Żako większa
| Psittacus erithacus[1] | |||
| Linnaeus, 1758 | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
żako większa | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
| |||
Żako większa[4], żako, papuga popielata, papuga szara[5] (Psittacus erithacus) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny papugowatych (Psittacidae). Klasyfikacja taksonomiczna jest sporna, zależnie od ujęcia, żako uznaje się za jeden gatunek z trzema podgatunkami lub za dwa odrębne gatunki. Zamieszkują środkową Afrykę oraz Wyspy Świętego Tomasza i Książęcą. Zagrożone wyginięciem.
Taksonomia[edytuj | edytuj kod]
Po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego gatunek ten opisał Karol Linneusz w 1758 roku w 10. wydaniu Systema Naturae. Jako miejsce typowe autor błędnie wskazał Gwineę[2][6], co później skorygowano na Złote Wybrzeże, czyli obecną Ghanę[2][7]. Klasyfikacja jest sporna. W klasyfikacji ptaków przyjętej przez BirdLife International P. e. timneh jest podnoszony do rangi odrębnego gatunku – Psittacus timneh (żako mniejsza)[8][9]; w 2014 roku także Międzynarodowy Kongres Ornitologiczny (IOC) zdecydował o podniesieniu P. e. timneh do rangi odrębnego gatunku, wyróżnia dwa podgatunki: nominatywny oraz P. t. princeps[10]. Autorzy Handbook of the Birds of the World uznają P. e. erithacus i P. e. princeps za jeden gatunek, za to P. e. timneh za odrębny – P. timneh[7]. Od 2024 roku autorzy Kompletnej listy ptaków świata również uznają żako mniejszą za oddzielny gatunek[4].
Badania genetyczne wskazują obecność dwóch niezależnych od siebie lądowych linii rozwojowych, które rozdzieliły się do 2,4 mln lat temu, a populacja wyspowa – z Wyspy Książęcej – również składa się z przedstawicieli dwóch linii rozwojowych, które ewoluowały w allopatryczności. Linia z Wyspy Książęcej o największej liczbie współczesnych przedstawicieli ewoluowała w osobności przez około 1,4 mln lat. Jej reprezentanci bliżej spokrewnieni są z przedstawicielami P. e. timneh niż z P. e. erithacus. Druga z linii rozwojowych na Wyspie Książęcej składa się z ptaków podgatunku nominatywnego, które niedawno skolonizowały wyspę[11].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Upierzenie ogółem szarawe. Sterówki jaskrawoczerwone[12]. Długość ciała ok. 28–39 cm; masa ciała 402–490 g[7].
Zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]
Żako większa zamieszkuje południowo-wschodnie Wybrzeże Kości Słoniowej na wschód po zachodnią Kenię i północno-zachodnią Tanzanię, dalej na południe po południową i centralno-południową Demokratyczną Republikę Konga i prowincję Kabinda (północna Angola), do tego Bioko i Wyspa Świętego Tomasza (prawdopodobnie introdukowane)[7].
Zdziczałe ptaki podgatunku nominatywnego występują w wielu afrykańskich miastach[7].
Ekologia i zachowanie[edytuj | edytuj kod]
Przeważnie żako zamieszkują gęste lasy. Spotykane są również na skrajach lasów, w przecinkach, lasach galeriowych, namorzynach, obszarach upraw i ogrodach, nie ma jednak pewności, czy są to samodzielnie się podtrzymujące populacje[8]. Żako odnotowywano do 2200 m n.p.m. Zaobserwowano związek między występowaniem żako i palm Elaeis[13]. Pożywieniem tych papug są nasiona i owoce[7]. Żerują w grupach liczących do 30 osobników. Przynajmniej w zachodniej części Afryki w porze suchej podejmują sezonowe wędrówki z najsuchszych części swojego zasięgu[14].
Są jednymi z najbardziej inteligentnych ptaków, w niektórych aspektach zdolności intelektualne dorównują kilkuletnim dzieciom[15]. Papuga szara nie zdała testu lustra[16].
Lęgi[edytuj | edytuj kod]
Gniazdo ulokowane jest w szczelinie drzewa, od 10 do 30 m nad ziemią. Przeważnie gniazdują samotnie, niekiedy tworzą luźne kolonie[14]. Samica składa 2–5[13] jaj i sama je wysiaduje przez 21–30 dni. Młode opuszczają gniazdo po około 80 dniach życia[17]. W niewoli żako dożywają około 45 lat. Według danych z 1998 dzikie żako odchowywały wówczas średnio 0,4 pisklęcia na gniazdo[13].
