Romantyczne ruiny w Orzechu
 nr rej. 635/66 z dnia 2 maja 1966[1]
| |
 Romantyczne ruiny w Orzechu (2019) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Typ budynku | |
| Inwestor | |
| Ukończenie budowy |
poł. XIX wieku |
Położenie na mapie gminy Świerklaniec  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego  | |
 50°25′29,6″N 18°56′13,0″E/50,424889 18,936944
| |
Romantyczne ruiny w Orzechu – sztuczne ruiny wzniesione w połowie XIX wieku z inicjatywy hrabiego Guidona Henckel von Donnersmarcka, znajdujące się w miejscowości Orzech w gminie Świerklaniec, w powiecie tarnogórskim[2]. Jako „ruiny zamku” obiekt wpisany jest do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego (nr rej. 635/66 z 2 maja 1966)[1].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Jedna z pierwszych wzmianek o Orzechu pochodzi z 4 października 1277 roku, kiedy to wieś została odłączona od parafii św. Małgorzaty w Bytomiu i przyłączona do nowo utworzonej parafii w Kamieniu. Osada należała do książąt bytomskich i jej pierwszym właścicielem był książę Kazimierz[3]. W 1305 roku wieś została zastawiona u Piotra z Paniów, a już dwa lata później ponownie stała się własnością Kazimierza[4]. W 1355 po bezpotomnej śmierci Bolesława okolice te stały się własnością Konrada oleśnickiego[5]. W 1477 ziemia bytomska została wydzierżawiona czeskiemu magnatowi, Janowi z Zierotina, a pod koniec XV wieku stała się jednym z tzw. państw stanowych[5]. W 1498 księstwo bytomskie zostało za kwotę 8 tys. guldenów odkupione przez Hanusza i przyłączone do księstwa opolskiego[5]. W 1534 ziemie obejmujące również Orzech stały się własnością Jerzego Hohenzollerna[6]. Na początku XVII wieku ziemia bytomska została odebrana Hohenzollernom przez Habsburgów i w 1629 sprzedana za kwotę ponad 367 tys. guldenów rodowi Henckel von Donnersmarck ze Spisza[6]. W 1671 roku po śmierci Jerzego VII Henckel von Donnersmarcka doszło do podziału rodu na linię tarnogórsko-świerklaniecką i bytomsko-siemianowicką[6].
Orzech nigdy nie stał się samodzielnym majątkiem rycerskim, zawsze należał do posiadaczy sąsiedniego Świerklańca. W wiosce nigdy nie powstał również folwark, była ona niewielka i słabo zaludniona[4]. Dla Donnersmarcków majątek w Orzechu nie miał większego znaczenia gospodarczego, jednak w tym zlokalizowanym blisko Świerklańca miejscu często odbywały się polowania[4]. Dlatego też w połowie XIX wieku hrabia Guido Henckel von Donnersmarck podjął decyzję o wybudowaniu w Orzechu sztucznych ruin romantycznych, wykorzystywanych jako miejsce wypoczynku dla uczestników łowów[4]. Było to również związane z panującą wówczas modą na wznoszenie tego typu budowli[7].
Od 1966 obiekt w Orzechu jako przykład takiego trendu w architekturze XIX-wiecznej objęty jest ochroną konserwatorską i wpisem do rejestru zabytków. Ruiny te nie są – wbrew treści wpisu – pozostałością po żadnym zamku[7].
Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]
Ruiny zostały zbudowane z kamienia łamanego i cegły[8]. Pierwotnie składały się z głównego budynku na rzucie zbliżonym do kwadratu, z ryzalitem od zachodu oraz z czterema połączonymi murami okrągłymi basztami w narożnikach[8][2][7][4]. Przy wschodniej elewacji znajdował się prostopadły mur z prostokątnym występem, a w elewacji północnej ostrołukowe wejście ze strzelnicami kluczowymi po bokach. Otwory okienne w murach i basztach również były zamknięte łukiem ostrym[8].
Po II wojnie światowej obiekt znalazł się na terenie należącym do spółdzielni sadowniczej, a następnie Agencji Nieruchomości Rolnych. Z biegiem lat postępowało jego niszczenie[7]; do czasów współczesnych zachowały się jedynie wystające niewiele ponad poziom gruntu resztki murów oraz jedna z czterech baszt (północno-wschodnia, o wysokości ok. 13 m[8]), która także jest w złym stanie i grozi zawaleniem[7][4].
Budowla zlokalizowana jest na szczycie zalesionego wzgórza położonego na wschód od Orzecha[8][9], za ulicą Jana III Sobieskiego, w pobliżu granicy z sołectwem Świerklaniec[2].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Rejestr zabytków (NID) ↓.
- ↑ a b c Krawczyk 2006 ↓.
- ↑ Jeziorski 2006 ↓.
- ↑ a b c d e f Dąbrowski 2014 ↓.
- ↑ a b c Molenda 1969 ↓, s. 55–56.
- ↑ a b c Molenda 1969 ↓, s. 65–66.
- ↑ a b c d e Szendzielorz 2007 ↓.
- ↑ a b c d e Płazak i Przała 1968 ↓, s. 8.
- ↑ Gmina Świerklaniec. O gminie - śladami Donnersmarcków
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Damian Dąbrowski: Orzech. palaceslaska.pl, 2014-01. [dostęp 2021-04-09]. (pol.).
- Herbert Jeziorski: Kościoły i parafie rzymskokatolickie na ziemi tarnogórskiej. Tarnowskie Góry: SMZT, 2006, s. 128–132. ISBN 83-904063-8-1.
- Jarosław Aleksander Krawczyk: Skarby Powiatu Tarnogórskiego. Przewodnik turystyczny. Tarnowskie Góry: P.P.H.U. „ROCOCO”, 2006, s. 72. ISBN 83-86293-46-2.
- Danuta Molenda: Epoka feudalna. Ziemie powiatu tarnogórskiego w epoce feudalnej. W: praca zbiorowa pod red. Henryka Rechowicza: Tarnowskie Góry. Zarys rozwoju powiatu. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1969.
- Ignacy Płazak, Jan Przała: Katalog zabytków sztuki w Polsce. red. Izabela Rejduch-Samkowa, Jan Samek. T. VI: (województwo katowickie). Cz. zeszyt 12: (powiat tarnogórski). Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk i Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach, 1968. ISBN 83-86293-37-3.
- Rejestr zabytków nieruchomych w województwie śląskim (stan na 31 grudnia 2020 r.). Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2021-04-09]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
- Krzysztof Szendzielorz: Romantyczne ruiny w Orzechu z XIX wieku już wkrótce mogą przestać istnieć. tarnowskiegory.naszemiasto.pl, 2007-05-11. [dostęp 2021-04-10]. (pol.).