Świerzbowiec ludzki

Świerzbowiec ludzki

Sarcoptes scabiei
Linnaeus, 1758
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Podkrólestwo	Bilateria
(bez rangi)	pierwouste
Nadtyp	wylinkowce
Typ	stawonogi
Podtyp	szczękoczułkowce
Gromada	pajęczaki
Podgromada	roztocze
Rząd	Astigmata
Rodzina	świerzbowcowate
Rodzaj	Sarcoptes
Gatunek	świerzbowiec ludzki
Synonimy
Acarus passerinus Linnaeus, 1758

Świerzbowiec ludzki, świerzbowiec drążący (Sarcoptes scabiei) – gatunek zewnątrzpasożytniczego roztocza (Acari). Wywołuje chorobę zwaną świerzbem (łac. scabies). Polega ona na tym, że pasożyt drąży w skórze żywiciela korytarze, wokół których pojawiają się, silnie swędzące, zaczerwienienie i opuchlizna. W wyniku drapania powstają spryszczenia (łac. eczematisatio), a uszkodzona skóra jest bramą dla wtórnych infekcji i zliszajowacenia skóry (łac. impetiginisatio). Pasożyt wybiera miejsca nieowłosione. U dorosłych są to najczęściej: boczne powierzchnie palców rąk, zgięcia i fałdy skórne, tułów (okolice pępka i sutków u kobiet, natomiast okolice płciowe i pachwiny u mężczyzn), pośladki oraz okolice nadgarstków i pas. U dzieci zmiany skórne mogą obejmować całe ciało, włącznie z podeszwami stóp. Zarazić się świerzbem można zarówno przez bezpośredni kontakt z chorym (⅔ przypadków), jak i w wyniku kontaktu z przedmiotami zanieczyszczonymi żywymi świerzbowcami (⅓ przypadków).

Jest on gatunkiem kosmopolitycznym. Najczęściej można go spotkać w miesiącach jesiennych i zimowych, natomiast szczyt zachorowalności na świerzb przypada na okres od sierpnia do listopada.

Charakterystyka

Świerzbowiec ludzki, jak wszystkie gatunki w rzędzie Astigmata, nie ma tchawek, wobec czego oddycha całą powierzchnią stosunkowo miękkiego ciała. Ma bardzo rozwinięte szczękoczułki (chelicery), widoczne od strony grzbietowej i delikatne, złożone z 2–3 członów, nogogłaszczki (pedipalpy).

Jego ciało jest owalne i wypukłe na grzbiecie. Podział idiosomy na podosomę i hysterosomę nie jest dobrze widoczny z powodu braku bruzdy sejugalnej. Gnatosoma jest za to wyraźnie zaznaczona, narządy gębowe są zrośnięte i mają postać stożka. Chelicery zaopatrzone są w kleszcze na swych końcach, a głaszczki zrośnięte z narządami gębowymi. Z przodu ciała znajdują się, skierowane do przodu, I i II para odnóży, natomiast z tyłu – para III i IV, skierowane do tyłu. Pomiędzy parą II i III jest wobec tego wyraźny odstęp. Ponadto odnóża III i IV pary znajdują się na brzusznej stronie ciała i nie są widoczne od strony grzbietowej, której cała powierzchnia, z wyjątkiem małego obszaru znajdującego się bezpośrednio za gnatosomą, pokryta jest chitynowymi fałdkami i bruzdami. W jej centralnej części występuje grupa zębowatych łusek, których zagęszczenie zmniejsza się w kierunku tylno-bocznym. W połowie długości ciała, na stronie grzbietowej widoczne są 3 pary szczecin bocznych oraz 6 (czasami 7) szczecin środkowo-tylnych. Całe ciało pokrywa gęsto i drobno prążkowana, przejrzysta chityna. U samic na środku ciała po stronie brzusznej znajduje się otwór płciowy, mający postać poprzecznej szczeliny. Bliżej końca ciała leży natomiast bursa copularis.

U świerzbowca występuje dymorfizm płciowy, przejawiający się m.in. różnicą w rozmiarach obu płci. Samice są większe i osiągają długość 0,3–0,5 mm oraz szerokość 0,23–0,42 mm. Mniejsze samce mają 0,18–0,30 mm długości i 0,16–0,21 mm szerokości. Różnice między płciami przejawiają się także w budowie stóp. Samce można rozpoznać po występowaniu dzwonkowatych przylg na długich, nieczłonowanych szypułach u stóp I, II i IV pary odnóży. Samice natomiast mają przylgi jedynie na stopach I i II pary, zaś na III i IV parze ich miejsce zajmują długie szczeciny. Osobniki męskie całe życie spędzają na powierzchni ciała żywiciela, zaś żeńskie są w stanie przeżyć poza ciałem do 10 dni.

Nimfy tego gatunku są morfologicznie podobne do samicy. Nie posiadają jednak otworu płciowego. Larwy mierzą 0,11–0,12 mm i przypominają nimfy o zredukowanej liczbie odnóży krocznych (jedna para tylna zamiast dwóch).

Ekologia

Świerzbowiec jest ektopasożytem człowieka oraz innych ssaków, takich jak: kopytne, wołowate, dziki, wombaty, koale oraz niektóre małpy. Odżywia się ich płynem tkankowym i skórą, a dokładniej zrogowaciałą warstwą naskórka, w której drąży długie na 3–4 cm tunele, wypełniając je przy tym swoim kałem o szaroczarnej barwie. Jeden pełny cykl rozwojowy świerzbowca ludzkiego trwa od dwóch do trzech tygodni (zwykle 14–17 dni). Z zapłodnionego jaja wykluwa się larwa, którą od postaci dorosłej dzielą dwie formy przejściowe, kolejno: protonimfa i tritonimfa. Na powierzchni skóry żywiciela samiec zapładnia samicę, będącą w stadium tritonimfy. Ta, po dorozwoju, drąży w warstwie rogowej naskórka mały tunel, wchodzi do niego, a po kilku godzinach zaczyna składać jaja w tempie 2–5 na dobę. Sam kanalik jest wydłużany dziennie o 0,5–5 mm (intensywniej podczas snu żywiciela) przez całe dorosłe życie samicy, które trwa około 4 tygodni. W tym czasie zdąży ona złożyć 30–50 jaj.

Po 3–4 dniach od złożenia z jaj wylęgają się larwy. Wychodzą z macierzystych kanalików i wnikają do torebek włosowych, gdzie kończą swój rozwój. Samce rozwijają się szybciej (4–6 dni od wylęgu larw), niż samice (zwykle 14 dni, ale czasami mniej, niż 10). Tylko 1/10 wszystkich złożonych jaj dożywa stadium dorosłego.