Arytmometr Odhnera

Arytmometr Odhnera wyprodukowany przed 1900 rokiem

Arytmometr Odhnera – maszyna licząca wynaleziona przez Willgodta Odhnera, szwedzkiego imigranta w Rosji w 1873 roku. Przemysłowa produkcja arytmometru rozpoczęła się w 1890 roku w Petersburgu pod marką Original Odhner. Mimo że wynalazek zyskał dużą popularność, produkcja pod oryginalną nazwą trwała jedynie do roku 1918, gdyż fabryka została znacjonalizowana i zamknięta podczas rewolucji październikowej.

Od 1892 do połowy XX wieku wiele niezależnych przedsiębiorstw produkowało klony maszyny Odhnera. Konstrukcja stała się jednym z najpopularniejszych kalkulatorów mechanicznych.

Historia

W 1871 roku jako młody inżynier Odhner miał szanse przeprowadzać naprawę arytmometru de Colmara, w trakcie której doszedł do wniosku, że może usprawnić konstrukcję wymieniając ciężkie i masywne cylindry Leibniza na wiatraczki.

Pierwsza wersja kalkulatora została opracowana przez Odhnera w 1873 roku. W 1876 Odhner zgodził się sporządzić 14 takich maszyn dla jego aktualnego pracodawcy Ludviga Nobla. W latach 1878-1879 opatentował oryginalną wersję swojego wynalazku, a jego ulepszoną wersję w 1890, której seryjną produkcję rozpoczął jeszcze w tym samym roku.

Brunsviga - niemiecka wersja arytmometru Odhnera

W 1891 Odhner otworzył fabrykę w Niemczech, niestety ze względu na trudności w zarządzaniu odległymi od siebie przedsiębiorstwami był zmuszony sprzedać fabrykę. Razem z prawem patentowym do sprzedaży maszyny na terenie niemiec i kilku sąsiednich państw fabryka trafiła w ręce Grimme, Natalis & Co. Niemiecki odpowiednik produkowano w Brunszwik, skąd też wzięła się nazwa produkowanego tam modelu - Brunsviga, która na skutek swojego komercyjnego sukcesu stała się często używanym synonimem dla arytmometru Odhnera. Producenci Brunsvigi przedstawili też zmodyfikowany produkt - Trinks Arithmotype, który był prawdopodobnie jedyną wersją arytmometru Odhnera połączoną z maszyną do pisania.

W latach 1890-1891 wyprodukowano 500 egzemplarzy maszyny, a do 1895 powstało ich 1500. Dwa lata później było ich już 5000, a maszyna zaczęła otrzymywać medale na międzynarodowych wystawach.

Ceny arytmometru o precyzji 11 i 13 cyfr były równe odpowiednio 75 i 100 rubli (warto wspomnieć, że w tym czasie tyle właśnie wynosiło solidne miesięczne wynagrodzenie w Rosji). W Niemczech natomiast cena Brunsvigi wynosiła około 300 marek, co odpowiadało 150 rublom. W tym samym czasie cena 16 cyfrowego arytmometru de Colmara wynosiła około 300 rubli.

Willgodt Odhner umarł 10 sierpnia 1905 roku. Jego synowie Alexander i Georg oraz zięć Karl Siewert kontynuowali produkcję. Około 23000 kalkulatorów zostało wyprodukowanych do 1918 kiedy fabryka w Rosji została zamknięta. Na skutek rozruchów w Rosji, spowodowanych rewolucją, rodzina Odhnera powróciła do Szwecji, gdzie dalej produkowano maszyny pod marką Original Odhner.

W 1924 rosyjski rząd wznowił i przeniósł produkcję do Moskwy, gdzie sprzedawano kalkulator pod nazwą Arytmometr Feliksa. Nazwa produktu wzięła się od imienia Feliksa Dzierżyńskiego, który zainicjował produkcję w celu stworzenia miejsc pracy dla młodych ludzi w Rosji. Początkowa lokalizacja fabryki stała się potem siedzibą KGB. W kalkulatorze Feliksa koła zębate były wykonywane z cynku zamiast stali i mosiądzu używanego w oryginalnej wersji.

Produkcja różnych wersji maszyn Odhnera trwała w różnych krajach do późnych lat 70.

Konstrukcja

Wiatraczek - koło zębate o regulowanej liczbie zębów

Mechanizm maszyny Odhnera opierał się na wiatraczku, który pełnił funkcję podobną do koła Leibniza. Wiatraczki miały średnicę około 53mm i 7mm grubości, a liczbę ich zębów regulowały pokrętła. Wiatraczki były też wyposażone w dyskretyzator zapobiegający częściowemu wysuwaniu się bolczyków - mogły być jedynie całkowicie wysunięte lub całkowicie schowane.

Cała maszyna składała się z niemal 700 części. Jej głównymi elementami były rotor i suwak. Rotor służył do przechowywania liczby dostarczonej przez użytkownika. Rotor składał się z wielu umieszczonych obok siebie wiatraczków, zawierał też część mechanizmu przeniesienia. Suwak zawierał rejestry akumulatora, w których przechowywany był aktualny wynik operacji, oraz elementy mechanizmu przeniesienia, a także licznik obrotów korby rotora.

Zasada operowania na kalkulatorze była prosta - możliwe było kilka operacjiː

• zerowanie rotora
• zerowanie akumulatora
• zerowanie licznika korby
• ustawianie pojedynczych cyfr na rotorze
• dodawanie i odejmowanie liczby reprezentowanej na rotorze od liczby na akumulatorze
• przesuwanie akumulatora względem rotora (pozwalało dodawać liczbę zapisaną na rotorze na różnych pozycjach)

Kontrowersje

Niezależnie od Odhnera maszynę o analogicznej konstrukcji wynalazł Frank Baldwin, który opracował ją w latach 1871-1872, a sprzedawał komercyjnie od 1874. Baldwin nazwał swój kalkulator "Baldwin 1875", gdyż w tym roku właśnie otrzymał patent w Stanach Zjednoczonych. Mimo iż Baldwin uważał, że Odhner ukradł jego pomysł, to właśnie ten drugi odniósł większy sukces komercyjny.