Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie

Bazylika katedralna
Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

A-228 z dnia 25 września 1980
katedra
Widok na budynek z Placu Katedralnego
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miejscowość	Tarnów
Adres	plac Katedralny
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie
bazylika mniejsza • nadający tytuł	od 14 czerwca 1972 Paweł VI
Wezwanie	Narodzenia NMP
Historia Data zakończenia budowy XIV w. Aktualne przeznaczenie Katedra
Dane świątyni Świątynia • materiał bud. • cegła Wieża kościelna • liczba wież 1 Organy • liczba głosów • liczba manuałów 40 3+P Dzwonnica • typ dzwonnicy • nazwa dzwonu wbudowana Władysław, Maryja, Ignacy i Józef
Położenie na mapie Tarnowa Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
Położenie na mapie Polski Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
Położenie na mapie województwa małopolskiego Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
50°00′47″N 20°59′14″E
Strona internetowa

Bazylika katedralna Narodzenia NMP w Tarnowie – kościół gotycki, przebudowywany w późniejszych okresach. Budowla jest trzynawowa, z wydłużonym prezbiterium, zamkniętym trójboczną absydą oraz dobudowaną ze strony zachodniej wysoką na 72 m wieżą.

Historia

Kościół parafialny

Kościół parafialny w Tarnowie ok. poł. XIV w. Rekonstrukcja teoretyczna

Pierwszy tarnowski kościół parafialny wzniesiony został staraniem założyciela miasta Spycimira Leliwity, niedługo po lokacji miasta datowanej na 1330 r. Murowany z cegły kościół zbudowano w północno-zachodniej części miasta w jego najwyższym miejscu. Usytuowany był w obrębie murów nawy głównej obecnej bazyliki. W źródłach historycznych po raz pierwszy wymieniony został w wykazie świętopietrza z 1346 r. Proboszczem był wtedy ks. Mikołaj, Czech z pochodzenia, były członek zakonu bożogrobców z Miechowa. Prawo patronatu kościoła należało do potomków Spycimira z rodu Tarnowskich.

28 października 1392 r. w tarnowskim kościele parafialnym odbyła się konsekracja franciszkanina Jakuba Strepy, późniejszego błogosławionego, na pierwszego biskupa halickiego. Uroczystość odbyła się w Tarnowie ponieważ Jan z Tarnowa pełnił funkcję starosty ruskiego. W zbliżonym czasie do południowej ściany kościoła parafialnego dobudowana została pierwsza kaplica, ufundowana przez tegoż Jana z Tarnowa. Była to kaplica św. Krzyża, zwana też kaplicą Bożego Ciała (obecnie stanowi część nawy południowej). Zastosowano w niej siedmiopolowe sklepienie przeskokowe.

Kościół kolegiacki

W 1400 r. biskup krakowski Piotr Wysz na prośbę Jana z Tarnowa podniósł tarnowski kościół parafialny do godności kolegiaty i powołał przy nim kapitułę kolegiacką z trzema prałaturami oraz dwiema kanoniami, na czele której stał prepozyt sprawujący jurysdykcję nad duchowieństwem w siedmiu parafiach. Była to pierwsza kolegiata na prawym brzegu Wisły w diecezji krakowskiej i pierwsza fundacji możnowładczej w tej diecezji.

Kolegiata w Tarnowie w formie, jaką uzyskała pod koniec XV w. i posiadała do początku XIX w.

W związku z podniesieniem rangi kościół został zapewne rozbudowany o prezbiterium, zakrystię kanonicką i prawdopodobnie wieżę przybudowaną do zachodniej fasady, o dolnych kondygnacjach murowanych i górnych drewnianych. W następnych latach za kolegiatą przy murze miejskim budowane były domy kanoników, czyli członków kapituły.

W 1415 r. wojewoda krakowski Jan Tarnowski i jego brat Spytek ufundowali w kolegiacie przy grobie ojca kaplicę z ołtarzem pod wezwaniem Rozesłania Apostołów dla zbawienia jego duszy, a także innych ich przodków. Kanonik zobowiązany do opieki nad kaplicą uposażony został wsią Łukowa. Wezwanie kaplicy Rozesłania Apostołów odnosiło się do święta, które obchodzone jest w liturgii Kościoła rzymskokatolickiego 15 lipca, a ponieważ tego właśnie dnia w 1410 r. stoczono bitwę pod Grunwaldem, w której obaj Leliwici wzięli udział, można interpretować tę fundację także jako wotum za zwycięstwo w tej bitwie. Obecnie stanowi ona część nawy południowej.

Prawdopodobnie w zbliżonym czasie jak kaplica Rozesłania Apostołów powstaje kaplica św. Anny. Świadczy o tym m.in. identyczne sklepienie gwiaździste. Obecnie kaplica stanowi część nawy północnej.

Nie wiadomo jak bardzo pożary całego miasta w 1483 i 1494 r. uszkodziły kolegiatę. Niewykluczone, że po nich z inicjatywy Jana Amora z Tarnowa, zwanego Młodszym, powstały niezachowana górna część wieży, sieciowe sklepienie nawy głównej, kaplica Matki Bożej Szkaplerznej (obecnie część nawy południowej), skarbiec (obecnie część nawy północnej), stalle kanonickie (obecnie pod chórem muzycznym) oraz portal południowy, najbogatszy pod względem rzeźbiarskim i symbolicznym w tej świątyni.

