Przejdź do zawartości

Dom podcieniowy

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Dom podcieniowy we wsi Trutnowy z 1720 – Typ 2
Dom podcieniowy nr 6 w Żuławkach z końca XVIII w. – Typ 3
Dom podcieniowy w Gdańsku – Lipcach, tzw. Lwi Dwór – najstarszy zachowany na Żuławach dom podcieniowy z 1572 – Typ 1
Dom podcieniowy nr 75 w Żuławkach – Typ 3
Dom podcieniowy w Nowej Kościelnicy
Chata podcieniowa z XVIII wieku w Szczuce w powiecie brodnickim
Dom podcieniowy, Żuławy
Dom podcieniowy na Żuławach

Dom podcieniowy (niem. Vorlaubenhaus) – reprezentacyjny typ budynków wiejskich, występujący zwłaszcza na Żuławach, ale także w innych regionach Polski, Czech i Niemiec[1][2].

Charakterystyka

[edytuj | edytuj kod]

Są to budynki mieszkalne, w których do szczytu lub ściany bocznej przylega wsparta na słupach zamknięta sporych rozmiarów wystawka[3]. Podcienie przez większość swojej historii pełniły głównie funkcję reprezentacyjną, w praktyce wykorzystywane były jako pokoje letnie, miejsca spotkań modlitewnych lub podręczny magazyn/warsztat[4]. Często też podcień dostawiano wtórnie, aby podkreślić status społeczny właściciela, a jego architektura odznaczała się bogatymi zdobieniami zwłaszcza w konstrukcji słupów, które na przełomie XVIII/XIX w. przybierały kształty typowe dla budynków klasycystycznych (np. słupy podcienia w domu w Nowej Kościelnicy naśladujące kolumny jońskie)[5]. Charakterystyczne są też tzw. fachwerki, czyli efektowne układy konstrukcji ryglowej często zdobiące czoło podcienia (np. w domu podcieniowym w Trutnowach czy Stalewie). Najlepiej zachowane domy podcieniowe można zobaczyć w Trutnowach, Żuławkach (nr 6 i nr 75), Marynowach, Nowej Kościelnicy i Przemysławiu.

Pod koniec II wojny światowej wiele domów zostało utraconych. Pozostałe budynki skonfiskowano i przydzielono robotnikom rolnym pracującym w przedsiębiorstwach państwowych. W wyniku modernizacji rolnictwa i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych po 1989 roku znacznie pogorszyły się warunki życia byłych robotników rolnych. W rezultacie domy dalej popadały w ruinę[6].

W latach 50. XX wieku Jerzy Stankiewicz w przeprowadzonej inwentaryzacji zabytków żuławskich określił liczbę domów podcieniowych na około 140. W rzeczywistości funkcjonowało wówczas 181. Według Lecha Krzyżanowskiego w roku 1968 było ich już tylko 165, a w 2013 roku – 108[7][8]. Ich liczba szybko spada. W latach 2015–2020 badacz Tomasz Zybała naliczył na Żuławach Wiślanych jedynie 43 budynki podcieniowe w stanie na tyle dobrym, by znalazły się w Państwowym Rejestrze Zabytków. Z wyjątkiem domu Lwi Dwór w Gdańsku-Lipcach, wszystkie pochodzą z lat 1720-1860[9].

W XXI wieku dom podcieniowy stał się najważniejszą cechą Żuław. Ponieważ przetrwanie pozostałych domów jest uważane za ważne dla tożsamości kulturowej regionu i jego mieszkańców, podjęto wiele wysiłków, aby zwrócić uwagę opinii publicznej na ich zachowanie i restaurację[10][11].

Historia kultury Doliny Dolnej Wisły i Żuław Wiślanych jest centralnym punktem nowego skansenu Olenderskiego Parku Etnograficznego w Wielkiej Nieszawce, który otworzył swoje podwoje w 2018 roku. Jednym z przeniesionych tu gospodarstw jest dom podcieniowy z Kaniczek wybudowany w 1757 roku. Do gospodarstwa należy XIX-wieczna chata, w której mieszkali pracownicy sezonowi, i którzy wykonywali prace gospodarskie[12][13]. W Dolinie Dolnej Wisły zachowały się jednak tylko trzy domy podcieniowe.

