Znamię bartne

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Znamiona bartne z XVIII w. (Encyklopedia staropolska)
Znamiona używane na Białorusi
Kłoda bartna ze znakiem bartnym

Znamię bartne (znak, cios, klejmo, cech, herb) – znak używany przez bartnika do oznaczania własności barci.

Historia[edytuj | edytuj kod]

W przeszłości podstawową jednostką administracyjną w królewskich dobrach bartnych był tzw. bór bartny, na który składały się przede wszystkim drzewa bartne, ale też łąki nadrzeczne, polany śródleśne i budy bartne, zamieszkiwane przez bartników podczas prac przy pszczołach[1]. Poszczególni bartnicy mogli gospodarować na fragmencie boru, na jednym borze lub na kilku borach[1]. Każdy bór posiadał swój znak, charakterystyczny dla danego bartnika lub (w wyniku spadku) dla danej rodziny[1]. Nie jest do końca jasne, na ile znamiona były znakami rodowymi, a na ile oznaczeniami terenu[2]. Być może pierwotnie, zwłaszcza gdy bory pozostawały w rodzinach przez pokolenia i rzadko następowały zmiany, znaki bartne mogły być jednocześnie znakami rodowymi[2]. Według Józefa Rafacza na Mazowszu w późnym średniowieczu wraz ze zmianą właściciela boru usuwano stare znaki i umieszczano znaki nowego nabywcy[3]. Jednak w XVI–XVII wieku znamiona oznaczały raczej gospodarstwa bartne (bory, półborki, barcie), a nie gospodarujących nimi ludzi[2]. Znamię pozostawało przypisane do boru i przy zmianie gospodarującego nim bartnika przechodziło do niego[4].

Najdawniejsze wzmianki o znakach bartnych pochodzą ze średniowiecza. W źródle pomorskim z XIII w. zawarta jest informacja, że granica pewnych dóbr wiodła do oznakowanej sosny, na której znajdowała się stara barć[5]. Nie jest jednak pewne, czy było to znamię bartne, czy znak graniczny przypadkowo umieszczony na drzewie z barcią[5]. Inna wzmianka pochodzi z dokumentów biskupstwa płockiego z 1339 roku, w którym pada stwierdzenie, że biskup otrzymywał miód w oznakowanych beczkach[5]. Kolejna średniowieczna wzmianka pochodzi z dokumentu lokacyjnego wsi Gutanów, gdzie zaznaczono, że sołtys może wyrobić tyle barci pod swoim znakiem, ile będzie w stanie[6]. U schyłku średniowiecza wzmianki o znamionach bartnych stały się liczniejsze[6].

Znamiona powstawały aż do XIX w., kiedy to bartnictwo zaczęło ustępować współczesnemu pszczelarstwu[7]. W Królestwie Kongresowym bartnictwo zostało formalnie zlikwidowane ukazami z lat 1835 i 1837[8]. W związku z tym znamiona nie były odnawiane i znikały wraz z wycinaniem drzew nimi oznaczonych[9]. Reliktowe znaki zostały też zniszczone podczas masowego wyrębu drzewa przez armię niemiecką w czasie I wojny światowej[10]. Współcześnie w Polsce bartnictwo odradza się na niewielką skalę, a w tym także tradycja umieszczania oznaczeń na barciach[11].

Forma[edytuj | edytuj kod]

Znak bartny umieszczany był na drzewie zwykle z tej strony pnia, z której znajdowała się barć[1] (wyjątkowo na drzewie mogły znaleźć się dwa znaki, gdy np. barć dano w zastaw innemu bartnikowi[12]). Znamię wycinane było siekierą lub nożem na korze, czyli dość miękkim, łatwo poddającym się obróbce podłożu, co dawało pewną swobodę i ułatwiało stosowanie linii falistych[8][13]. Znak składał się zwykle z kilku lub kilkunastu nacięć[14]. Najczęściej złożony był z kombinacji kresek, rzadziej wykorzystywano linie faliste, koła, cyfry rzymskie, krzyże, elementy symboliki chrześcijańskiej[15][13]. Znaki stawiano nie tylko na drzewach z istniejącymi barciami, ale także na drzewach potencjalnie nadających się na założenie barci, co chroniło je przed wyrębem[16]. Często jednak w tak oznaczonych drzewach nie zakładano ostatecznie barci, mogło być ich nawet wielokrotnie więcej niż drzew z faktycznymi barciami[16]. Znamię mogło być też umieszczane na przedmiotach należących do bartnika, np. na budach, narzędziach, strawie[17][14]. Znaki bartne, wykonywane na kamieniach, mogły wyznaczać granice borów[14]. W związku z przyrastaniem kory i tym samym zarastaniem znamion bartnych były one co jakiś czas komisyjnie odnawiane[8].

Wygląd poszczególnych znamion mógł zmieniać się w czasie od form prostszych do bardziej złożonych[18]. Ewolucja, zachodząca zwykle przy dzieleniu barci lub tworzeniu nowych, mogła odbywać się na dwa zasadnicze sposoby: komplikowanie znaków istniejących lub tworzenie zupełnie nowych znaków, złożonych z prostszych elementów jak kreski czy koła[7]. Początkowo przy sprzedaży lub zamianie barci znaki na drzewach raczej usuwano i wyciosywano nowe, w późniejszym czasie modyfikowano istniejące na drzewach oznaczenia poprzez dodawanie kolejnych elementów do znaków[19]. W sytuacji, gdy bartnik wszedł w posiadanie barci o różnych znakach, zdarzało się, że tworzył znamię poprzez połączenie wcześniejszych oddzielnych znaków[20].

