Zniewolony umysł
| Autor | |
|---|---|
| Typ utworu | |
| Data powstania |
1951 |
| Wydanie oryginalne | |
| Miejsce wydania |
Paryż |
| Język | |
| Data wydania |
1953 |
| Wydawca | |
Zniewolony umysł – zbiór 9 esejów Czesława Miłosza napisanych w 1951 r., opublikowanych w 1953 r. przez Instytut Literacki w Paryżu jako t. 3 Biblioteki „Kultury”. Pierwsze wydanie w Polsce ukazało się poza cenzurą w 1978 r.[1] oficjalnie dopiero w 1989 r.[2] Przedmowę do wydania francuskiego (La pensée captive) napisał Karl Jaspers, wstęp do wydania angielskiego (The Captive Mind) – Bertrand Russell.
Utwór o kafkowsko-orwellowskim rodowodzie przedstawia za pomocą paraboli i alegorii analizę procesu intelektualnego uzależnienia się inteligencji wschodnioeuropejskiej od politycznych i ekonomicznych reguł doktryny komunistycznej. Karl Jaspers określił Zniewolony umysł jako znakomite studium „rozbicia człowieka na dwie osoby” pod wpływem olbrzymiej presji ideologicznej[3].
Tytuły rozdziałów[edytuj | edytuj kod]
- Murti-Bing – pigułki szczęścia
- Zachód – analiza porównawcza sytuacji intelektualistów Wschodu i Zachodu
- Ketman – sztuka ukrywania prawdziwych poglądów, milczenia o swoich przekonaniach
- Alfa – czyli moralista (Jerzy Andrzejewski)
- Beta – czyli nieszczęśliwy kochanek (Tadeusz Borowski)
- Gamma – czyli niewolnik dziejów (Jerzy Putrament)
- Delta – czyli trubadur (Konstanty Ildefons Gałczyński)
- Wróg ładu – człowiek – refleksja o marksistowskiej filozofii historii
- Bałtowie – los narodów, „których ciała podeptał słoń historii”: Litwinów, Łotyszy i Estończyków
Treść[edytuj | edytuj kod]
Walka o Umysł rozgrywa się na trzech płaszczyznach, do których należą: Prawda, Szlachetność i Miłość. Nie dysponując możliwościami ingerencji w konflikt wewnętrzny człowieka, Nowa Wiara zadowala się zewnętrznymi oznakami jej przyjęcia. Godzący się na kompromis Umysł poddawany jest działaniom sił zewnętrznych, które Miłosz przedstawia w formie alegorycznych obrazów: Murti-Binga, Metody i Ketmana.
Wymyślone przez Stanisława Ignacego Witkiewicza w powieści katastroficznej Nienasycenie pigułki Murti-Binga zyskują w dziele Miłosza sens alegoryczny. Murti-Bing jest siłą podsuwaną Umysłowi przez Nową Wiarę, w którym Prawda zmaga się z Kłamstwem. Jednostka dążąca do wpisania się w nową rzeczywistość społeczno-polityczną rezygnuje z głoszenia Prawdy, zaczyna posługiwać się Fałszem i doprowadza do jego zwycięstwa. Metoda, która włącza się do walki między Szlachetnością a Nikczemnością, staje się jedynym uprawnionym sposobem myślenia i mówienia. Umysł ludzki po przyjęciu Murti-Binga i skazaniu się na Metodę stoi już blisko totalnego zniewolenia. Z pomocą przychodzi mu wówczas Ketman, czyli technika kamuflażu.
Miłosz pojmował Ketmana jako formę obrony przed całkowitym wewnętrznym zniewoleniem, czyli połknięciem pigułki Murti-Binga. Autor wylicza następujące rodzaje Ketmanów:
- Ketman narodowy – głośne manifestowanie swego podziwu dla osiągnięć Rosji w różnych dziedzinach, sekretna lojalność wobec interesów narodowych własnego kraju
- Ketman czystości rewolucyjnej – wiara w „święty ogień” rewolucyjny epoki Lenina połączona z nienawiścią do Wielkiego Wodza, jako rzeźnika narodów
- Ketman sceptyczny – zewnętrzny konformizm połączony z całkowitym cynizmem wobec Nowej Wiary (bezsensowność oporu)
- Ketman metafizyczny – zawieszenie przekonania o metafizycznej zasadzie świata, próba przeniknięcia Nowej Wiary od wewnątrz i wywarcia wpływu na jej ewolucję
- Ketman etyczny – kompensowanie niemoralnych metod sprawowania władzy poprzez skrupulatne przestrzeganie tradycyjnych norm etycznych w życiu osobistym[4].
Do kapitulacji i przyjęcia Nowej Wiary dołącza czwarta alegoria – Strach.
Działania sił wykorzystanych przez Nową Wiarę do zniewolenia umysłów zilustrował Miłosz typowymi biografiami czterech postaci: Alfy, Bety, Gammy i Delty. Pozbawione nazwisk, ukryte pod kryptonimami portrety pisarzy są przykładami pewnych ogólnoludzkich postaw wobec określonej rzeczywistości społecznej i politycznej.
W oczach pisarzy i krytyków[edytuj | edytuj kod]
- Karl Jaspers: „Zniewolony umysł” jest dziełem nie tyle politycznym, co moralnym, podyktowanym przez głos sumienia w imię obrony podstawowych wartości.
