Etymologia Swaroga

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Swaróg, Andriej Szyszkin, 2015

Swaróg (staroruski Сваро́гъ, Svarogǔ) to słowiański bóg ognia i kowalstwa wzmiankowany w słowiańskim tłumaczeniu Kroniki Jana Malalasa jako słowiański odpowiednik greckiego boga Hefajstosa.

Etymologia imienia tego boga była przedmiotem ożywionej dyskusji w środowisku naukowym. W przeszłości dominowała etymologia indoaryjska, wedle której teonim ten został zapożyczony z któregoś języka z tej grupy językowej. Współcześnie jest ona krytykowana przez językoznawców i etymologów. Zamiast tego proponuje się rodzime, słowiańskie etymologie.

Etymologie współczesne[edytuj | edytuj kod]

Od war ‘ogień, żar’[edytuj | edytuj kod]

Etymologię ogniową jako jeden z pierwszych zaproponował słoweński językoznawca Franc Miklošič (1875), który tłumaczył teonim Swaróg jako składający się z członu swar ‘żar’, ‘światło’, oraz przyrostka -óg. Sam człon swar wywodził z praindoeuropejskiego *sur ‘świecący’[1]. Taka etymologia teonimu, jednak z poprawioną etymologią rdzenia swar, wpierana przez była Karela Oštira(inne języki) (1923)[2], a także przez wielu współczesnych językoznawców i religioznawców, np. Stanisława Urbańczyka (1991)[3], Ariela Gołana(inne języki) (1991)[4], Mykoła Zubowa (2005)[5], Martina Pukaneca (2009)[6], czy Michała Łuczyńskiego (2020)[7].

Słowo war (prasłowiańskie *varъ, *var- ‘ogień, żar’, z praindoeuropejskiego *wār- ‘ciepło’ ← *wérH-/*wṛH- ‘być gorącym’[a][8]) w językach słowiańskich posiada znaczenie związane z ogniem i wysoką temperaturą, np. staro-cerkiewno-słowiańskie варъ, varǔ ‘żar’[8], czy staroruskie варъ, varǔ ‘słoneczny upał, znój, żar’[9]. Związane z tym słowem jest słownictwo z zakresu kowalstwa, np. st.-rus. сварити, svariti ‘wykuć coś w wysokiej temperaturze’[10], czy staropolskie zwarzyć ‘spawać, skuwać na gorąco dwa kawałki żelaza’[11], a także współczesne rosyjskie słowa сварить, swarit ‘stapiać’, ‘spawać’, сваривать, swariwat' ‘spawać’, сварщикъ, swarszczik, ‘spawacz’, czy сваръ, swar ‘spawanie’[12][10]. Podstawą tych słów jest *sъvarъ, które składa się z przedrostka *sъ- znaczącego ‘dobry, własny’ i rdzenia *varъ ‘ogień, żar’, które prawdopodobnie pierwotnie oznaczało ‘dobry, własny ogień, żar’ lub coś podobnego[8]. Następnie *sъvarъ rozszerzane było o odpowiedni przyrostek, np. *sъvarъ + przyrostek czasownikowy *-iti dało *sъvariti ‘wykuwać, skuwać’, z którego wywodzi się st.-rus. svariti i st.-pol. zwarzyć.

Na tej podstawie rekonstruuje się rzeczownik pospolity *sъvarogъ, składający z podstawy *sъvarъ, oraz z przyrostka *-ogъ. Jako że przyrostek *-ogъ nie pełnił żadnej konkretnej funkcji, lecz służył do tworzenia nowego słowa o podobnym znaczeniu, rzeczownik ten miał znaczenie zbliżone do podstawy (por. twaróg ‘ser’ = twar ‘ser’)[8]. Następnie przekształcił się on w teonim *Sъvarogъ (*S(ъ)varogъ – w zapisie jer twardy czasami był pomijany), nazwę osobową boga, z powodu kowalskich kompetencji tegoż boga, boga, który wykonuje czynności kowalskie, pracuje z ogniem[13].

Za taką etymologią przemawia też słownictwo po chrystianizacji. W języku rumuńskim istnieje słowo sfarog oznaczające ‘coś spalonego, zwęglonego, wysuszonego; spaleniznę, susz’. Uważa się, że słowo to zostało zapożyczone do rumuńskiego[10][14] najprawdopodobniej z bliżej nieokreślonego języka południowosłowiańskiego, prawdopodobnie bułgarskiego[10], i według Zubowa do rumuńskiego trafiło najszersze i najbardziej oczywiste znaczenie słowiańskiego słowa[5]. Na podstawie tej pożyczki rekonstruuje on płd.-słow. słowo źródłowe jako *svarogъ, które oznaczało ‘coś, co zostało dotknięte ogniem, zostało wystawione na jego działanie’[5]. Oprócz tego zachowało się także ros. dialektyczne (nowogrodzkie) przestarzałe słowo сва́рог, swarog oznaczające ‘ogień’ oraz ‘kowal’[13].