Status i zagrożenia[edytuj | edytuj kod]
Według IUCN żako ma status zagrożonej wyginięciem (EN, Endangered). Status zaktualizowano w grudniu 2016[18], uprzednio w 2012 i 2013 otrzymała rangę gatunku narażonego (VU, Vulnerable)[14]. Zagrożeniem dla gatunku jest odłów żako celem sprzedania ich jako zwierzęta domowe[18][14].
Żako to jedne z popularniejszych zwierząt domowych w Europie, USA i na Bliskim Wschodzie, co zawdzięczają swojej zdolności do naśladowania ludzkiej mowy i innych dźwięków. Popyt na dzikie ptaki zwiększył się (dane z 2006 roku) także w Chinach. Od 1982 do 2001 próbowano sprzedać ponad 1,3 miliona złapanych w naturze żako. Szacunkowo śmiertelność ptaków od złapania do momentu sprzedaży wynosi od 30 do 66%. Inne zagrożenia dla gatunku to utrata środowiska, odłów na sprzedaż wewnątrz krajów i polowanie na żako celem pozyskania mięsa lub części ciała oraz piór używanych jako dekoracja lub w magicznych rytuałach. W 2016 najwięcej legalnie sprzedanych żako pochodziło z centralnej Afryki[14].
Gatunek od 2017 jest wymieniany w Załączniku I konwencji CITES, wcześniej był umieszczany w mniej rygorystycznych załącznikach II i III[19].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Psittacus erithacus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c D. Lepage, Grey Parrot Psittacus erithacus, [w:] Avibase [online] [dostęp 2024-02-14] (ang.).
- ↑ Psittacus erithacus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ a b Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Psittacinae Rafinesque, 1815 – papugi afrykańskie (wersja: 2023-12-29). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2024-02-13].
- ↑ Albin Łącki: Wśród zwierząt – ptaki. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1988, s. 130. ISBN 83-09-01320-5.
- ↑ K. Linneusz, Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis, wyd. 10 cz. 1, Holmiae 1758, s. 99 (łac.).
- ↑ a b c d e f Collar, N., Kirwan, G.M. & Sharpe, C.J: Grey Parrot (Psittacus erithacus). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2016. [zarchiwizowane z tego adresu (13 grudnia 2016)].
- ↑ a b Timneh Parrot Psittacus timneh. BirdLife International. [dostęp 2016-12-08]. (ang.).
- ↑ Joe Taylor: Archived 2011–2012 topics: Grey Parrot (Psittacus erithacus) has been split into Grey Parrot (P. erithacus) and Timneh Grey Parrot (P. timneh): are both eligible for uplisting?. BirdLife’s Globally Threatened Bird Forums, 12 czerwca 2011. [dostęp 2014-04-06]. (ang.).
- ↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Parrots, cockatoos. IOC World Bird List (v10.2). [dostęp 2020-10-21]. (ang.).
- ↑ Martim Melo, Colleen O’Ryan. Genetic differentiation between Príncipe Island and mainland populations of the Grey Parrot (Psittacus erithacus), and implications for conservation. „Molecular Ecology”. 16 (8), s. 1673–1685, 2007.
- ↑ del Hoyo, J., Collar, N. & Kirwan, G.M: Timneh Parrot (Psittacus timneh). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2016. [zarchiwizowane z tego adresu (13 grudnia 2016)].
- ↑ a b c Phillip McGowan: African Grey Parrot, Psittacus erithacus. Case study. CITES, 2008. [dostęp 2016-12-12].
- ↑ a b c d e Grey Parrot Psittacus erithacus. BirdLife International. [dostęp 2016-12-08].
- ↑ Joseph Stromberg, African Grey Parrots Have the Reasoning Skills of 3-year-olds [online], 12 sierpnia 2012 [dostęp 2019-03-20].
- ↑ Hill i inni, Can Sea Lions’ (Zalophus californianus) Use Mirrors to Locate an Object?, „International Journal of Comparative Psychology”, 28, 2015.
- ↑ African Grey Parrot (Psittacus erithacus). ARKive. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-02-05)]. (ang.).
- ↑ a b Alex Dale: 2016 Red List: great news for island endemics, disaster for cagebirds. BirdLife International, 8 grudnia 2016. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-04-19)].
- ↑ Psittacus erithacus. [w:] Species+ [on-line]. UNEP-WCMC, CITES Secretariat. [dostęp 2020-10-21]. (ang.).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Grey Parrot (Psittacus erithacus). [w:] Parrot Encyclopedia [on-line]. World Parrot Trust. [dostęp 2020-10-21]. (ang.).