- Gustaw Herling-Grudziński: Poparcia udzielonego komunistom przez elitę intelektualną nie daje się wytłumaczyć wiarą w historiozofię komunizmu, lecz raczej masowym terrorem.
- Zygmunt Kałużyński: „Zniewolony umysł” to „Makulatura wielkiego konfliktu”.
- Roman Bratny: Miłosz to Redaktor Techniczny Antykomunizmu.
- Witold Gombrowicz: Analiza sprawy komunizmu nie jest tym, co najciekawsze w „Zniewolonym umyśle”. Kluczowe jest udokumentowanie tezy, że człowiek może zrobić wszystko z drugim człowiekiem.
- Jerzy Putrament: „Zniewolony umysł” to kokietowanie Zachodu przez uciekiniera z zagrożonego wojną kraju (psychoza III wojny światowej)[5].
Przekłady na języki obce[edytuj | edytuj kod]
- The Captive Mind, London: Martin Secker and Warburg, 1953
- The Captive Mind, New York: Alfred A. Knopf, 1953
- The Captive Mind, Toronto: McClelland and Steward, 1953
- La pensée captive. Essai sur les logocraties populaires, Paris: Gallimard, 1953, 1962, 1980, 1982, 1988.
- Verführtes Denken, Köln: Kiepenheuer & Witsch, 1953, 1954, 1955, 1956, 1959, 1980
- El pensamiento cautivo, San Juan: Editiones de la Torre, Universidad de Puerto Rico, 1954, 1980
- La mente prigioniera, Milano: Aldo Martello Editore, 1955,
- Själar i fångenskap, Stockholm: Natur och Kultur, 1956, 1980, 2000
- Verführtes Denken, Zurych: 1980
- Der trellbundne sinn, Oslo: Aschehoug, 1981
- Vangittu mieli, Porvoo: WSOY, 1983
- Ī aichmálōtī sképsī, Ateny: Ellīnikī’ Eurōekdotikī’, 1983
- De geknechte geest, Amsterdam: De Arbeiderspers, 1984
- Ponevolenij rozum, München: Sučasnist', 1985 (ukr.)
- Zarobljeni um, Belgrad: Beogradski Izdavacko-Graficki Zavod, 1985, 1987
- El pensamiento cautivo, Buenos Aires: Hyspamérica. 1988
- El pensamiento cautivo, Esplugues de Llobregat: Orbis, 1989
- The captive mind, New York: Vintage International, 1990
- A rabul ejtett értelem, Budapest: Europa Konyvkiado, 1992
- Porobenijat razum, Varna: Galaktika, 1992; Sofiâ: Izdatelstvo „Balkani”, 2011
- Zotroceny duch, Praha: TROST, 1992
- Pavergtas protas. Esė , Vilnius: Lietuvos Rašytoj Sąjungos Leidykla, 1995, 2011
- Toraware-no tamashii, Tokyo: Kyodo Tsushinsha, 1996
- Zarobeniot um, Skopje: Nasa Kniga, 1998
- Zasužnjeni um, Zagrzeb: Nova Stvarnost, 1998
- Sagustītais prāts, Rīga: Zvaigzne, 1998
- Gandirea captiva, București: Humanitas, 1999
- Vangistatud mõistus, Tallinn: Loomingu Raamatukogu, 1999
- Skuty rozum, Mińsk: Vìlenskì Kljub, 2000
- Poraboŝennyj razum, Sankt-Petersburg: Aleteja, 2003
- La ment captiva, Walencja: Publicacions Universitat de València, 2005 (katal.)
- Tutsak Edilmiş Akil, Ankara: Elips Kitap, 2006
- Zarobljeni um, Belgrad: Paideia, 2006
- Mente cativa, São Paulo, 2010 (port.)
- Ha-Rẇaḥ ha-šbẇyah, Tel-Abiyb: Qešeb l-Šiyrah, 2011 (hebr.)
- Bèi jìngù de xīnlíng, Taibei: Tendency Publishing, 2011; Pekin: Guangxi Normal University Press, 2013
- Bei jin gu de tou nao, Guilin: Guangxi Normal University Press, 2013
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA, 1978, 1979, 1980. W 1981 r. ukazało się kilkanaście wydań drugoobiegowych, opublikowanych m.in. przez KOS (Krakowską Oficynę Studencką) w Krakowie, Studencki Instytut Wydawniczy w Krakowie, NZS Akademii Ekonomicznej w Krakowie, NZS Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (ze wstępem Artura Hutnikiewicza), Wyzwolenie we Wrocławiu, Wydawnictwo Biblioteki Literackiej w Warszawie, Logos w Warszawie, Niezależne Wydawnictwo Chłopskie (NWCh) w Warszawie, Zbliżenia w Warszawie.
- ↑ Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1989, 1990.
- ↑ A. Walicki, ”Zniewolony umysł” po latach, Warszawa 1993, s. 334.
- ↑ M. Walicki, „Zniewolony umysł” po latach, Warszawa 1993, s. 337-339.
- ↑ D. Pawelec, „Zniewolony umysł” Miłosza, [w:] Szkolny słownik literatury polskiej XX wieku, red. M. Pytasz, Katowice 1998, s. 601-602.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- „Zniewolony umysł” jako parabola, „Res Publica” 1988, nr 5, s. 103-108.
- Andrzej Walicki, „Zniewolony umysł” po latach, Warszawa: Czytelnik, 1993.
- Andrzej Zawada, Miłosz, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1966 (rozdz. Prywatne obowiązki).