w skład województwa kujawsko-pomorskiego oraz w mniejszym stopniu województwa warmińsko-mazurskiego. Jest podzielona na jedenaście powiatów, obejmujących w mniejszej lub większej części tereny ziemi chełmińskiej.
Miasta[edytuj | edytuj kod]
| Lp. | Miasto | Populacja | Powierzchnia | Województwo |
|---|---|---|---|---|
| 1. |  Toruń[a]
|
197 812 | 115,72 km² |  kujawsko-pomorskie
|
| 2. |  Grudziądz
|
92 894 | 57,80 km² | kujawsko-pomorskie
|
| 3. |  Brodnica
|
28 880 | 23,15 km² | kujawsko-pomorskie
|
| 4. |  Chełmno
|
19 510 | 13,86 km² | kujawsko-pomorskie
|
| 5. |  Chełmża
|
14 449 | 7,84 km² | kujawsko-pomorskie
|
| 6. |  Wąbrzeźno
|
13 326 | 8,53 km² | kujawsko-pomorskie
|
| 7. |  Golub-Dobrzyń[b]
|
12 412 | 7,50 km² | kujawsko-pomorskie
|
| 8. |  Lubawa
|
10 370 | 16,80 km² |  warmińsko-mazurskie
|
| 9. |  Nowe Miasto Lubawskie
|
10 097 | 11,37 km² | warmińsko-mazurskie
|
| 10. |  Lidzbark Welski
|
7900 | 5,68 km² | warmińsko-mazurskie
|
| 11. |  Kowalewo Pomorskie
|
4143 | 4,45 km² | kujawsko-pomorskie
|
| 12. |  Jabłonowo Pomorskie
|
3716 | 3,35 km² | kujawsko-pomorskie
|
| 13. |  Łasin
|
3197 | 4,79 km² | kujawsko-pomorskie
|
| 14. |  Radzyń Chełmiński
|
1813 | 1,78 km² | kujawsko-pomorskie
|
Miasta zdegradowane[edytuj | edytuj kod]
Do miast ziemi chełmińskiej (które jednak z różnych przyczyn utraciły status miasta) należą również:
| Lp. | Dawne miasto | Populacja | Prawa miejskie | Degradacja | Województwo |
|---|---|---|---|---|---|
| 1. |  Kurzętnik
|
3065 | ok. 1330 r. | 1905 r. | warmińsko-mazurskie
|
| 2. | Michałowo | – | XIII/XIV wiek | 1 czerwca 1934 r. | kujawsko-pomorskie
|
| 3. | Ostromecko | 991 | 25 sierpnia 1750 r. | 1772 r. | kujawsko-pomorskie
|
Galeria[edytuj | edytuj kod]
_ID_601491.jpg)
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- Pomorze
- Pomorze Wschodnie
- Chełminiacy
- Lubawiacy
- diecezja chełmińska
- województwo chełmińskie
- ziemia lubawska
- ziemia michałowska
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Lewobrzeżny fragment miasta leży na Kujawach.
- ↑ Lewobrzeżna część miasta leży w ziemi dobrzyńskiej.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Marian Biskup (red.), Ziemia Chełmińska w przeszłości: wybór tekstów źródłowych, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1961 [1].
- ↑ Uniwersytet Mikołaja Kopernika (Toruń) Instytut Archeologii i Etnografii, Studia nad Osadnictwem Średniowiecznym Ziemi Chełmińskiej. T. 4 (2002), Toruń, 2002 [dostęp 2019-08-21].
- ↑ Jacek Bojarski, Z badań nad pograniczem słowiańsko-pruskim we wczesnym średniowieczu, Studia nad osadnictwem średniowiecznym ziemi chełmińskiej, tom 4, Toruń 2002.
- ↑ Dariusz Poliński, Stan i perspektywy badań nad wczesnośredniowiecznym garncarstwem ziemi chełmińskiej, Studia nad osadnictwem średniowiecznym ziemi chełmińskiej, tom 5, Toruń 2003.
- ↑ Wojciech Chudziak, Stan badań nad wczesnym średniowieczem ziemi chełmińskiej – główne tezy i perspektywy badawcze, Studia nad osadnictwem średniowiecznym ziemi chełmińskiej, tom 5, Toruń 2003.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Ziemia Chełmińska w przeszłości: wybór tekstów źródłowych, pod red. Mariana Biskupa. Toruń 1961 (kopia cyfrowa)