Geneza podcienia

[edytuj | edytuj kod]

Podcień jest charakterystycznym elementem tradycji lokalnej na Żuławach. Domy podcieniowe na Żuławach Wiślanych z uwagi na liczbę, cechy charakterystyczne i wielkość budynków, a także same podcienia, wydają się kontrastować z resztą Polski i Europy Zachodniej[4]. Dlatego Waldemar Heym (1883–1967), na podstawie wykopalisk w Starzykowie Małym i Bystrzcu, próbował udowodnić, że domy z podcieniem występowały już we wczesnej epoce żelaza[14]. Według niego duże znaczenie w ich rozwoju miała średniowieczna kolonizacja z przeniesioną techniką budowlana, które w połączeniu z żuławską tradycją budowania podcieni wytworzyły typowe dla regionu Żuław i okolic domy z wystawką podcieniową o sporych rozmiarach.

Faktycznie jednak domy podcieniowe wprowadzono na przełomie XVI i XVII wieku, prawdopodobnie ze względu na przykłady urbanistyczne i renesansowe nawiązania do klasycznego portyku. Można je znaleźć na dużym obszarze od Brandenburgii i Meklemburgii po Mazury, Warmię i Prusy Dolne[15][16]. Dom podcieniowy w Pillgram koło Jacobsdorf (Oder-Spree) został wybudowany w 1594 lub 1595 roku[17]. Porównywalne konstrukcje można znaleźć w domu z muru pruskiego na Łużycach i okolicznych regionach Polski, Czech i Niemiec. Znanym przykładem jest tak zwany „dom pruski” w Brtníkach (Czechy) z XVII wieku. Nie można również wykluczyć wpływów holenderskich, ponieważ osadnicy, którzy skolonizowali obszar Nowego Jorku, wprowadzili motyw arkadowego ganku w obu Amerykach[18].

Domy podcieniowe były często kojarzone z potomkami menonickich emigrantów z Niderlandów, którzy stanowili znaczną część ludności na Żuławach i Dolinie Wisły. Założenie to nie jest jednak oczywiste, ponieważ większość menonitów miała awersję do luksusu i pokazu aż do XVIII wieku. Konserwatywne grupy menonickie z Doliny Dolnej Wisły, które wyemigrowały na Krym około 1800 roku, zabrały ze sobą tradycje budowy domów swojej ojczyzny, ale powstrzymały się od korzystania z podcieni. Z drugiej strony większość liberalnych menonitów z Żuław Wiślanych mieszkała już w domach podcieniowych[19]. Domy podcieniowe były wyraźną oznaką dobrobytu, a potomków „holenderskich” osadników najwyraźniej było stać na taki symbol statusu.[20]

Ze względu na swój rzekomo oryginalny charakter i domniemane regionalne pochodzenie motyw kruchty był popularny w III Rzeszy i zajmował poczesne miejsce w projektach osadniczych. Na przykład w osiedlu Danziger Dorf koło Magdeburga w 1938 roku wybudowano dom podcieniowy jako dom kultury.

Stan badań i typologia domów podcieniowych Kloeppla

[edytuj | edytuj kod]

Wczesną wzmiankę o zabudowie folwarcznej Żuław można znaleźć w opisie tych ziem przez Abrahama Hartwicha, który donosił, że podcienia użyto w 1565 roku na pierwsze nabożeństwo protestanckie w Lasowicach Wielkich. Pierwsze domy podcieniowe zostały przedstawione na mapach geodezyjnych z około 1600 roku. W roku 1829 inspektor budownictwa wodnego Johann Christian Wutzke opisał rodzaje stosowanych konstrukcji w zabudowie wiejskiej Prus, w tym domy podcieniowe[21]. Po raz pierwszy odrębność domów podcieniowych dostrzegł Bernhard Schmid[22][23]. Podzielił on je na zagrody osadników emfiteutycznych lub olędrzy, zbudowane w konstrukcji wieńcowej z częścią mieszkalną, oborą i stodołą pod jednych dachem, bez podcieni, oraz związane z osadnictwem na prawie chełmińskim, gdzie dominowały zagrody rozproszone, podcieniowe, częściowo budowane w konstrukcji szkieletowej. Schmid rozróżnił również dwa typy podcienia: szczytowy oraz wystawkę podcieniową na ścianie dłuższej.

