Cmentarz żydowski w Dukli
nr rej. A-157 z dnia 28 lipca 1989 r. | |
Widok ogólny na cmentarze żydowskie w Dukli. Na pierwszym planie ruiny domu przedpogrzebowego, za nimi stary cmentarz, a na ostatnim planie mur nowego cmentarza | |
Państwo | |
---|---|
Miejscowość | |
Adres |
ul. Tadeusza Kościuszki |
Typ cmentarza |
wyznaniowy |
Wyznanie | |
Stan cmentarza |
nieczynny |
Powierzchnia cmentarza |
ok. 1,35 ha |
Data otwarcia |
stara część XVIII wiek?, nowa część po 1870 |
Data ostatniego pochówku |
1942 lub 1944 |
Położenie na mapie Dukli | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego | |
Położenie na mapie powiatu krośnieńskiego | |
Położenie na mapie gminy Dukla | |
49°32′53″N 21°40′59″E/49,548056 21,683056 |
Cmentarz żydowski w Dukli − to cmentarz społeczności żydowskiej niegdyś zamieszkującej Duklę i okoliczne miejscowości podlegające dukielskiemu kahałowi. Jest położony w południowej części miasta przy ulicy Tadeusza Kościuszki. Składa się z dwóch części[1]. Starsza powstała przypuszczalnie w XVIII w., nowszą otworzono w 1870. Zdewastowany przez Niemców w czasie II wojny światowej. W 1989 został wpisany do rejestru zabytków.
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Cmentarz żydowski w Dukli usytuowany jest na południowych obrzeżach miasta przy ulicy Kościuszki. Jego stara część ma formę trapezu i powierzchnię około 0,95 ha, zaś nowa kształt prostokąta i powierzchnię około 0,4 ha[2].
Stary cmentarz żydowski w Dukli jest od północy i zachodu otoczony niskimi resztkami muru kamiennego. Od południa ograniczony bezimiennym potokiem – dopływem Jasiołki, a od wschodu niewielkim rowem. W północno-wschodnim narożniku znajdują się ruiny domu przedpogrzebowego, którego data powstania jest nieznana[3]. Nowy cmentarz żydowski w Dukli jest ze wszystkich czterech stron otoczony kamiennym murem, który jednak nie jest kompletny i niszczeje. Wejście na nowy cmentarz przez zachowaną bramkę od wschodu. Nie zachował się jakikolwiek ślad po wejściu na stary cmentarz[4].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Stary cmentarz żydowski w Dukli powstał przypuszczalnie na początku XVIII w.[5], zaś nowy w XIX w. i był używany po 1870[6].
Powstanie starego cmentarza i późniejsze założenie nowego jest ściśle związane z prężnym rozwojem tutejszej gminy żydowskiej, która powstała w 1742. Najwcześniejsze wzmianki o żydowskim osadnictwie w Dukli pochodzą z 1676. W tym czasie jednak, to jest przed powstaniem samodzielnej gminy, dukielscy Żydzi grzebali swych zmarłych w innych pobliskich miejscowościach, które miały kahały i cmentarze − Rymanowie lub Nowym Żmigrodzie. Dopiero powstanie gminy żydowskiej w Dukli pozwoliło na założenie cmentarza. Stary cmentarz zaspokajał potrzeby gminy jeszcze w pierwszej połowie XIX w., kiedy to Żydzi stanowili 51,5% ludności miasta. W 1881 w Dukli żyło 2553 Żydów, co stanowiło 84,2% ogólnej liczby mieszkańców, nie dziwi zatem, że już dekadę wcześniej założono nowy cmentarz, mogący obsłużyć rosnącą społeczność[7].
Brak jest bliższych informacji na temat cmentarza podczas I wojny światowej. Przypuszczalnie nie ma na nim grobów poległych żydowskich żołnierzy armii austro-węgierskiej[8]
W czasie II wojny światowej Niemcy wywieźli dużą część nagrobków, aby regulować nimi potok w Smerecznem i użyć ich do budowy schodów w tamtejszej strażnicy granicznej. Po wojnie w miejscu strażnicy powstał budynek PGR, lecz obecnie istnieją jedynie ruiny jego fundamentów[9]. 12 lutego 1942 Niemcy zastrzelili na nowym cmentarzu żydowskim w Dukli 11 Żydów. Zostali oni tam pochowani w zbiorowej mogile. Nie jest jasne, czy to jedyna zbiorowa mogiła na tym cmentarzu[10].
