Państwowa służba cywilna (II RP)

Państwowa służba cywilna (II RP) – wyodrębniony zespół urzędników administracji rządowej, kierujący się określonym systemem norm, wartości i procedur, mający na celu zapewnienia zawodowego, rzetelnego, bezstronnego i politycznie neutralnego wykonywania zadań państwa w urzędach administracji rządowej.  

Powołanie służby cywilnej

Na podstawie ustawy z 1922 r. o państwowej służbie cywilnej powołano służbę cywilną, której  podlegali ministrowie oraz konstytucyjnie odpo­wiedzialni kierownicy innych władz naczelnych i urzę­dów centralnych. Ustawa stanowiła, że stosunek państwowej służby cywilnej miał charakter publiczno-prawny. Funkcjonariuszy dzieli się na dwie kategorie: urzędników oraz niższych funkcjonariuszów państwowych.

Ustawa z 1922 r. była dwukrotnie nowelizowana a mianowicie w 1924 r. oraz w 1932 r., co pozwoliło na doprecyzowanie niektórych paragrafów lub nadania im nowego brzmienia.

Mianowanie urzędników

Mianowanie oznaczało powstania stosunku służbowego urzędnika. Mianowanie miało charakter stały lub okresowy. Urzędnikiem mógł być mianowany jedynie obywatel polski o nieskazitelnej przeszłości, posiadający zdolność do działań prawnych oraz uzdolniony fizycznie i umysłowo do pełnienia od­nośnych obowiązków służbowych, władający biegle językiem polskim w mowie i piśmie.

Osoba, przeciw której toczyło się po­stępowanie karno-sądowe lub upadłościowe, albo też postępowanie o pozbawienie jej własnej woli, nie mógł być mianowanym urzędnikiem.  

Mianowanie urzędnika wymagało zezwo­lenia właściwej władzy naczelnej, o ile kandydat:

• nie ukończył osiemnastego roku życia,
• ukończył już czterdziesty rok życia, lecz przedtem nie pozostawał w służbie państwowej.

Według znowelizowanej ustawy z 1924 r. dodano, że urzędników Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP mianował Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej za kontrasygnatą Prezesa Rady Ministrów.

Z kolei zgodnie z postanowieniami ustawy z 1932 r. mianowanie urzędników I kategorii, zawierające awans do wyższego stopnia służbowego wymagało każdorazowo zgody Prezesa Rady Ministrów. Mianowanie urzędników II i III kategorii uzależnione było od warunków, które ustalał Prezes Rady Ministrów.

Mianowania na stanowiska podsekretarzy stanu i wojewodów dokonywał Prezydent RP na wniosek właściwej władzy naczelnej, uchwalony przez Radę Ministrów.

Urzędników Sejmu mianował - Marszałek Sejmu, urzędników Senatu – Marszałek Senatu.

Mianowanie niższych funkcjonariuszy należało do właściwej władzy naczelnej, która przekazywała je kierownikom władz, urzędów i instytucji bezpośrednio podległych.

Kategorie urzędników

Kategorie urzędników wyodrębniano na podstawie poziomu wykształce­nia. Kandydatów na urzędników dzielono na urzędników oraz na stanowiska służbo­we w urzędach, według następujących trzech kategorii:

• I kategoria - wymagała wykształcenia wyższego, po­twierdzonego złożeniem odpowiednich egzaminów;
• II kategoria - wymagała ukończenia wykształcania śred­niego ogólnokształcącego lub zawodowego;
• III kategoria - wymagała ukończenia szkoły powszechnej lub niższych klas szkoły średniej.

Na podstawie rozporządzenia Prezydenta RP z 1932 r. dodano, że w przypadkach zasługujących na szczególne znaczenie, właściwa władza naczelna mianowała osoby nie posiadającej przypisanego na stanowiska II lub III kategorii uprawień. Mianowanie na stanowiska I kategorii wymagało zgody Prezesa Rady Ministrów.

