Frysztak
wieś | |
Widok Frysztaka | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Powiat | |
Gmina | |
Liczba ludności (2020) |
1079[2] |
Strefa numeracyjna |
17 |
Kod pocztowy |
38-130[3] |
Tablice rejestracyjne |
RSR |
SIMC |
0649090[4] |
Położenie na mapie gminy Frysztak | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego | |
Położenie na mapie powiatu strzyżowskiego | |
49°50′07″N 21°36′32″E/49,835278 21,608889[1] | |
Strona internetowa |
Frysztak (niem. Freistadt) – wieś (dawne miasto) w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie strzyżowskim, w gminie Frysztak[4].
Leży na wzgórzu nad doliną Wisłoka, w pobliżu ujścia do niego potoku Gogołówka[5].
Frysztak uzyskał lokację miejską w 1366 r.[6], zdegradowany w 1934 r. wraz z innymi mniejszymi miastami[7].
W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Frysztak. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa rzeszowskiego.
Miejscowość jest siedzibą gminy Frysztak oraz parafii Narodzenia NMP, należącej do dekanatu Frysztak, diecezji rzeszowskiej.
Części wsi[edytuj | edytuj kod]
SIMC | Nazwa | Rodzaj |
---|---|---|
0649108 | Gliniczek | część wsi |
0649114 | Godkówka | część wsi |
0649120 | Piekło | część wsi |
Historia[edytuj | edytuj kod]
Początek Frysztaku sięga XIII lub nawet XII w. Wieś była wówczas własnością cystersów z Koprzywnicy[5]. Prawa miejskie uzyskał w 1366 roku[6] (to wtedy Kazimierz III Wielki zezwolił na powstanie nad rzeką niezależnego miasta królewskiego pn. "Wisłok"[9]). Nazwa Frysztak (niem. "wolne miasto", później w formie Frystat[10]) świadczy o osadzeniu kolonistów niemieckich, którzy ulegli następnie procesowi polonizacji. Od 1340 roku był częścią ziemi sanockiej, od 1434 znajdował się w województwie ruskim. Dzięki położeniu przy ruchliwym szlaku handlowym rozwijał się jako osada handlowa i rzemieślnicza[5].
W 1474 r., w czasie walk o tron węgierski, Frysztak został kompletnie zniszczony przez wojska węgierskie Macieja Korwina pod dowództwem Tomasza Tharczaya. W 1656 r. ograbiły go wojska szwedzkie, a 1657 roku miasteczko zostało zniszczone przez wojska współdziałającego ze Szwedami księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego[5]. W okresie konfederacji barskiej ucierpiało z kolei na skutek mających tu miejsce potyczek konfederatów z wojskami rosyjskimi[10].
Za każdym razem Frysztak odbudowywał się po owych zniszczeniach, stając się silnym lokalnym ośrodkiem rzemieślniczym. Posiadał kilka cechów rzemieślniczych, szkołę i łaźnię[5]. Pod koniec XVIII w. Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki w swym "Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi" podawał: Frysztak. Dziedziczne miasto domu Sierakowskich; obfite w rzemieślników, którzy terlice, kulbaki, siodła robią; i ganczarzów[11]. Słynne były tutejsze jarmarki, które szczególnego znaczenia nabrały w XIX w.[5]
W połowie czerwca 1898 roku we Frysztaku, podobnie jak w całym powiecie jasielskim i strzyżowskim, miały miejsce rozruchy antyżydowskie[12]. 16 czerwca grupa chłopów, do których przyłączyli się ludzie wychodzący z kościoła, zaczęła rabować, niszczyć i plądrować karczmy, sklepy, stragany i domy żydowskie. Pozbawiona kierownictwa żandarmeria, nie mogąc opanować sytuacji, otworzyła ogień. Na miejscu śmierć poniosło sześć osób, drugie tyle zmarło w wyniku odniesionych ran. Do tragicznego finału rozruchów przyczyniła się postawa władz lokalnych (presja wywierana na żandarmów przez kierownika starostwa Jana Winiarskiego) i odmowa uspokojenia nastrojów wśród parafian przez księdza Franciszka Prusaka[13].