Prawo[edytuj | edytuj kod]

Przepisy dotyczące znamion znane są m.in. ze zbiorów Prawo bartne, bartnikom należące Krzysztofa Niszczyckiego (1559) i Porządek prawa bartnego Stanisława Skrodzkiego (1618)[21][17]. Poszczególne znaki umieszczane były w księgach sądowych[14]. Zmodyfikowane lub nowo utworzone znaki zgłaszano do akt bartnych i stawały się one prawomocne po zatwierdzeniu przez urząd bartny[8].

Zabranie miodu z oznakowanej barci lub zniszczenie znaku bartnego było przestępstwem karanym przez sąd bartny[1]. W przypadku nałożenia znaków sąd wyznaczał zaufanych bartników, którzy mieli na miejscu zbadać sprawę i określić, który znak na drzewie jest starszy[17]. Gdy któraś ze stron nie zgadzała się z wyrokiem, znamię miało być wycięte i dostarczone starszym bartnikom, by na podstawie słojów mogli orzec, które znamię jest starsze i do którego boru należy[17].

Analogie[edytuj | edytuj kod]

Znamiona bartne pełniły funkcje analogiczne do mieszczańskich gmerków, znaków rybackich znad Bałtyku czy innych oznaczeń własności[15][18]. Wśród znamion bartnych można odnaleźć formy podobne do run, herbów kreskowych czy tamg[22]. Jednak zdaniem Ludwika Krzywickiego, Bolesława Namysłowskiego i Józefa Burszty znamiona nie pochodzą od wymienionych znaków, a podobieństwo do nich wynika jedynie z jednakowych sposobów postępowania ludzi w zbliżonych warunkach – znamiona składają się z prostych, łatwych do wykonania kształtów[22].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e Kielak 2004 ↓, s. 18.
  2. ↑ a b c Burszta 1954 ↓, s. 533.
  3. ↑ Rafacz 1938 ↓, s. 17.
  4. ↑ Namysłowski 1927 ↓, s. 10.
  5. ↑ a b c Szczudło 1933 ↓, s. 226.
  6. ↑ a b Szczudło 1933 ↓, s. 227.
  7. ↑ a b Burszta 1954 ↓, s. 535.
  8. ↑ a b c d Namysłowski 1927 ↓, s. 11.
  9. ↑ Namysłowski 1927 ↓, s. 12.
  10. ↑ Namysłowski 1927 ↓, s. 14.
  11. ↑ Piotr Rodziewicz: Powrót bartnictwa w Bory Dolnośląskie. Nadleśnictwo Świętoszów, 2014-10-03.
  12. ↑ Rafacz 1938 ↓, s. 18.
  13. ↑ a b Kmoch 2016 ↓, s. 65.
  14. ↑ a b c d Górski 2018 ↓, s. 248.
  15. ↑ a b Namysłowski 1927 ↓, s. 8.
  16. ↑ a b Hedemann 1934 ↓, s. 136–137.
  17. ↑ a b c d Żukowski 1965 ↓, s. 30.
  18. ↑ a b Żukowski 1965 ↓, s. 32.
  19. ↑ Burszta 1954 ↓, s. 536–537.
  20. ↑ Burszta 1954 ↓, s. 536.
  21. ↑ Namysłowski 1927 ↓, s. 2–3.
  22. ↑ a b Burszta 1954 ↓, s. 531–533.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Józef Burszta. Znamiona bartne w Puszczy Wyszkowskiej. „Lud”. 41, s. 530–537, 1954. 
  • Kacper Górski. Źródła poznania prawa bartnego przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa”. tom 11, z. 2, s. 229–255, 2018. DOI: 10.4467/20844131KS.18.013.8777. 
  • Otton Hedemann: Dawne puszcze i wody. Wilno: Księgarnia św. Wojciecha, 1934.
  • Bernard Kielak. Historia bartnictwa na Mazowszu. „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”. 18, s. 14–25, 2004. 
  • Maria Weronika Kmoch. Księga sądu bartnego zachodniej Kurpiowszczyzny z lat 1710–1760. Możliwości badawcze. „Teka Historyka”. 52, s. 54–71, 2016. 
  • Bolesław Namysłowski: Znamiona bartne mazowieckie 17 i 18 wieku i inne znaki ludowe : przyczynek do heraldyki i folkloru. Poznań: 1927.
  • Józef Rafacz: Regale bartne na Mazowszu w późniejszem średniowieczu. Lwów: Towarzystwo Naukowe we Lwowie, 1938.
  • Jan Szczudło. Najwcześniejsza wiadomość o znakach bartnych w Polsce. „Bartnik Postępowy”. 9–10, s. 225–230, 1933. 
  • Romuald Żukowski: Bartnictwo w Zagajnicy Łomżyńskiej w okresie od XVI do połowy XIX w. Białystok: Białostockie Towarzystwo Naukowe, 1965.
Bartnictwo
Prawo
Technika
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Znamię_bartne&oldid=55823087”