Data ostatniego pochówku na cmentarzu nie jest jasna. Żydowską społeczność Dukli Niemcy zlikwidowali w lipcu 1942, lecz dwustu młodych mężczyzn pozostawiono i wykorzystywano ich jako robotników przymusowych. Do czasu przeniesienia ich do getta w Rzeszowie chorych i słabych rozstrzeliwano i prawdopodobnie grzebano na kirkucie. Nie można także wykluczyć, iż rozstrzelani we wrześniu 1944 w Dukli Żydzi i ukrywający ich w Równem gospodarz zostali pochowani na cmentarzu żydowskim[11].
Pochowani na cmentarzu[edytuj | edytuj kod]
Wobec braku monograficznego opracowania dotyczącego cmentarza, informacje o pochowanych na nim osobach nie mają waloru pewności i opierają się jedynie na informacjach pośrednich.
- z Dukli pochodziła żona cadyka z Łańcuta Eleazara Szapiro, można zatem przypuszczać, iż są tu pochowani jej rodzice – Jozue Heszel i jego żona
- z Dukli pochodził rabin Józef Samuel Bloch − poseł do Rady Państwa – członek Koła Polskiego, wydawca Österreichischer Wochenschrift − można zatem przypuszczać, że w Dukli pochowani są jego rodzice
- z Dukli pochodzili rodzice Heleny Rubinstein − potentatki przemysłu kosmetycznego – można zatem przypuszczać, iż ich rodzice są pochowani w Dukli
- nie można wykluczyć, iż w Dukli są pochowani tutejsi rabini − Chaim Stroiz, Segal Weisman i Szmul Engel
- z Dukli pochodził rabin Pinchas Hirschsprung − ostatni rabin Dukli, wieloletni rabin w Montrealu – nie można zatem wykluczyć, iż jego rodzice pochowani są w Dukli[12]
Współczesność[edytuj | edytuj kod]
Stan zachowania obu cmentarzy jest różny. Na starym cmentarzu zachowało się wedle różnych danych od kilkudziesięciu, przez około 100, do 200 macew[13]. Na nowym cmentarzu wedle różnych szacunków znajduje się około 160, 200 lub 300 nagrobków[14]. Nagrobki na nowym cmentarzu są w zdecydowanie lepszym stanie niż na starym. Część nagrobków i ich fragmentów na nowym cmentarzu leży na pryzmie w południowo-wschodniej części cmentarza[15].
W 1989 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków KOBiDZ[16] pod numerem A-157 z 28.07.1989.
W 2005 Polska Unia Studentów Żydowskich uporządkowała teren cmentarza. Dojście do nekropolii jest oznakowane − w centrum Dukli znakami gminnymi, a w miejscu, w którym należy skręcić z ul. Trakt Węgierski, znakiem Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.
W 2006 Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie wystąpiła o zwrot kilkunastu nieruchomości w Dukli, a w tym cmentarza żydowskiego. Procedura zwrotu nie została jeszcze zakończona[17].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Kwestia nazewnictwa, to jest czy w Dukli istnieją dwa cmentarze żydowskie, czy też jest to jeden cmentarz, składający się z dwóch części nie jest ostatecznie rozstrzygnięta. Potocki Żydzi, Olszański Szlakiem, Burchard Pamiątki i Gosztyła z Proksą Kirkuty piszą o dwóch cmentarzach. Podobnie serwis sztetl.org.pl. Odmiennie serwis kirkuty.xip.pl. Rejestr zabytków wymienia wśród dukielskich zabytków, acz niekonsekwentnie jeśli chodzi o formy gramatyczne, cmentarz żydowski (stary i nowy). Dla uzasadnienia obydwu stanowisk da się przytoczyć trafne argumenty. Cmentarze są fizycznie oddzielone i nie były używane jednocześnie, można więc mówić o dwóch cmentarzach. Są jednak położone w swym bezpośrednim sąsiedztwie i nowsza część powstała jako kontynuacja starszej, więc uprawnione jest mówienie o jednym cmentarzu, składającym się z dwóch części. Z tego powodu w artykule używane jest zbiorcze określenie cmentarz żydowski i zamiennie stary/nowy cmentarz tudzież stara/nowa część cmentarza.