Otto Kloeppel w monografii architektury tego terenu przejął podział Schmida rozszerzając jedynie jego typologię[3]. Praca ta, mająca wiele rysunków i zdjęć, stanowi do dziś podstawowe źródło wiedzy z architektury chłopskiej Żuław. Pierwsze opracowanie powojenne Jerzego Stankiewicza miało na celu weryfikację zniszczeń wojennych[24]. W tym samym czasie opublikował on także artykuł poświęcony budowniczemu żuławskiemu Piotrowi Loewenowi[25]. Polemikę ze Stankiewiczem dotyczącą Loewenowskich realizacji podjął w 1963 roku Lech Krzyżanowski, którego artykuł[26] powstał na marginesie obszernej monografii budownictwa żuławskiego, wykonanej w ramach badań Państwowych Pracowni Konserwacji Zabytków[8]. O żuławskich domach podcieniowych pisali także Erhard Riemann[27], Ute i Klaus Puls[28], a z polskich autorów Jerzy Domino[29][30][31], Jerzy Szałygin[32], Krystyna Laskowska[33], Maciej Prarat[1][34], Tomasz Błyskosz[35], Wiesława Chlodkowska[36] i Marta Koperska-Kośmicka[37][38][2]. Generalnie wszystkie prace opierają się na dotychczasowym schemacie przedstawionym przez Otto Kloeppla.

Kloeppel wyróżnił trzy grupy żuławskich domów podcieniowych:

  • Pierwszym typem jest dom z podcieniem szczytowym. Najstarszym zachowanym przykładem jest dom w Gdańsku-Lipcach, tzw. Lwi Dwór, dendrochronologicznie datowany na 1572 rok[39]. Inne późniejsze przykłady takich domów znane są jeszcze m.in. z Klecia z połowy XVIII w., Kamienicy (nieistniejący) z końca XVIII w., Świerków – tzw. dom Dohringa (nieistniejący) pocz. XVII, Roszkowa – tzw. dom Knoppa (nieistniejący) i Rozgartu z 1754 roku[2]. Lech Krzyżanowski w swoim opracowaniu wspomina jeszcze domach w Suchym Dębie (przedstawiony na słynnej mapie z 1667) i Starym Polu, wszystkie rozebranych po ostatniej wojnie.[8]. Przypuszczalnie najstarsze domy podcieniowe były wszystkie wolnostojące, zbudowane w technice szachulcowej i zaopatrzone na całej długości w poddasze.
  • Typ drugi posiada podcień szczytowy za skrzydłem bocznym w kształcie litery T lub L. Najstarsze znane przykłady pochodzą z 1 połowy XVIII w. – domy podcieniowe w Trutnowach z 1720 roku, Miłocinie z 1731 oraz Nowej Kościelnicy. Tu dom podcieniowy z reprezentacyjnym gankiem, przedpokój i attyką łączy się z tradycyjnym folwarkiem z oborą i stodołą pod jednym dachem, uzupełnionym wolnostojącymi stodołami i stajniami w podwórzu. Ten ostatni to rodzaj domu, który, jak można przypuszczać, został sprowadzony przez Holendrów z ojczyzny[40][41][a].
  • Typ trzeci charakteryzuje podcieniowa wystawka w ścianie wzdłużnej. Najstarsze znane przykłady takich domów pochodzą z poł. XVIII w. z Lubieszewa, Stalewa i Żuławek.