Pomnik nagrobny Jana Amora i Jana Krzysztofa Tarnowskich

Kolejny właściciel miasta i patron kościoła Jan Amor Tarnowski, hetman wielki koronny i kasztelan krakowski ufundował kilka wspaniałych pomników nagrobnych, czyniąc z wnętrza kolegiaty mauzoleum rodowe. Proboszczem kolegiaty był w tym czasie jego syn Jan (zm. 1537), który również mógł partycypować w fundacji. Pomniki poza pierwszym gotycko-renesansowym powstały prawdopodobnie w pracowni Bartłomieja Berecciego. Pierwotnie zostały umieszczone w prezbiterium kolegiaty. Kolejno powstawały:

• pomnik Barbary z Rożnowa – matki Jana Amora Tarnowskiego i wnuczki Zawiszy Czarnego (1520-24),
• pomnik Barbary z Tęczyńskich,
• pomnik trzech Janów – syna Jana Aleksandra, ojca Jana Amora i przyrodniego brata Jana (1525-1536).

W 1528 r. król Węgier Jan Zápolya ufundował dla kolegiaty ołtarz (niezachowany) w podziękowaniu za gościnę jaką udzielono mu w Tarnowie.

W 1559 r. hetman Jan Amor Tarnowski podarował kolegiacie srebrną sukienkę na obraz Matki Bożej w ołtarzu (skradziona w 1693 r.). Według inwentarza spisanego w tym roku na zlecenie Rady Miejskiej kolegiata miała 13 ołtarzy pod opieką poszczególnych bractw religijnych (Bożego Ciała, św. Szkaplerza, Literackiego i św. Anny) oraz bractw cechowych.

Po śmierci hetmana Jana Amora Tarnowskiego w 1561 r. prace nad budową jego pomnika nagrobnego kontynuował włoski architekt i rzeźbiarz Jan Maria Padovano. Nadzór nad nimi miał sprawować starosta Adam Trzemeski. Padovano przekomponował przy tej okazji także pomniki Barbary z Tęczyńskich, Jana Aleksandra, Jana Amora i Jana Tarnowskich, które zostały przeniesione do bocznych kaplic, aby zrobić miejsce dla pomnika hetmana inspirowanego wielkimi pomnikami dożów weneckich z 2. połowy XV stulecia. Ponieważ syn hetmana Jan Krzysztof zmarł już w 1567 r. przed zakończeniem prac nad pomnikiem jego szwagier Konstanty Wasyl Ostrogski zlecił artyście przekomponowanie pomnika hetmana na piętrowy, aby umieścić w nim także postać Jana Krzysztofa Tarnowskiego. W ten sposób powstał najwyższy (13,8 m) w Polsce pomnik renesansowy, przedłużony jeszcze w dolnej partii o część poświęconą Zofii Ostrogskiej, po jej śmierci w 1570 r.

Pierwszym pomnikiem w kolegiacie tarnowskiej nie należącym do Tarnowskich był pomnik zmarłego w 1578 r. prepozyta Marcina Łyczki, m.in. fundatora murowanego budynku szkoły parafialnej (obecnie w nawie południowej). Autorstwo tego pomnika przypisywane jest Wojciechowi Kuszczycowi, który wykonał też najstarsze zachowane epitafium w tym kościele, poświęcone rzeźbiarzowi Wojciechowi (obecnie pod wieżą przed wejściem do nawy głównej).

Pomnik nagrobny Ostrowskich

15 kwietnia 1617 r. pożar dachu nad prezbiterium spowodował stopienie dwóch dzwonów i upadek dwóch następnych. Zniszczeniu uległy akta i przywileje kościelne. Odbudowa trwała kilka lat. W tym czasie do prezbiterium od północy dobudowano skarbiec i kapitularz. Zamontowano w nim też naprzeciwko pomnika hetmana dorównujący my prawie wielkością monumentalny pomnik księcia Janusza Ostrogskiego (zm. 1620) i jego żony Zuzanny z Serédych (zm. 1596) wykonany w stylu manieryzmu gdańskiego. Autorem pomnika był wrocławianin Jan Pfister. Pomnik wykonywany był od 1612 r. w Brzeżanach i przywieziony stamtąd na wozach przez mieszkańców podtarnowskiej Strusiny.

W 1622 r. w kaplicy Rozesłania Apostołów umieszczono nagrobek upamiętniający Stanisława i Katarzynę Ziębów . Postacie zmarłych mieszczan ukazano na tle najstarszej panoramy Tarnowa. W zbliżonym czasie powstała też Pieta czczona do dnia dzisiejszego w katedrze tarnowskiej.

W 1644 r. zamontowano w prezbiterium nowy główny ołtarz.

W 1663 r., nazajutrz po uroczystości Bożego Ciała, pożar zniszczył miasto wraz z kolegiatą. Ocalały ołtarze i pomniki. Odbudowa rozpoczęła się w 1667 r. i dokonywana dzięki ofiarom kapituły i wiernych trwała przez kilka lat.

Siedmiopolowe sklepienie dawnej kaplicy św. Krzyża

W 1690 r. papież Aleksander VIII nadał prepozytom tarnowskim tytuł infułata z prawem używania pontyfikaliów, jak również infuły i pastorału. Z podziękowaniem do Rzymu udał się prepozyt tarnowski ks. Piotr Stanisław Orłowski. Obdarowany został przez papieża licznymi relikwiami, w tym całym ciałem bł. Felicissimusa, męczennika z 258 roku. W 1700 r. uroczyście wprowadzono je do kolegiaty tarnowskiej. Na oprawę relikwii zużyto złom srebrny ze skarbca kościelnego i wota z ołtarzy. Przy tej okazji po raz pierwszy zagrała profesjonalna kapela kolegiacka. 8 września 1712 r. do nowej kaplicy wybudowanej nad skarbcem wprowadzono relikwie bł. Felicissimusa, których obecności tarnowianie przypisywali szybkie zakończenie zarazy w 1705 r. Ołtarz w niej powstał w 1733 r.