- ↑ Powierzchnia nowego cmentarza podawana choćby przez Potockiego Żydzi jako 4 ha, budzi poważne wątpliwości z kilku powodów. Po pierwsze stary cmentarz widoczny czy na mapie czy na zdjęciu satelitarnym jest większy od nowego. Po drugie powierzchnia 4 ha oznacza, że cmentarz musiałby być prostokątem o bokach 100 na 400 metrów, co stoi w rażącej sprzeczności z mapami. Po trzecie Olszański Szlakiem podaje szacunkowe wymiary nowego cmentarza na 70 na 25 metrów, co daje 0,175 ha. Biorąc pod uwagę możliwość pomyłki i niedokładnego szacunku, należy skłonić się ku temu, iż powierzchnia 4 ha jest wynikiem błędu drukarskiego powtarzanego w kolejnych źródłach. Wydaje się przy tym, że pomyłka dwukrotna jest bardziej prawdopodobna niż dwudziestokrotna. Ponadto Gosztyła z Proksą Kirkuty podają powierzchnie starej i nowej części cmentarza jako odpowiednio – ok. 70-80 arów i 70 arów. W pracy Gosztyły i Proksy zamieszczono plany obu części cmentarza. Z planów tych wynika, iż stara część cmentarza ma kształt raczej prostokąta niż trapezu, a plan nowego zawiera dodatkowo orientacyjne położenie macew
- ↑ Położenie domu przedpogrzebowego widoczne na mapie WIG
- ↑ Według Gosztyły i Proksy Kirkuty wejście na stary cmentarz znajdowało się w północno-wschodnim narożniku, czyli w pobliżu domu przedpogrzebowego.
- ↑ Burchard Pamiątki podaje, iż brak jest danych dotyczących daty powstanie cmentarza, Potocki Żydzi podaje początek XVIII w., tak samo Gosztyła z Proksą Kirkuty i serwisy sztetl.org.pl i kirkuty.xip.pl
- ↑ Burchard Pamiątki podaje z wątpliwościami XIX w., Potocki Żydzi podaje 1870 jako datę po której powstał, serwisy sztetl.org.pl i kirkuty.xip.pl podają tę datę jako orientacyjny początek użytkowania, Gosztyła z Proksą Kirkuty podają koniec XIX w.
- ↑ Potocki Żydzi
- ↑ O znanych i istniejących pochówkach żydowskich żołnierzy c.k. armii pisze Łopata Groby
- ↑ Olszański Szlakiem
- ↑ Potocki Żydzi pisze tylko o jednej egzekucji i o istnieniu zbiorowej mogiły. Burchard Pamiątki z kolei pisze o zbiorowej mogile 40 Żydów, co wskazywałoby, że było więcej egzekucji i jedna lub więcej zbiorowa mogiła
- ↑ Informację o egzekucjach, acz bez miejsca pochówków, podaje Potocki
- ↑ Jastrzębowski Ostatni [1]
- ↑ Dane szacujące liczbę macew na kilkadziesiąt − w serwisach sztetl.org.pl i kirkuty.xip.pl, liczbę 100 podaje Burchard, liczbę mniej niż 200 Potocki, zaś około 200 Gosztyła z Proksą
- ↑ Liczbę 160 podaje serwis sztetl.org.pl i Burchard, liczbę około 200 serwis kirkuty.xip.pl, zaś około 300 Potocki i Gosztyła z Proksą
- ↑ Tak Gosztyła z Proksą
- ↑ NID: Rejestr zabytków nieruchomych, województwo podkarpackie. [dostęp 2010-08-12].
- ↑ Żydzi domagają się zwrotu nieruchomości w Dukli i Jaśliskach w: Gazeta Wyborcza – Rzeszów z 17 maja 2006, s. 3. [2]
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Przemysław Burchard: Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Warszawa: 1990, s. 226.
- Andrzej Potocki: Żydzi w Podkarpackiem. Rzeszów: Wydawnictwo LIBRA, 2004, s. 45-49. ISBN 83-89183-05-6.
- Praca zbiorowa pod red. Tadeusza Andrzeja Olszańskiego: Szlakiem żydowskich zabytków Podkarpacia. Warszawa: Studenckie Koło Przewodników Beskidzkich w Warszawie, 1985, s. 17-19.
- Marek Gosztyła, Michał Proksa: Kirkuty Podkarpacia. Przemyśl: 2001, s. 18-19. ISBN 83-88172-43-3.
- Mirosław Łopata Groby żydowskich żołnierzy na cmentarzach I wojny światowej w Beskidzie Niskim [3]
- Jerzy Jastrzębowski Ostatni Żyd z Dukli w: Rzeczpospolita 27 czerwca 1998 [4]
- Mapa WIG Jasło Pas 50 Słup 33 Warszawa 1938
- Mapa turystyczna w skali 1:50 000 Beskid Niski pod redakcją Romana Trzmielewskiego Compass Kraków 2005 ISBN 83-60240-04-3
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- http://www.kirkuty.xip.pl/dukla.htm Dukielski cmentarz żydowski w serwisie poświęconym cmentarzom żydowskim
- Nowy cmentarz żydowski w Dukli na portalu Wirtualny Sztetl
- Stary cmentarz żydowski w Dukli na portalu Wirtualny Sztetl