Wiele zamieszania wywołały przestarzałe teorie etniczne, które rozbrzmiewały w pracach Kloeppela. Kloeppel uważał wolnostojące domy podcieniowe pierwszego typu za część tradycji budownictwa saskiego i fryzyjskiego. Domy drugiego i trzeciego typu opisał jako warianti poprzecznie podzielonego niemieckiego zagrody (tak zwane Ernhaus), który określił jako frankoński. W końcu uznał wykorzystanie wolnostojących stajni i stodół za część polskiej tradycji budowlanej.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]
  1. Nie wiadomo, jak wyglądały oryginalne domy holenderskie. Być może, podobnie jak ich odpowiedniki w Holandii, były to trójnawowe budowle kolumnowe, w których nawy boczne stopniowo zastępowano kolumnami przyściennymi.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b Maciej Prarat, Architektura chłopska Doliny Dolnej Wisły w latach 1772–1945 i jej problematyka konserwatorska, Toruń 2012.
  2. a b c Marta Koperska-Kośmicka, Dom podcieniowy na Żuławach, wyd. pierwsze, Gdańsk: Instytut Kaszubski, 2020, ISBN 978-83-65826-44-2.
  3. a b Hugo Bertram, Wolfgang La Baume, Otto Kloeppel, Das Weichsel-Nogat-Delta, Gdańsk 1924.
  4. a b Erich Kulke, Die Laube als ostgermanisches Baumerkmal unter besonderer Berücksichtigung der Bauernhöfe an der unteren Oder, Monachium 1939.
  5. Jerzy Domino, Domy na Żuławach, [w:] Jerzy Domino i inni, Na polderach i w podcieniach – krajobraz i architektura Żuław, Nowy Dwór Gdański 2013, s. 3-70.
  6. Bogna Lipińska, Drewniane budownictwo na Żuławach Wiślanych – ginący symbol tożsamości unikatowego krajobrazu wsi, [w:] K. Trzęsicki i inni red., Budownictwo drewniane w gospodarce przestrzennej europejskiego dziedzictwa, Białystok 2004, s. 249–256.
  7. Danuta Strzelecka: Domy podcieniowe na Żuławach. Ile ich jest, jak wyglądają – opowiada autorka książki. 2021-10-11. [dostęp 2022-01-26].
  8. a b c Lech Krzyżanowski, Żuławskie domy podcieniowe. Dokumentacja historyczna, t. 1–12, mps PP PKZ, 1962.
  9. Tomasz Zybała, Analysis of the State of Preservation of the Historic Arcaded Houses in Vistula Delta Listed in the National Inventory of Historical Monuments, „Budownictwo i Architektura”, 20 (3), 2021, s. 25-42 (ang.).
  10. Anna Weronika Brzezińska, Joanna Poczobut (red.), Zachować podcień, zapisane w krajobrazie i pamięci, Gdańsk 2010.
  11. Jolanta Kwiatkowska, Domy żuławskie. W poszukiwaniu zagubionej tradycji budownictwa, Nowy Dwór Gdański 2009.
  12. Maciej Prarat, Koncepcja Olęderskiego Parku Etnograficznego w Wielkiej Nieszawce. Głos w dyskusji o roli skansenów w ochronie zabytków architektury drwenianej, „Ochrona Zabytków”, 2013, s. 233-263.
  13. Ewa Tyczyńska, Olender Ethnographic Park in Wielka Nieszawka: Assumptions and Implementation, „Muzealnictwo”, 62, 2021, s. 30-40 (ang.).
  14. Waldemar Heym, Beiträge zur Geschichte der Bauernhäuser rechts und links der unteren Weichsel, „Beiträge zur Geschichte Westpreußens”, 2, 1969, s. 135-151.
  15. Katja Laudel, Der Typenwandel des ländlichen Wohnhauses im Oderbruch zwischen 1753 und 1850. Der Einfluss von friderizianischer Kolonisation und preußischer Obrigkeit auf die Hausformen der ländlichen Untertanen, Weimar 2005.
  16. Gerard Ciołek, Chałupy podcieniowe na Pomorzu, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, 7 (2), 1939, s. 169-175.
  17. Evangelische Kirchengemeinde Biegen – Jacobsdorf und Evangelische Jakobus Kirchengemeinde Arensdorf – Sieversdorf [online] [dostęp 2022-09-04] (niem.).
  18. Joseph Manca, On the Origins of the American Porch: Architectural Persistence in Hudson Valley Dutch Settlements, „Winterthur Portfolio”, 40 (2/3), 2005, s. 91-132.