Na początku XVIII w. duchowieństwo kolegiaty tarnowskiej składało się z 34 księży (7 prałatów, 10 kanoników, 7 wikariuszy, 5 mansjonarzy i 5 psałterzystów). Dzieliło się ono na cztery kolegia: kolegium prałatów i kanoników tzw. kapituła większa; kolegium wikariuszy, tzw. kapituła mniejsza, kolegium mansjonarzy i kolegium psałterzystów. Prałaci i kanonicy mieli rezydować w Tarnowie zmieniając się co miesiąc. Duszpasterstwo parafii było zadaniem kolegium wikariuszy i było wykonywane pod kierunkiem prepozyta.

W 1725 r. wizytację kolegiaty tarnowskiej przeprowadził biskup krakowski Konstanty Szaniawski. Zastał w niej czterech wikarych, trzech mansjonarzy i dwóch psałterzystów, nieobecni w ogóle byli prałaci i kanonicy, a nabożeństwa mające być przez nich odprawiane były zaniedbywane. W dekrecie reformacyjnym biskup ustanowił m.in. nowy porządek codziennego nabożeństwa i sankcje finansowe za jego naruszanie. Zalecił też pokrycie świątyni materiałem ogniotrwałym. Scholastykowi nakazał, by z pomocą mieszczan i kapituły kolegiackiej w ciągu roku odnowił zdewastowaną szkołę. Po pożarze miasta w 1735 r. przystąpiono do pokrycia kolegiaty materiałem ogniotrwałym w postaci dachówki. Prace ukończono w 1740 r., jednak nowy dach przeciekał i w 1757 r. prezbiterium pokryto blachą miedzianą. W tym roku zamontowano też nowe organy. 10 lat później wykonano nową posadzkę za pieniądze uzyskane ze sprzedaży kosztowności ze skarbca kolegiackiego. Odnowiono też przy okazji pomniki.

Kościół katedralny

Plan kolegiaty tarnowskiej w 1785 r. według F. Herziga. 1. Nawa (chór większy), 2. Kaplica św. Krzyża, 3. Babiniec, 4. Przedsionek południowy, 5 i 6. Zakrystia, 7. Przedsionek północny (dawny), 8. Kaplica Rozesłania Apostołów, 9. Wieża, 10. Prezbiterium (chór mniejszy), 11. Kaplica Matki Bożej Szkaplerznej, 12. Kaplica św. Anny, 13. Skarbiec i kapitularz, 14. Przedłużenie prezbiterium, 15.Przedsionek skarbca, Nad nr 5. Kaplica Świętych Relikwii.

Dekretem z dnia 20 września 1783 r. cesarz Józef II utworzył diecezję tarnowską obejmującą całą zawiślańską część diecezji krakowskiej wcielonej do Austrii jako Galicja. Tarnowska kolegiata miała pełnić funkcję katedry. W następnym roku nakazem tegoż cesarza zlikwidowano także wszystkie cmentarze przykościelne, także przy tarnowskiej katedrze. W roku 1785 rząd austriacki skonfiskował prawie cały skarbiec kolegiacki (m.in. relikwiarze, kielichy, szaty srebrne z ołtarzy, wota). Postanowiono, że duchowny nie może posiadać więcej niż jedno beneficjum. Nowe rozporządzenie doprowadziło do likwidacji kapituły w dotychczasowym kształcie. Uposażenie tarnowskich prałatów i kanoników rząd austriacki włączył do Funduszu Religijnego, z którego członkowie nowo utworzonej kapituły katedralnej mieli otrzymywać od tego czasu stałe płace. Skonfiskowano także budynki należące do kapituły kolegiackiej. W tym roku spłonął też główny ołtarz katedry.

13 marca 1786 r. papież Pius VI erygował kanonicznie diecezję tarnowską, włączając ją do metropolii lwowskiej, a dotychczasowej kolegiacie nadał godność katedry biskupiej. 24 września 1786 r. odbył się uroczysty ingres biskupa Floriana Amanda Janowskiego, pierwszego ordynariusza tarnowskiego z udziałem tysięcy wiernych. Kiedy jednak ustały przyczyny powołania do życia diecezji tarnowskiej, rząd austriacki nie zawahał się doprowadzić do jej likwidacji i dlatego w 1808 r. po 22 latach przestała istnieć. Tarnowska katedra stała się świątynią parafialną w diecezji przemyskiej, a od 1822 r. w diecezji tynieckiej.

Na początku XIX w. połączono kaplice Matki Bożej Szkaplerznej i św. Krzyża w jedną pw. św. Walentego (obecnie część nawy południowej). W 1810 r. z powodu złego stanu wieży rozebrano jej górną część aż do kalenicy dachu. W 1821 r. prywatnym nakładem nieco podwyższono ją i nakryto kopulastym dachem.

Remont i przebudowa 1827-1832

W 1826 r. dzięki inicjatywie biskupa tynieckiego Grzegorza Tomasza Zieglera postanowiono przenieść katedrę biskupa z powrotem do Tarnowa.