Według Pukaneca teonim Swaróg jest postwerbalny w stosunku do czasownika *sъvar-iti z przyrostkiem *-ogъ, tzn. *sъvar- wywodziłby się od czasownika, a nie odwrotnie, podobnie jak *bat-ogъ od *bat-ati[6]. Na podobne prawdopodobieństwo wskazywał także Urbańczyk[3]. Według Łuczyńskiego jest to jednak mało prawdopodobne, ponieważ dokładne bałtyjskie odpowiedniki tego przyrostka, litewski -agas, łotewski -ags, łączą się tylko z rzeczownikami, i uważa, że tak samo dzieje się w językach słowiańskich: prasł. *batogъ ‘batog, bicz, kij’ od *batъ, *rarog ‘sokół, raróg’ od *rarъ, *tvarogъ ‘twaróg, rodzaj sera’ od *tvarъ, *pirogъ ‘pieróg, rodzaj ciasta’ od *pirъ itp.[15]

Od swar ‘kłótnia’[edytuj | edytuj kod]

W literaturze pojawia się czasami także interpretacja tłumacząca człon swar jako ‘kłótnia, niezgoda’[16]. Jako rzeczownik występuje jako st.rus. сваръ, svarǔ, polskie swar, rosyjskie i bułgarskie свара swara, ukraińskie свар, swar, czeskie i słowackie svár, dolnołużyckie swar, górnołużyckie swaŕ, zawsze w znaczeniu ‘kłótnia, niezgoda’, a w słoweńskim jako svȃr w znaczeniu ‘nagana’. Występują także czasowniki związane z tym słowem, np. polskie swarzyć się ‘kłócić się’[17]; Kazimierz Moszyński zapisał powiedzenie rybaka poleskiego „Boh svarycsa” w reakcji na grzmot, w Polsce także mówiono „Bóg swarzy”[18]. Taką etymologię wspierał np. Aleksander Brückner[19], Vatroslav Jagić i inni[16]. Brückner tłumaczył ten teonim dosłownie jako ‘kłótnik’[19]. Słowami pokrewnymi w innych językach są np. staroangielskie andswaru (→ angielskie swear), staronordyjskie sverja ‘przysięgać’[17], czy sanskryckie स्वरति, swarati ‘śpiewać’, ‘brzmieć’, ‘chwalić’, wszystkie z praindoeuropejskiego *swer-[13].

Etymologia ta jednak jest krytykowana ze względów semantycznych – etymologia od war ‘ogień’ bardziej odpowiada Swarogowi jako bogowi ognia i kowalstwa[13].

Inne i dawne etymologie[edytuj | edytuj kod]

Etymologie indoirańskie[edytuj | edytuj kod]

Dawniej w literaturze dominował pogląd, jakoby człon swar- został zapożyczony z któregoś z języków z grupy indoirańskiej. Wskazuje się tutaj np. awestyjskie 𐬵𐬬𐬀𐬭𐬆, hvar ‘światło nieba, słońca’, staroindyjskie स्वर्, swar ‘blask’, ‘niebo’, ‘słońce’, स्वर्ग, swarga ‘niebo’. Taki pogląd wspierali np. Wilo Mansikka[20], Henryk Łowmiański[21] i inni. Taki pogląd jednak spotkał się jednak z krytyką. Aleksander Brückner wskazał na niezgodność samogłosek w ind. swarga i st.rus. Svarogǔ[22], Mikołaj Rudnicki wskazał też, że zapożyczenie z awestyjskiego hvar dałoby słowiańskie *xvor-, a zapożyczenie ze staroindyjskiego swar- dałoby słowiańskie *swor-[23]. Oleg Trubaczow także odrzucił pożyczkę ze względu na trudność wyjaśnienia spółgłoski s-, lecz ostatecznie poparł pogląd o zapożyczeniu ze st.ind. swarga, ponieważ według niego nie było możliwości skonstruowania etymologii słowiańskiej[24][23], podobnie uczynił Leo Klejn[25]. Poza trudnościami fonetycznymi wskazuje się także na problem natury historycznej/geograficznej – języki Słowian i Indoaryjczyków nie stykały się ze sobą bezpośrednio, co dodatkowo utrudniałoby zapożyczenie[26][23]. Aleksandr Szaposznikow[27] próbował ominąć ten problem i zasugerował zapożyczenie z indoar. *svarga- ‘idący po niebie’, które miało dostać się do Słowian przez język Meotów na Krymie lub w rejonie Pontu (podobną możliwość zakładał Leo Borissoff[26]), lecz teoria ta nadal zawiera problemy fonetyczne wymienione wcześniej[23]. Leszek Bednarczuk przyjął zapożyczenie z prairańskiego *svar ‘słońce’ sprzed zmiany s → h, lecz wymiana tych głosek nastąpiła już w prairańskim, co utrudnia chronologię zapożyczenia[23].