Stopnie służbowe

Dla każdego stanowiska służbowego określony był stopień służbowy oraz tytuł urzędo­wy. Mianowanie określało możliwie dokładnie zakres czyn­ności urzędowych.

Ustanowiono dwanaście stopni służbowych.

Zaliczenie stanowisk służbowych do poszczegól­nych stopni służbowych i ustalenie tytułów, następowało w wyniku rozporządzenia Rady Ministrów.

W przypadku stałej służby państwowej rozpoczynano pracę:  

• w I kategorii służbowej - od VIII stopnia służbowego,
• w II kategorii służbowej - od X stopnia służbo­wego,
• w III kategorii służbowej - od XI lub XII stopnia służbowego.

Kandydaci, ubiegający się o nadanie stanowiska w urzędzie, obowiązani byli złożyć dowód uzyskanego poziomu wykształcenia, przypisanego do danej kategorii.

Starszeństwo służbowe

Starszeństwo służbowe urzędników równego stopnia służbowego ustalano na podstawie czasu służby na danym stanowisku.    

Przy ustalenia starszeństwa służbowego brano  kolejno pod uwagę:

• czas służby na danym stanowisku służbowym,  
• czas służby państwowej o charakterze cywilnym lub wojskowym,  
• starszeństwo wieku.

O starszeństwie służbowym praktykanta rozstrzygał wyłącznie czas służby przygotowawczej, wy­maganej do mianowania na urzędnika stałego we właściwej kategorii stanowisk służbowych.

Obowiązki urzędnika

Urzędnik zobowiązany był wiernie słu­żyć Rzeczypospolitej, przestrzegać ściśle ustaw i prze­pisów, wypełniać obowiązki swego urzędu gorliwie, sumiennie i bezstronnie oraz dbać według najlep­szej woli i wiedzy o dobro sprawy publicznej i speł­niać wszystko, co temu dobru służyło. Powinien  unikać wszystkiego, co by mu mogło szkodzić. Urzędnik zobowiązany był wypełniać każde zlecenie swoich przełożonych, o ile ono wy­raźnie nie sprzeciwiało się obowiązującym przepisom ustawowym. W przypadku gdy  polecenie służbowe było  w przekonaniu urzędnika przeciwne dobru służby albo dobru pu­blicznemu, wówczas urzędnik zobowiązany był spostrzeżenie swoje wyjawić władzy przełożonej.

Pod względem zachowania się obo­wiązywały urzędnika następujące zasady:

• urzędnik powinien w służbie i poza służbą strzec powagi swego stanowiska, zachowy­wać się zawsze zgodnie z wymaganiami kar­ności służbowej i unikać wszystkiego, co mo­głoby obniżyć poważanie i zaufanie, którego stanowisko jego wymagało. Również po prze­niesieniu w stan nieczynny. winien zachowywać się w sposób, który by powadze jego stanowiska nie ubliżał;
• urzędnikowi nie wolno było wchodzić w związki lub zmowy, które mogły zakłócić należyty bieg zarządu państwowego lub normalnego toku urzędowania;
• wobec swych przełożonych urzędnik powi­nien zachowywać się z uszanowaniem, w sto­sunku zaś z innymi urzędnikami i podwład­nymi z uprzejmością;
• w stosunkach urzędowych z interesantami powinien urzędnik, zachowując należytą po­wagę, być bezstronnym, uprzejmym i w gra­nicach dopuszczalnych służyć im radą i po­mocą;
• wszelkie prośby, przedstawienia i zażalenia w sprawach osobistych i urzędowych, wyni­kające ze stosunku służbowego, urzędnik po­winien wnosić w drodze służbowej, a tylko w wypadkach, w których rodzaj sprawy te­go wymaga bezpośrednio do wyższych władz przełożonych. Urzędnikowi bez zezwolenia władzy służbo­wej nie wolno było w żadnej formie wytaczać w prasie spraw związanych z jego urzędo­waniem, jak również spraw, dotyczących je­go stosunku służbowego.