Katedra tarnowska w latach 1827-1890. Widok od północy

28 kwietnia 1827 r. biskup Grzegorz Tomasz Ziegler wmurował kamień węgielny pod przebudowę katedry. Po jego odejściu w tym samym roku pracami trwającymi do 1832 r. kierowali wikariusz generalny ks. Jan Chrzciciel Fukier i proboszcz ks. Stanisław Kostka Zabierzewski. W jej ramach przedłużono prezbiterium (zakończone do tego czasu płaską ścianą, zastąpiono wieloboczną bez okien), wstawiono nowy główny ołtarz o wysokości zbliżonej do pomników Tarnowskich i Ostrogskich z obrazem Wniebowzięcia Matki Bożej sprowadzonym z Wiednia, przebudowano i poszerzono chór muzyczny, na którym umieszczono nowe organy. Kaplicę, zakrystię i obniżoną kaplicę św. Relikwii po północnej stronie nawy głównej połączono w jedno wnętrze nawy północnej nazwaną kaplicą św. Anny. Po stronie południowej powiększoną o część wschodnią kaplicę św. Walentego przemianowano na kaplicę św. Benedykta tworząc nawę południową. Całość zewnętrznej elewacji pokryto zaprawą wapienną. W ten sposób katedra otrzymała układ bazylikowy z dwiema nawami, zatracając jednocześnie gotyckie cechy stylowe. Podczas prac uszkodzono pomniki w prezbiterium.

Katedra wzbogaciła się o antepedium wykonane ze srebrnej blachy w latach 1753-55 we Wrocławiu i Augsburgu, ufundowane pierwotnie dla klasztoru tynieckiego przez opata Stanisława Benedykta Bartoszewskiego herbu Bończa. Prawdopodobnie również wtedy umieszczono w katedrze wielki krucyfiks przy wejściu południowym.

Restauracja 1850-1853

Ołtarz św. Kazimierza Królewicza z 1850 r. z herbem Polski, który przetrwał czasy rozbiorów i okupacji niemieckiej.

Kolejne prace w katedrze podjęto z inicjatywy i pod kierunkiem proboszcza Michała Króla. W 1850 r. zamówił on dwa ołtarze boczne u Danasiewicza z Nowego Sącza dopasowane stylistycznie do ołtarza głównego. Stojące do dnia dzisiejszego. Po lewej z obrazem św. Józefa (obecnie Matki Bożej Częstochowskiej), po prawej z Ukrzyżowanym pędzla nieznanego malarza z Kalwarii Zebrzydowskiej. Trzeci ołtarz boczny z obrazem św. Kazimierza pędzla Ksawerego Marynowskiego ufundował ks. Walenty Kostkowicz. Z powodu umieszczenia herbu Polski w obrazie tego Świętego ks. Michał Król musiał zmagać się z oskarżeniami o nielojalność wobec cesarza. Ksiądz Król wymienił też ołtarze w kaplicach św. Anny i Benedykta. W pierwszym z nich umieszczono obraz Najświętszego Serca Pana Jezusa pędzla Wiesława Zarzyckiego z Krakowa.

W 1853 r. ułożono w katedrze nową posadzkę zakupioną ze zrujnowanego pałacu Lubomirskich w Dąbrowie Tarnowskiej. Dobudowano też drugą zakrystię mającą służyć kanonikom i naprawiono pomniki nagrobne doklejając rozbite w 1827 r. fragmenty i usuwając z nich warstwę gliny i farby. Księdzu Królowi nie udało się doprowadzić do odbudowy górnej części wieży katedry, na czym bardzo mu zależało.

29 września 1869 r. doszło do celowego podpalenia poddasza prezbiterium, które jednak udało się ugasić.

Przebudowa 1890-1900

W 1884 r. w 30. rocznicę ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu biskup tarnowski Józef Pukalski ufundował figurę Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, która stanęła na kolumnie na pl. Katedralnym. W tym czasie ideę odbudowy wieży katedry podjął kanonik ks. Stanisław Walczyński, który z powodzeniem zaczął prowadzić składkę na ten cel. Pierwotnie - według projektu Feliksa Księżarskiego - miała ona przypominać wieżę kościoła mariackiego w Krakowie.

Zdjęcie prezbiterium z 1889 r. katedry tarnowskiej sprzed przebudowy w stylu neogotyckim

W 1886 r. nowy tarnowski biskup ordynariusz Ignacy Łobos uznał restaurację katedry za jedno z najpilniejszych zadań i przyjął patronat nad zbiórką funduszy na ten cel. Proboszczem katedry był w tym czasie ks. Franciszek Leśniak. Projekt neogotyckiej przebudowy powierzono Julianowi Zachariewiczowi ze Lwowa. Dofinansowanie prac z budżetu gminy przyjęto w Radzie Miejskiej jednomyślnie. Do odnowy katedry przyczyniła się zatem przynajmniej połową tej sumy także społeczność żydowska Tarnowa. W 1890 r. powołano w tym celu dwa komitety, restauracyjny (zajął się w I fazie prac głównie nowym prezbiterium i wnętrzem) i parafialny (zajął się w I fazie prac wieżą). Prace prowadziło przedsiębiorstwo budowlane Franciszka Hackbeila starszego. Z woli biskupa pierwszym przedsięwzięciem było postawienie ołtarza Najświętszego Sakramentu według proj. Tadeusza Błotnickiego w nawie południowej. W 1891 r. zakończono wzmocnienie i przebudowę wieży katedry, po której liczy ona 72 m wysokości. Umieszczono na niej duży dzwon „Ignacy Józef” z dwoma mniejszymi oraz zegar z czterema tarczami. Ukończono też renowację pomników Tarnowskich i Ostrogskich. Usunięto warstwę farby pokostowej oraz dorabiane części z gipsu i drzewa, zastępując je oryginalnymi marmurowymi lub alabastrowymi, które zachowano z poprzedniej restauracji. Przeniesiono też pomnik Barbary z Rożnowa z nawy południowej do prezbiterium. W nawie głównej zeskrobano polichromię wykonaną 40 lat temu i pomalowano ją na biało. Zdecydowano się też na odbicie tynku z całości elewacji budowli i położenie na części ścian okładziny z nowej cegły.