Poza wymienionymi wyżej etymologiami zaproponowano szereg innych, lecz wszystkie one posiadają problemy natury fonetycznej. Głównym argumentem przeciwko zapożyczeniom z języków indoirański jest fakt, że na wczesnym etapie obce *a zawsze przechodziło w prasłowiańskie *o[23], np. prasł. *xorna ‘jedzenie, pożywienie, żywność’, które prawdopodobnie zapożyczone jest z jęz. irańskich, por. awest. 𐬓𐬀𐬭𐬆𐬥𐬀, xᵛarəna- ‘jedzenie’[23][28]. Kazimierz Moszyński próbował rozwiązać ten problem tłumacząc, że pierwotne *o w teonimie zamieniło się w *a pod wpływem pospolitych słów jak *svariti (sę), *svarъ, *svara. Jednak wpływ słów przez niego wymienionych na teonim jest niczym nie poparty[23].

Etymologie słowiańskie[edytuj | edytuj kod]

Inni badacze sugerowali, że rdzeń swar związany jest ze st.-ind. swar ‘słońce’, nie na zasadzie pożyczki, lecz na zasadzie pokrewieństwa. Max Vasmer wskazał jednak, że ⟨r⟩ występujące w formach indoirańskich jest nieoryginalne i wywodzi się z praindoeuropejskiego *l[16], które zachowało się w językach słowiańskich nienaruszone, a sama przemiana ⟨l⟩ w ⟨r⟩ zaszła tylko w językach indoirańskich[29]. Ind. słowo swar i awest. hvar wywodzi się z pie. *s(e)h₂-ul-, z którego wywodzi się też polskie słońce, starogreckie ἥλιος, hḗlios, łacińskie sōl, litewskie sáulė[30] itd.

Jeszcze inni sugerowali pokrewieństwo z germańskimi słowami o znaczeniu ‘niebo’, np. staro-wysoko-niemieckim gi-swerc ‘burzowe chmury’, st.-ang. sweorc ‘ciemność, chmura, mgła’, czy niderlandzkim zwerk ‘chmura, pochmurne niebo’[16].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

Uwagi
  1. ↑ Por. np. hetyckie 𒉿𒊏𒀀𒉌, wa-ra-a-ni ‘spalony’, ormiańskie վառիմ, warrim ‘palić’, etruskie 𐌅𐌄𐌓𐌔𐌄, verse ‘spalony’.
Przypisy
  1. ↑ Miklošič 1875 ↓, s. 9, 283.
  2. ↑ Oštir 1923 ↓, s. 104.
  3. ↑ a b Urbańczyk 1991 ↓, s. 191.
  4. ↑ Gołan 1991 ↓, s. 295.
  5. ↑ a b c Zubow 2005 ↓, s. 342–343.
  6. ↑ a b Pukanec 2009 ↓, s. 27–29.
  7. ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 91–99.
  8. ↑ a b c d Łuczyński 2020 ↓, s. 98.
  9. ↑ Dal 1863 ↓, s. 146.
  10. ↑ a b c d Łuczyński 2020 ↓, s. 96.
  11. ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 92.
  12. ↑ Niederle 1924 ↓, s. 107.
  13. ↑ a b c d Łuczyński 2020 ↓, s. 99.
  14. ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 177.
  15. ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 97.
  16. ↑ a b c d Vasmer 1986b ↓, s. 569.
  17. ↑ a b Vasmer 1986a ↓, s. 569.
  18. ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 172.
  19. ↑ a b Brückner 1985 ↓, s. 120.
  20. ↑ Mansikka 2005 ↓, s. 297.
  21. ↑ Łowmiański 1979 ↓, s. 225.
  22. ↑ Brückner 1985 ↓, s. 118.
  23. ↑ a b c d e f g h Łuczyński 2020 ↓, s. 91.
  24. ↑ Trubaczow 1999 ↓, s. 182.
  25. ↑ Klejn 2004 ↓, s. 239–240.
  26. ↑ a b Borissoff 2014 ↓, s. 14.
  27. ↑ Szaposznikow 2012 ↓.
  28. ↑ Derksen 2008 ↓, s. 204–205.
  29. ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 94.
  30. ↑ Derksen 2008 ↓, s. 479.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Etymologia_Swaroga&oldid=72367322”