Język albański
 |
Ten artykuł od 2012-06 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. |
| Obszar |
Albania, Kosowo, Macedonia Północna, Czarnogóra, Włochy, Grecja, Serbia i inne | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
6,2 mln | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy |  Albania Kosowo Macedonia Północna
| ||||||
| Organ regulujący | Akademia e Shkencave e Shqipërisë | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | sq | ||||||
| ISO 639-2 | alb/sqi | ||||||
| ISO 639-3 | sqi | ||||||
| ISO 639-5 | sqj | ||||||
| IETF | sq | ||||||
| Glottolog | alba1267 | ||||||
| Ethnologue | sqi | ||||||
| GOST 7.75–97 | алб 030 | ||||||
| WALS | alb | ||||||
| SIL | sqi | ||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Język albański (alb. gjuha shqipe)[1] – język indoeuropejski z grupy satem, którym posługuje się ok. 6,2 mln Albańczyków zamieszkujących Albanię (3,6 mln), Kosowo (1,7 mln), Macedonię Północną (450 tys.), a także Włochy (Arboresze) i Grecję (Arwanici). W Albanii, Kosowie i Macedonii Północnej jest objęty statusem języka urzędowego.
Istnieją dwie odmiany terytorialne języka, istotnie odmienne fonologicznie, gramatycznie i leksykalnie: dialekt gegijski (alb. gegë) na północy Albanii, w Kosowie i Macedonii Północnej (znacznie się różniące) oraz toskijski (alb. toskë) na południu Albanii, we Włoszech i Grecji. Granicę między nimi tworzy rzeka Shkumbin oraz 41 równoleżnik; jest to również granica kulturowa. Standard języka, nauczany w albańskich szkołach, opiera się głównie na dialekcie toskijskim.
Artykuł 1 Deklaracji Praw Człowieka w języku albańskim[2]:
„Të gjithë njerëzit lindin të lirë dhe të barabartë në dinjitet dhe në të drejta. Ata kanë arsye dhe ndërgjegje dhe duhet të sillen ndaj njëri tjetrit me frymë vëllazërimi.”
Historia[edytuj | edytuj kod]
Początki języka sięgają VII–VIII w. n.e. Jest on prawdopodobnie spokrewniony z językami iliryjskim i mesapijskim, które występowały również nad Morzem Adriatyckim lub z trako-dackimi. Tę drugą możliwość potwierdzają między innymi pewne podobieństwa z językiem rumuńskim (ok. 50 słów[3]), który według jednej z hipotez ukształtował się na trako-dackim substracie językowym, a także liczne podobieństwa pomiędzy słownictwem albańskim i trako-dackim.
Najstarszy zapis w tym języku to formuła chrztu, zapisana przez biskupa Pala Engjëlliego w 1462 roku. Jest on przechowywany w Bibliotece Laurenziana we Florencji[4].
Współczesny język literacki istnieje od XIX w. Od 1908 do zapisu używa się alfabetu łacińskiego, wcześniej używano alfabetu greckiego, cyrylicy i pisma arabskiego[5][6][7].
Wymowa[edytuj | edytuj kod]
Alfabet języka albańskiego zawiera 36 znaków: a, b, c, ç, d, dh, e, ë, f, g, gj, h, i, j, k, l, ll, m, n, nj, o, p, q, r, rr, s, sh, t, th, u, v, x, xh, y, z, zh.
| Litera | IPA | Opis | Przykład |
|---|---|---|---|
| c | [ʦ] | jak c w car | cigare (papieros) |
| ç | [ʧ] | jak cz w czeski | çast (chwila) |
| dh | [ð] | jak th w ang. this dźwięczne | dhomë (pokój) |
| ë | [œ]/[ə] | akcentowane: jak ö w niem. möchte; nieakcentowane: (ə) (szwa), w wygłosie (na końcu słowa) często ledwo słyszalne |
hënë (księżyc) |
| gj | [ɟ] | podobne jak dj w Nadia bądź krótkie dź | gjithë (wszystko) |
| ll | [ɫ] | jak ł sceniczne (kresowe) w łatwo | fillim (początek) |
| nj | [ɲ] | jak ń w sanie | njoh (znam) |
| q | [c] | palatalne (zmiękczone) t lub słabe cz (trochę słabsze niż ç) podobnie jak t w pl. sympatia wymowa alternatywna: ć lub kj, tylnojęzykowe (przede wszystkim w Macedonii Północnej) |
qime (włos) |
| r | [ɾ] | słabe r wymówione końcówką języka | tre (trzy) |
| rr | [r] | wibrujące r wymówione zaokrągloną końcówką języka jak w barrakuda | rrugë (ulica) |
| sh | [ʃ] | jak sz | shkollë (szkoła) |
| th | [θ] | jak th bezdźwięczne w ang. think | thikë (nóż) |
| x | [ʣ] | dz, | lexoj (czytam) |
| xh | [ʤ] | jak dż w pl. dżungla | xhep (kieszeń) |
| y | [y] | jak ü jak w niem. grün | pyll (las) |
| zh | [ʒ] | ż, jak żurnal | zhurmë (hałas) |
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- dialekt arbaryjski
- dialekt arwanicki
- dialekt gegijski języka albańskiego
- dialekt toskijski języka albańskiego
- Albańska Wikipedia
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Mukades Mançe, Lidja Dhimitri, Xhemile Zykaj, Ludmilla Myrto, Natasha Malo: Fjalor rusisht-shqip/Русско-албанский словарь. Tirana: EDFA, 2005, s. 8. (ros.).
- ↑ Deklarata e Pergjithshme mbi te Drejtat e Njeriut. ohchr.org. [dostęp 2015-07-18]. (alb.).
- ↑ Alexandru Cihac: Słownik Etymologiczny z połowy XIX wieku; dla zwolenników trako-dackiego pochodzenia języka rumuńskiego podobieństwo z j. albańskim jest koronnym argumentem, nikt nie udowodnił, że te 50 słów ma tracko-dackie pochodzenie.
- ↑ Robert Elsie: Albanian Literature: A Short History. London: I.B. Tauris, 2005, s. 6. ISBN 1-84511-031-5. (ang.).
- ↑ Languages across Europe – Albanian. bbc.co.uk. [dostęp 2016-01-01]. (ang.).
- ↑ Alphabet conflict in the Balkans: Albanian and the Congress of Monastir. „International Journal of the Sociology of Language”. 128, s. 1–24, 2009-07. DOI: 10.1515/ijsl.1997.128.1. ISSN 0165-2516. (ang.).
- ↑ Kongresi i Manastirit për njësimin e alfabetit te gjuhës shqipe (14-22 nëntor 1908). shqiperia.com, 2002-01-01. [dostęp 2016-01-01]. (alb.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Marek Jeziorski, Jerzy Wiśniewski, Słownik minimum albańsko-polski i polsko-albański, Warszawa 1992.
- Jolanta Mindak, Irena Sawicka, Zarys gramatyki języka albańskiego, Warszawa 1993.
- Mazllum Saneja, Alina Wójcik, Mini rozmówki albańskie, Warszawa 1992.
- Irena Sawicka, Charakterystyka fonetyki albańskiej; [w:] Albanistyka polska, red. I. Sawicka, Toruń 2007, s. 183–195.