Harmonika (muzyka)

Nuty.

Harmonika – jeden z elementów dzieła muzycznego. Harmonika określana jest przez użytą w utworze skalę dźwiękową, fakturę (np. monofonia, homofonia, polifonia) oraz – jeśli faktura utworu pozwala na takie określenie – przez sposób łączenia wielodźwięków. W niektórych dziełach współczynnik harmoniczny jest dominujący (dzieła z okresu klasycyzmu oraz wczesnego romantyzmu, np. opera Wolny strzelec Carla Marii von Webera), w niektórych jest równouprawniony z innymi czynnikami, np. czynnikiem melodycznym (dzieła okresu późnego baroku, np. preludia i fugi ze zbioru Das Wohltemperierte Klavier Johanna Sebastiana Bacha), w niektórych dziełach albo nie jest on jeszcze rozwinięty (literatura renesansowa) albo też jest już w zaniku (literatura późnoromantyczna), w innych natomiast – nie odgrywa on istotnej roli, powstając na gruncie zetknięcia struktur linearnych (dzieła XX–wieczne, np. Ludus tonalis Paula Hindemitha).

Harmonika w ujęciu historycznym

Harmonika modalna

Panowała mniej więcej od IX do XVI w. Opierała się ona na ośmiu skalach kościelnych, charakteryzowała się specyficznym łączeniem akordów i prowadzeniem głosów, stosowaniem charakterystycznych dla tej epoki technik kompozytorskich, np. organum, discantus, gymel, a także fauxbourdon (równoległe prowadzenie tercji i sekst).

Harmonika funkcyjna dur-moll

Tym typem harmoniki charakteryzują się dzieła tworzone od XVI mniej więcej do końca XIX w. Opiera się ona na dwóch skalach: durowej i molowej; na I, IV i V stopniu tych skal budowane są trójdźwięki, odpowiednio: tonika, subdominanta i dominanta; trójdźwięki poboczne budowane są na pozostałych stopniach (II, III, VI, VII). Między akordami istnieją ściśle określone stosunki. Dysonanse są rozwiązywane na konsonanse, a głosy muszą być prowadzone według określonych reguł (nie stosuje się np. równoległych kwint i oktaw, zakazane jest ukośne brzmienie półtonu oraz następstwo niektórych akordów, np. subdominanty po dominancie).

Wiek XX

W wieku XX nie było jednego, wspólnego wszystkim kompozytorom epoki systemu – kompozytorzy używali współbrzmień według indywidualnych, przez siebie opracowanych reguł. Jednym z pierwszych kompozytorów, którzy odeszli od systemu dur-moll, był Claude Debussy, który zanegował jedną z fundamentalnych zasad tego systemu – obligatoryjne rozwiązanie się dysonansu na konsonans. W efekcie jego utwory składają się z luźno powiązanych ze sobą akordów o budowie tercjowej, często szeregowanych na zasadzie progresji lub przesunięcia, tworzących tzw. plamy dźwiękowe.

W innych utworach Debussy zastosował skalę całotonową, która – z powodu równych odległości między wszystkimi stopniami – nie posiada żadnego centrum tonalnego. Jest to przykład muzyki atonalnej.

Znaczącym wkładem w rozwój harmoniki było stworzenie w latach 20. XX wieku przez Arnolda Schönberga dodekafonii (podobne próby podejmowano już wcześniej, w pierwszej dekadzie XX wieku, nie powstały jednakże w ich wyniku systemy tak ściśle określone). Oprócz Schönberga największymi kompozytorami używającymi tej techniki był Alban Berg i Anton Webern.

Harmonika sonorystyczna (XX/XXI w.)

Charakteryzuje ją odejście od wszelkich systemów dźwiękowych, w szczególności odejście w ogóle od systemu równomiernie temperowanego; używa się wszystkich możliwych współbrzmień i wysokości dźwięków, które traktowane są dowolnie jako plamy dźwiękowe (spuścizna impresjonistów początku XX wieku). Kompozytorzy chętnie wykorzystują współbrzmienia o najbardziej skupionym układzie dźwięków, tzw. klastery.

Zobacz też

• system tonalny
• system dur-moll