  19. Osadnictwo holenderskie na Żuławach: Budownictwo, [w:] Jerzy Szałygin, Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce, holland.org.pl, 2005 [dostęp 2022-09-05].
  20. Michał Wenderski, „Hollandse” dorpen in Polen: Hoe anders waren ze eigenlijk? („Holenderskie” wsie w Polsce: Czym tak naprawdę były różne?), „Werkwinkel. Journal of Low Countries and South African Studies”, 10 (1), 2015, s. 51-64 (niderl.).
  21. Johann Christian Wutzke, Bemerkungen über die ländlichen Gebäude, besonders in Preußen, „Preußische Provinzial-Blätter”, 2, 1829, s. 17-37, 135-151, 219-234.
  22. Bernhard Schmid, Westpreußische Holzbauten, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins”, 3, 1904, s. 22-27.
  23. Bernhard Schmid, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, t. 1: Die Städte Neuteich und Tiegenhof und die ländlichen Ortschaften, Gdańsk 1919.
  24. Jerzy Stankiewicz, Zabytki budownictwa i architektury na Żuławach (Na marginesie przeprowadzonej w latach 1955–1956 lustracji zabytków), „Rocznik Gdański”, 15/16, (Również Gdańsk 1958), 1956–1957, s. 511-542.
  25. Jerzy Stankiewicz, Piotr Loewen – budowniczy żuławski, „Ochrona zabytków”, 32-33, 1956.
  26. Lech Krzyżanowski, Wpływ neoklasycyzmu na podcieniowe budownictwo Żuław Gdańskich. Budowniczy Piotr Loewen, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 8 (1), 1963, s. 63-79.
  27. Erhard Riemann, Westpreußische Vorlaubenhäuser, „Westpreußen Jahrbuch”, 2, 1951–1952, s. 102-109.
  28. Utta Puls, Klaus Puls, Laubenhauser im Oder-Weichsel-Gebiet, „Geschichte und Entwicklung ländlicher Räume”, 2, 1999, ISBN 3-00-005098-1.
  29. Jerzy Domino, Osadnictwo holenderskie na Żuławach [online], holland.org.pl, 2005 [dostęp 2022-09-04].
  30. Jerzy Domino, Domy podcieniowe na Żuławach Elbląskich i Wysoczyźnie Elbląskiej, „Rocznik Elbląski”, 20, 2006, s. 47-57.
  31. Jerzy Domino i inni, Na polderach i w podcieniach. Krajobraz i architektura Żuław, Nowy Dwór Gdański 2013.
  32. Jerzy Szałygin, Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce [online], holland.org.pl, 2005 [dostęp 2022-09-05].
  33. Krystyna Laskowska, W żuławskim domu, Elbląg 2010, ISBN 978-83-60138-38-0.
  34. Maciej Prarat, Próba zarysowania specyfiki badań architektonicznych budowli drewnianych na przykładzie analizy substancji i struktury chałup podcieniowych na obszarze Dolnej Wisły, [w:] M. Arszyński i inni red., Badania architektoniczne. Historia i perspektywy rozwoju, Toruń 2015, s. 183-215.
  35. Tomasz Błyskosz, Rewaloryzacja obiektu zabytkowego w konstrukcji szkieletowej na przykładzie żuławskiego domu podcieniowego w Trutnowach (gm. Cedry Wielkie), [w:] Jacka Rulewicz (red.), Glina w obiektach zabytkowych – ochrona i konserwacja, Malbork 2018, s. 77-84.
  36. Wiesława Chlodkowska, Nowa zagroda w olsztyneckim skansenie z chałupą podcieniową ze wsi Królewo w gm. Morąg, „Zeszyty Naukowe Muzeum Budownictwa Ludowego – Park Etnograficzny w Olsztynku”, 7, 2015, s. 59-90.
  37. Marta Koperska-Kośmicka, Współczesny obraz żuławskiego podcienia, „Studia KPZK PAN”, 146, 2013, s. 225-236.
  38. Marta Koperska-Kośmicka, Żuławski dom podcieniowy. Przykłady i skala współczesnychdziałań konserwatorskich, „Drewniana. Tradycja, dziedzictwo, współczesność, przyszłość”, 2014, s. 150-161.
  39. Tomasz Ważny, Określenie wieku zabytków architektury z Pomorza Wschodniego przy zastosowaniu metody dendrochronologicznej, „Ochrona zabytków”, 45 (4), 1992, s. 354-359.
  40. Formy domo, [w:] Jerzy Szałygin, Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Mazowszu, Warszawa 2004 [dostęp 2022-09-04].
  41. Maciej Warchoł, Budownictwo olęderskie nad środkową i dolną Wisłą, „Przegląd Regionalny”, 2 (1), 1996–1997, s. 61-63.