31 października 1891 r. ukończono budowę nowego trójbocznego prezbiterium (od tego czasu prezbiterium i nawa główna liczą łącznie 45 m długości) i nowej zakrystii kanonickiej. Na ścianach prezbiterium umieszczono sześć figur wykonanych w pracowni krakowskiego rzeźbiarza Zygmunta Langmana. Przedstawiają one świętych, którzy w diecezji tarnowskiej żyli lub przebywali: Stanisława i Wojciecha, biskupów i męczenników, Kingę i Szymona z Lipnicy, Kazimierza Królewicza i Jana Kantego. Przed końcem roku umieszczono w oknach prezbiterium pięć witraży ufundowanych przez p. Bidzińską a wykonanych przez firmę Fritza Jelego w Innsbrucku. W prezbiterium ustawiono też nowe stalle kanonickie wykonane w pracowni Kazimierza Wakulskiego w Krakowie, a w nawie głównej ambonę pochodząca z tej samej pracowni.

W 1893 r. staraniem komitetu restauracyjnego pokryto prezbiterium blachą, a mur działowy między nim a nawą główną wzmocniono i ozdobiono sterczynami.

W 1896 r. w katedrze umieszczono 14 stacji drogi krzyżowej w płaskorzeźbie, ufundowanych przez ks. infułata Stanisława Walczyńskiego. W znacznej części odbudowano grożące zawaleniem ściany zakrystii i nawy północnej.

W 1897 r. komitet restauracyjny postawił przedsionek północny. W okna wstawiono nowe witraże: Pokłon Trzech Króli (1891) w przedsionku południowym, Chrystus Dobry Pasterz (1899) w nawie Najświętszego Sakramentu od strony zachodniej; w nawie północnej trzy witraże: św. Stanisław (1891), św. Tomasz z Akwinu, św. Hieronim i św. Alfons Liguori (1896) oraz św. Anny (1899). Witraże w prezbiterium zostały wykonane w 1895 r. i przedstawiają: Niepokalane Poczęcie NMP, św. Wawrzyńca, św. Błażeja, św. Józefa i św. Ignacego, św. Barbarę i św. Helenę.

Wejście główne po neogotyckiej przebudowie katedry z nieistniejącym już maswerkiem.

Plan katedry po przebudowie ukończonej w 1900 r. według F. Herziga

W 1899 r. Staraniem komitetu restauracyjnego na pamiątkę 50. rocznicy panowania cesarza Franciszka Józefa I przypadającej w poprzednim roku umieszczono na iglicy wieży katedralnej pozłacaną koronę ufundowaną przez duchowieństwo diecezji tarnowskiej. Prace ukończono przed 1900 r., w którym katedra obchodziła 500-lecie erygowania tarnowskiej kolegiaty. Z tej okazji wydano też monografię świątyni autorstwa Franciszka Herziga Katedra, niegdyś kollegiata w Tarnowie. W tym czasie na zewnętrznej ścianie nawy południowej katedry umieszczono wizerunek Chrystusa ukrzyżowanego ufundowany przez Janusza Rypuszyńskiego, wykonany przypuszczalnie według projektu Antoniego Madeyskiego. Nie był to jednak ostateczny koniec prac w świątyni.

W latach 1904-1905 z funduszy zebranych na restaurację katedry położono nową posadzkę, wykończono cokół wokół budowli i zainstalowano główny portal od strony zachodniej według projektu Juliana Zachariewicza.

W 1910 r. w kaplicy Najświętszego Sakramentu w nawie południowej umieszczono pomnik nagrobny księcia Eustachego Sanguszki dłuta Antoniego Madeyskiego. W tym samym roku z okazji 500-lecia bitwy pod Grunwaldem odsłonięto pamiątkową tablicę na ścianie katedry, a dokładnie dawnej kaplicy Rozesłania Apostołów ufundowanej przez uczestników bitwy pod Grunwaldem z rodu Tarnowskich.

W 1913 r. rozpoczęto malowanie nowej polichromii, która jednak budziła poważne zastrzeżenia Centralnej Komisji Opieki nad Pomnikami w Wiedniu, jako mało odpowiednia dla tego kościoła. 10 lipca 1914 r. prawie w przeddzień wybuchu I wojny światowej piorun, który uderzył w wieżę katedry wyrwał prawie połowę tarczy zegarowej od strony wschodniej.

Restauracja 1957-1960

W listopadzie 1944 r. zaczęto zabezpieczanie wnętrza katedry przed nadchodzącym frontem, m.in. za pomocą budowy murów przy pomnikach i wypełnianie przestrzeni między nimi workami z piaskiem. Zniszczeniu uległ tylko zespół witraży od wybuchu bomby 10 stycznia 1945 r. W 1957 r. pod kierunkiem proboszcza ks. Jana Bochenka. przystąpiono do prac remontowych w katedrze. Planowano m.in. ujednolicenie stylistyczne wnętrza przez zastąpienie klasycystycznych ołtarzy bocznych tryptykami i obniżenie łuków w wejściach prowadzących do naw bocznych, ale ostatecznie z tego zrezygnowano.