W 1927 r. na miejscu starego, drewnianego kościoła z XV w. wybudowano obecną, murowaną świątynię[10]. W 1932 miejscowość utraciła prawa miejskie, mieszkańcy dwukrotnie – najpierw w 1952 r. i ponownie w 1975 r. – starali się o ich przywrócenie jednak bez powodzenia. Frysztak, pomimo formalnego braku praw miejskich, ma charakter małomiasteczkowy i stanowi lokalny ośrodek kulturalny i gospodarczy.
Podczas okupacji hitlerowskiej, w styczniu roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 1800 Żydów. 18 sierpnia 1942 roku getto zostało zlikwidowane, a Żydzi zostali zamordowani w lesie w Warzycach, w lesie w Krajowicach koło Jasła a większość została wywieziona do obozu zagłady Bełżcu i tam zamordowana[14].
Dużych zniszczeń doznał Frysztak pod koniec II wojny światowej, kiedy w 1944 r. prawie przez 6 miesięcy w pobliżu miejscowości przebiegała linia frontu[5].
Ludzie związani z Frysztakiem[edytuj | edytuj kod]
- Mikołaj Frysztacki herbu Radwan (XV w.) – rycerz Króla Władysława Warneńczyka
- Eugeniusz Ciastoń (1861–1930) – generał brygady Wojska Polskiego
- Ludwik de Laveaux (1891–1969) – generał brygady Wojska Polskiego
- Edwin Norbert Wagner (1899–1944) – major Wojska Polskiego, poseł, prezes Związku Inwalidów Wojennych RP
- Paweł Wildstein (1920–2008) – pułkownik Wojska Polskiego
- Emil Orzechowski (ur. 1944) – profesor doktor, teatrolog i kulturoznawca
- Jan Biedroń (ur. 1963) – ksiądz, doktor teologii, rektor Wyższego Seminarium Duchownego w Sandomierzu
- Barbara Klose (ur. 1948) – piłkarka ręczna, mistrzyni i reprezentantka Polski
- Bogdan Szlachta (ur. 1959) - prawnik, profesor nauk humanistycznych, były członek Trybunału Stanu
Połączenia drogowe[edytuj | edytuj kod]
Wieś jest położona przy drodze wojewódzkiej nr 988 prowadzącej z Babicy do Warzyc, gdzie po 12 km łączy się z drogą krajową nr 28.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- Stary cmentarz żydowski we Frysztaku
- Nowy cmentarz żydowski we Frysztaku
- Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny we Frysztaku
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 30677
- ↑ Raport o stanie gminy w roku 2020. Stan ludności 31.12.2020 str. 7 [dostęp 2022-02-08]
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 248 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
- ↑ a b c GUS. Rejestr TERYT
- ↑ a b c d e f g Stanisław Kłos: Województwo rzeszowskie. Przewodnik. Wyd. II poprawione i uzupełnione. Warszawa: Sport i Turystyka, 1973, s. 220-221.
- ↑ a b Frysztak, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2017-05-04] .
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 30-31.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ Agata Zahuta: "Frysztak i okolice. Podróż ze starą fotografią tom 1", Krosno 2017, s. 11
- ↑ a b c Antoni Bal, Władysław Chajec, Antoni Lorens, August Mazurkiewicz, Franciszek Sulimowski, Juliusz Ross, Marian Ziobro: Ilustrowana monografia powiatu krośnieńskiego oraz Przewodnik Turystyczny po Krośnie nad Wisłokiem i okolicy. PTTK Oddział w Krośnie nad Wisłokiem, 1957, s. 189.
- ↑ Ewaryst Andrzej Kuropatnicki: "Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi", Przemyśl 1786
- ↑ Tim Buchen: Antisemitismus in Galizien. Agitation, Gewalt und Politik gegen Juden in der Habsburgermonarchie um 1900. Berlin: Metropol Verlag, 2012, seria: Studien zum Antisemitismus in Europa. (niem.).
- ↑ Marcin Piotr Soboń: Frysztak jako tragiczny przykład zachowania władz porządkowych w sytuacji pogromowej. W: Pogromy Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. T. 2, Studia przypadków (do 1939 roku). Kamil Kijek, Artur Markowski, Konrad Zieliński (red.). Instytut Historii PAN, 2019.
- ↑ Geoffrey P. Megargee (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 506 .
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Frysztak, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 421 .
- Frysztak, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 480 .
- Oficjalna strona gminy Frysztak
- Portal Mieszkańców
- Historia Żydów we Frysztaku na portalu Wirtualny Sztetl