Odpowiedzialność służbowa

Bezpośrednio i pośrednio przełożona władza miała prawo zarzucić i krytykować podległym urzędnikom niewłaściwości w urzędowaniu lub zachowaniu się oraz niedbalstwo w służbie. Urzędników, którzy naruszali obowiązki swego stanowiska i urzędu w służbie lub poza służbą  przez czyn, zaniechanie lub zaniedbanie pociągano do odpowiedzialności karnej lub cywilnej, względnie do odpowiedzialności dyscyplinarnej lub porządkowej.

Za  wykroczenia służbowe nakładano następujące kary porządkowe:

• upomnienie,
• skrócenie lub odmowa urlopu wypoczynkowego.

Za występki służbowe nakładano następujące kary dyscyplinarne:

• naganę,
• odliczenie lat służby od roku do trzech,
• obniżenie stopnia służbowego jeden lub dwa, z zawieszeniem możliwości awansu na przeciąg jednego roku do lat trzech,
• przeniesienie w stały stan spoczynku z umniejszonym uposażeniem emerytalnym do 50%,
• wydalenie ze służby.

Zgodnie z nowelizowaną ustawą z 1932 r. każdy przełożony, powołany do wykonywania bezpośredniego lub pośredniego nadzoru służbowego, miał prawo zawiesić urzędnika w pełnieniu służby, gdy ten odmówił jawnie posłuszeństwa służbowego. Prawo zawieszania w służbie  przysługiwało także urzędnikowi, któremu powierzono przeprowadzenie inspekcji urzędu. Wniesienie zażalenia przeciwko zawieszeniu w służbie nie wstrzymywało skutków zawieszenia.

Uposażenie funkcjonariuszy państwowych

Na podstawie ustawy z 1923 r. o uposażeniu funkcjonariuszy państwowych i wojska ustalono zasady uposażenia. Według znowelizowanej ustawy z 1933 r. funkcjonariuszami państwowymi w rozumieniu ustawy byli: urzędnicy, profesorowie i pomocnicze siły naukowe w państwowych szkołach akademickich, nauczyciele szkół państwowych i publicznych, pozostający na etacie Państwa, funkcjonariusze Straży Więziennej oraz niżsi funkcjonariusze państwowi.

Ustanowiono 12 grup uposażenia zasadniczego według następującej tabeli:

Grupa uposażenia	Kwota uposażenia miesięcznego w złotych
I	9.000
II	7.000
III	5.500
IV	4.200
V	3.500
VI	3.000
VII	2.800
VIII	2.600
IX	2.400
X	2.200
XI	2.100
XII	2.000

Rada Ministrów ustalała zasady zaszeregowania osób, oraz zasady automatycznego przechodzenia nauczycieli do wyższych grup uposażenia. Funkcjonariuszom państwowym Rada Ministrów przyznawała dodatki uzasadnione warunkami lokalnymi w kraju i na obszarze Wolnego Miasta Gdańska. Funkcjonariuszom państwowym, pełniącym służbę zagranicą, przyznawano  dodatki lokalne, których wysokość ustalał Minister Spraw Zagranicznych w porozumieniu z Ministrem Skarbu. Funkcjonariuszom państwowym, mianowanym (wybieranym) na stanowiska kierownicze, przyznawano z kolei dodatek funkcyjny.  Stanowiska kierownicze oraz wysokość dodatku funkcyjnego określało rozporządzenie Rady Ministrów.

Rada Ministrów przyznawała funkcjonariuszom państwowym dodatki służbowe, uzasadnione szczególnymi właściwościami służby. Osoby pobierające dodatek funkcyjny nie mogły otrzymać równocześnie dodatku służbowego. Ponadto funkcjonariuszowi państwowemu służyło prawo do dodatku rodzinnego, którego wysokość oraz warunki pobierania określi rozporządzenie Rady Ministrów.