W czasie prac trwających do 1960 r. m.in. wymieniono posadzkę na granitową umieszczając pod nią ogrzewanie kościoła oraz wymieniono oświetlenie wnętrza, oczyszczono pomniki w prezbiterium i zrekonstruowano freski znajdujące się wokół nich, podobnie jak fragmenty polichromii ściennej z XVI w. w dawnej kaplicy Matki Bożej Szkaplerznej. Przeołowiono też witraże i wykonano nowe ławki, wzorując się na dawnych rokokowych. W przedsionku północnym umieszczono tablicę z nazwiskami księży diecezji tarnowskiej zamordowanych podczas okupacji niemieckiej. Najważniejszym efektem prac była nowa polichromia zdobiąca wnętrze świątyni, której poszczególne części wykonali: Józef E. Dutkiewicz, Adam Marczyński i Wacław Taranczewski.

Na pamiątkę 1000-lecia chrześcijaństwa w Polsce w 1970 r. wstawiono nowe drzwi do nawy głównej pod wieżą, wykonane z trybowanej blachy miedzianej, według proj. Bogdany i Anatola Drwalów w pracowni Mariana Biedrońskiego.

Bazylika katedralna

Pomnik Jana Pawła II

14 czerwca 1972 r. papież Paweł VI nadał tarnowskiej katedrze tytuł bazyliki mniejszej. 29 czerwca 1981 r. na pl. Katedralnym odsłonięto pomnik Jana Pawła II autorstwa Bronisława Chromego. W dniach 1-8 września 1982 r. w ramach ogólnopolskich obchodów 600-lecia klasztoru jasnogórskiego trwało nawiedzenie bazyliki katedralnej przez kopię Ikony Matki Bożej Częstochowskiej. Po zakończeniu nawiedzenia w jednym z bocznych ołtarzy figurę Matki Bożej z Lourdes zastąpiła kopia jasnogórskiej ikony pędzla Kazimierza Rydla z Krakowa, dar ks. Franciszka Korty.

Ołtarz z 1986 r. z Pietą z początku XVII w.

W latach 1981-1986 z polecenia biskupa Jerzego Ablewicza przeprowadzono prace renowacyjne we wnętrzu bazyliki. Pomysłodawcą ich był inż. arch. Edward Dutkiewicz, syn wcześniejszego restauratora katedry i współautora polichromii Józefa E. Dutkiewicza. Prace nadzorował proboszcz ks. Kazimierz Kos. W ich ramach m.in. odnowiono pomniki, zabielono polichromię w nawie głównej i w prezbiterium (w tym ostatnim podniesiono poziom podłogi), ustawiono nowy ołtarz główny przesuwając go w stronę nawy (1982 - umieszczono w nim relikwie bł. Karoliny Kózkówny), przeniesiono figurę Matki Bożej Bolesnej – Pietę z przedsionka południowego do nowego ołtarza, wykonanego z brązu według projektu Czesława Dźwigaja, w nawie południowej. Artysta ten zaprojektował także troje brązowych drzwi o bogatej symbolice umieszczonych w wejściach do katedry. Przy przedsionku północnym ze scenami Męki Pańskiej z odniesieniami do polskiej martyrologii (1983), przy przedsionku zakrystii z wyobrażeniem Stworzenia świata i pierwszych ludzi (1984) i przy wejściu południowym dwuskrzydłowe ze scenami z życia Maryi (1985). Drzwi zostały wykonane w pracowni Stanisława Kowalówki. W 1986 r. przed obchodami 200-lecia istnienia diecezji tarnowskiej prace restauracyjne zakończono. W latach 1969-1970 w oknach nawy południowej umieszczono nowe witraże zaprojektowane przez Józefa Furdynę i wykonane w pracowni Anny i Ireneusza Zarzyckich.

Scena Zwiastowania w przedsionku południowym.

10 czerwca 1987 r. odrestaurowaną katedrę odwiedził papież Jan Paweł II, odprawiając na pl. Katedralnym nieszpory eucharystyczne z wykorzystaniem monstrancji o wysokości 1,5 m z wyobrażeniami orłów z herbów Polski zaprojektowaną przez Czesława Dźwigaja i ufundowaną przez duchowieństwo diecezji tarnowskiej.

W 2000 r. z okazji Wielkiego Jubileuszu na ścianie przedsionka południowego w miejscu, gdzie przedtem był ołtarz z Pietą umieszczono rzeźbę ze sceną Zwiastowania wykonaną w brązie według projektu Marka Benewiata. W tym samym roku ukończono remont organów (40 głosów), przebudowano też elementy szafy organowej i umieszczono na niej figurę muzykującego anioła. W 2002 r. wykonano rzeźbioną nakładkę na wewnętrzną stronę drzwi pod chórem według projektu Kazimierza Klimkiewicza. Umieszczono na niej symbole czterech Ewangelistów oraz herby: papieski i biskupi. W latach 2005-2007 pod nadzorem proboszcza ks. Stanisława Salaterskiego przeprowadzono wymianę dachu z blachy miedzianej nad nawą główną bazyliki katedralnej oraz wymianę deskowania, blachy miedzianej dachu. Ponownie pozłocono także banię znajdującą się u podstawy krzyża i koronę na wieży, oczyszczono mury i naprawiono ich zniszczone fragmenty.

2 lutego 2006 r. biskup Wiktor Skworc wydał dekret erygujący sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w kościele katedralnym p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie. Stanowił on oficjalne zatwierdzenie kultu tarnowskiej Piety z XVII w. 31 marca 2009 r. z inicjatywy biskupa Wiktora Skworca ekshumowane doczesne szczątki biskupów Franciszka Lisowskiego i Jana Stepy umieszczono w krypcie grobowej biskupów tarnowskich, jedynej dostępnej z siedmiu istniejących w bazylice katedralnej. Spoczywają w niej także ks. prepozyt Andrzej Tarło i arcybiskup Jerzy Ablewicz.

Architektura i wyposażenie wnętrz

Wielokrotnie rozbudowywany i przebudowywany orientowany kościół ma formę trójnawowej bazyliki, z wydłużonym, wąskim prezbiterium zamkniętym trójboczną absydą oraz pięciokondygnacyjną wieżą. Budynek został zbudowany z cegły, do wykonania detali architektonicznych użyto kamienia. Przy korpusie budowli, na wysokości środkowych przęseł, znajdują się dwie kruchty. Późnogotycka kruchta od strony południowej nakryta została sklepieniem sieciowym. Od strony północnej znajduje się kruchta neogotycka z 1898 roku, ze sklepieniem kryształowym. Przy prezbiterium od strony północnej usytuowana jest piętrowa przybudówka z kruchtą, zespołem zakrystii i skarbcem na piętrze. Boczną ścianę przy absydzie zdobi płaskorzeźba z wizerunkiem  Pana Jezusa Ukrzyżowanego, wykonana według projektu Antoniego Madeyskiego w 1899 roku. Kwadratowa wieża, nadbudowana w stylu neogotyckim, ma 72 m wysokości. Nakryta jest ostrosłupowym dachem hełmowym z wysmukłą iglicą ozdobioną pozłacaną koroną z 1898 roku. Nawa główna nakryta jest dachem dwuspadowym, niższe od niej nawy boczne dachami pulpitowymi. Prezbiterium nakryte jest dachem dwuspadowym z wielobocznym zakończeniem nad absydą, a piętrowa kaplica Serca Jezusa dachem kopulastym zwieńczonym latarnią. Wszystkie dachy kryte są blachą miedzianą. Bryła budynku zachowuje styl gotycki, w znacznej części przekształcony w duchu neogotyckim. Wnętrze natomiast kryje wiele artystycznych stylów minionych epok, od gotyku po XX wiek.

Nawa główna

Widok nawy głównej, w głębi prezbiterium

Nawa główna nakryta została sklepieniem sieciowym pochodzącym z 1494 roku, później uzupełnionym w 1890. Arkada otworu tęczowego i arkady międzynawowe otrzymały formę ostrołukową. Przy otworze tęczowym ustawiono dwa neobarokowe ołtarze boczne z połowy XIX wieku. W prawym ołtarzu znajduje się obraz Chrystusa Ukrzyżowanego, a w lewym kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej autorstwa Kazimierza Rydla z Krakowa. W predellach umieszczono niewielkie obrazy polskich świętych. Po lewej stronie znajduje się neogotycka drewniana ambona z 1894 roku. Ozdobiono ją ornamentem maswerkowym oraz sterczynami z żabkami. W płyciznach na zewnątrz kosza ambony widnieje pięć płaskorzeźb z wizerunkami Chrystusa i czterech ewangelistów. Wykonana została w Krakowie, w pracowni Kazimierza Wakulskiego. Po prawej stronie, naprzeciwko ambony, ustawiono (podobny do innych w tej nawie) ołtarz boczny z obrazem św. Kazimierza pędzla Xawerego Marynowskiego z 1848 roku. Wszystkie trzy ołtarze pochodzą z nowosądeckiej pracowni Kajetana Damasiewicza. Pod emporę przeniesiono z prezbiterium późnogotyckie stalle, bogato zdobione snycerką o motywach roślinnych i maswerkowych.

Prezbiterium

Prezbiterium w tarnowskiej katedrze w obecnej formie powstawało stopniowo, najstarsza część pochodzi z XV wieku, powiększono je w XIX wieku. Długie, węższe od nawy głównej prezbiterium zamyka trójboczna absyda. Zdobi ją sześć figur polskich świętych wykonanych z piaskowca liasowego, stojących na konsolach. Zostały wykonane w 1892 roku przez Zygmunta Langmana. Rzeźby mają wymiary zbliżone do naturalnych rozmiarów człowieka, przedstawiają: św. Kazimierza, św. Kingę, św. Wojciecha, św. Stanisława ze Szczepanowa, bł. Szymona z Lipnicy, św. Jana Kantego. W oknach zamontowano witraże wykonane na przełomie wieków w pracowni Fritza Jelego w Insbrucku. W dobudowanej części ustawiono stalle kanonickie wykonane w pracowni Kazimierza Wakulskiego pod koniec XIX wieku.

W starszej części prezbiterium znajdują cztery pomniki grobowe:

• Pomnik Tarnowskich – monumentalny pomnik grobowy upamiętniający hetmana Jana Tarnowskiego i jego syna Jana Krzysztofa został wykonany w latach 1561-73. Dwukondygnacyjny pomnik w kształcie fasady świątyni greckiej ma 13 m wysokości i 6,60 m szerokości. Dolna kondygnacja poświęcona jest Janowi Krzysztofowi, górna jego ojcu. W prostokątnych niszach umieszczono postacie zmarłych w pozach sansovinowskich. Pomnik wieńczy rozbudowana attyka z rzeźbą Chrystusa Zmartwychwstałego na szczycie. Głównym autorem dzieła jest Giovanni Maria Padovano. Pomnik został wykonany w części architektonicznej z białego piaskowca, kolumny, tablice i postacie z czerwonego marmuru, a płaskorzeźby upamiętniające tryumfy hetmana z alabastru. Sceny batalistyczne przedstawione w alabastrze to pochód spod Obertyna (u góry), oblężenie i zdobycie Staroduba (po lewej) oraz zdobycie zamku w Chocimiu w 1538 (po prawej).
• Pomnik Zofii Tarnowskiej księżnej Ostrogskiej – renesansowy pomnik nagrobny córki Jana Tarnowskiego, równocześnie żony hetmana Konstantego Wasyla Ostrogskiego powstał wkrótce po jej śmierci, która nastąpiła w 1570 roku. Został wykonany we włoskim marmurze z Werony i łączy się konstrukcyjnie z pomnikiem Tarnowskich.
• Pomnik Ostrogskich – monumentalny pomnik grobowy poświęcony Januszowi Ostrogskiemu i jego pierwszej żonie Zuzannie Serédi z klęczącymi postaciami pary książęcej. Wzniesiono go w latach 1612-1620, ma 12,9 m wysokości i 7,9 m szerokości, został wykonany w czerwonym marmurze oraz kontrastującym z nim alabastrem o różnych odcieniach. Renesansowa architektura pomnika uzupełniona jest wypełnieniem w stylu manierystycznym. Pomnik wykonano we wrocławskiej pracowni Jana Pfistera.
• Pomnik Barbary z Rożnowa – matka hetmana Jana Tarnowskiego zmarła w 1517 roku, pomnik powstał kilka lat po jej śmierci. Pomnik został wykonany przez nieznanego artystę w stylu gotycko-renesansowym, z białego drobnoziarnistego piaskowca pochodzącego z Szydłowa.

Kaplica św. Anny z nagrobkiem trzech Janów

Nawa południowa

• kaplica Rozesłania Apostołów (ufundowana w 1415 przez Jana i Spytka z Tarnowa, sklepienie z gwiaździste 1514, renesansowy pomnik nagrobny Barbary Tarnowskiej z ok. 1536, wykonany przez B. Berecciego i J. M. Padovano)
• kruchta południowa (pocz. XVI w., sklepienie gwiaździste, bogato rzeźbiony kamienny portal z 1516)
• kaplica Krzyża Świętego (ok. 1400, pomnik nagrobny księdza M. Łyczki, po 1578)

Nawa północna

• kaplica św. Anny (przed 1514, sklepienie gwiaździste, renesansowy nagrobek trzech Janów Tarnowskich (w tym Jana Amora Iuniora Tarnowskiego), horyzontalny, wykonany z białego piaskowca po 1536 przez Jana Marię Padovano lub Santi Gucciego)
• kruchta północna (kamienny portal, ok. 1400)
• kaplica Serca Pana Jezusa (późnorenesansowy pomnik nagrobny ks. K. Branickiego, po 1602)

Kruchta (pod wieżą)

• gotycki portal z początku XVI w.
• nagrobek Barbary z Rożnowa Tarnowskiej (ok. 1520, gotycko-renesansowy)

Chór muzyczny

Neogotycki chór muzyczny wybudowany w latach 1889-1897. Pod chórem muzycznym bogato rzeźbione stalle kanonickie z końca XV wieku.

Polichromia

Polichromia wnętrza pochodzi z lat 1957-60, a wykonali ją J. E. Dutkiewicz, A. Marczyński i W. Taranczewski.

Organy

Widok na chór muzyczny

Gotyckie stalle pod chórem muzycznym

Budowa organów w tarnowskiej katedrze była podsumowaniem prac restauracyjnych prowadzonych w kościele w latach 1889-1897. Instrument wykonała firma Rieger Orgelbau z Karniowa. Według katalogu firmy organy tarnowskiej katedry zostały zbudowane w 1906 (opus 1347). W latach 1964-65 przebudowę i rozbudowę organów przeprowadził zakład organmistrzowski Biernackich. W trakcie prac obciążony restrykcjami fiskalnymi oddział firmy Biernackich zbankrutował, wskutek czego przebudowę ukończył Tadeusz Rajkowski z Włocławka.

Dyspozycja organów

Manuał I	Manuał II	Manuał III	Pedał
1. Burdon 16'	1. Pryncypał 8'	1. Pryncypał 8'	1. Kontrabas 16'
2. Pryncypał 8'	2. Salicet 8'	2. Flet kryty 8'	2. Violon 16'
3. Gamba 8'	3. Flet major 8'	3. Flet harm. 8'	3. Subbas 16'
4. Holflet 8'	4. Praestant 4'	4. Aeolina 8'	4. Oktawbas 8'
5. Dolce 8'	5. Bachflet 4'	5. Vox coelestis 8'	5. Cello 8'
6. Gedackt 8'	6. Picolo 2'	6. Gemshorn 4'	6. Fletbas 8'
7. Oktawa 4'	7. Sifflet 1'	7. Flet 4'	7. Chorał 4'
8. Flet 4' *	8. Nasard 2 2/3'	8. Harmonia 3x	8. Mixtura 4'
9. Kornet 3x	9. Tercja 1 3/5'	9. Obój 8' ***	9. Puzon 16'
10. Mixtura 4x	10. Cymbel 3x
11. Trompet 8'	11. Klarnet 8' **

Dzwony

Wieża katedry

Katedra posiada 3 dzwony oraz 2 gongi zegarowe. Na co dzień używany jest tylko mały dzwon.

	Imię	Waga (kg)	Ton	Rok odlania	Odlewnia
Mały dzwon	Władysław	~450 kg	a'	1927	Odlewnia dzwonów Karol Schwabe, Biała
Średni dzwon	Maryja	~750 kg	fis'	1927	Odlewnia dzwonów Karol Schwabe, Biała
Duży dzwon	Ignacy, Józef	~1600 kg	d'	1888	Peter Hilzer K. K. Hof Glocken Giesser, Wiener Neustadt

Zobacz też

• Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie

Linki zewnętrzne

• Bazylika katedralna w Tarnowie. [dostęp 2017-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-04-28)].
• Pomnik nagrobny Tarnowskich. [dostęp 2017-04-27].
• Archiwalne widoki kościoła w bibliotece Polona