Fantastyka socjologiczna
Fantastyka socjologiczna[1] (rzadziej: fantastyka społeczna[2][3], z ang. social fiction lub social science fiction[4]) – nurt gatunku science-fiction, który koncentruje się na zagadnieniach socjologicznych: mechanizmach, jakim podlegają hipotetyczne społeczeństwa, zagadnieniach społecznych, które mogą pojawić się w „przyszłości na skutek wprowadzania bądź daleko idących udogodnień życiowych, bądź socjologicznych mechanizmów pozwalających na skuteczne sterowanie społeczeństwem”[4]. Do gatunku fantastyki socjologicznej można zaliczyć antyutopię i dystopię, często wiąże się z fantastyką polityczną lub obyczajową. Tematem utworów tego gatunku często są futurystyczne systemy totalitarne.
Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]
W fantastyce socjologicznej najważniejszą rolę zawsze gra funkcjonowanie społeczeństwa w obrębie świata przedstawionego, a przede wszystkim jego struktura. Zazwyczaj porusza tematykę związaną z systemem totalitarnym. Zwykle najważniejszy w strukturze jest interes grupy rządzącej, lub czasem automatów kontrolujących życie społeczne. Systemem rządzi zwykle nieznana powszechnie elita, niedostępna dla przeciętnego człowieka przez system bardzo mocno rozbudowanej biurokracji. Społeczeństwo żyje więc w świecie zmanipulowanym, ale zwykle nie zdając sobie sprawę z manipulacji[5].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Opisy fikcyjnych społeczeństw można znaleźć w najstarszych utworach uznawanych za fantastycznonaukowe, np. Utopii Thomasa More’a, Mieście Słońca Tommaso Campanelli, Podróżach Guliwera Jonathana Swifta[6]. W klasycznym okresie rozwoju nowoczesnej s-f na uwagę zasługują utwory H. G. Wellsa (Wehikuł czasu, Kiedy śpiący budzi się, czy Ludzie jak bogowie) oraz Aldousa Huxleya (Nowy wspaniały świat, Wyspa). Gatunek był szczególnie popularny w czasach zimnej wojny, do klasyki literatury przeszły utwory George’a Orwella Rok 1984 i Folwark zwierzęcy. Specyficzną odmianę fantastyki socjologicznej reprezentowała Ursula K. Le Guin, w której utworach (Lewa ręka ciemności, Wydziedziczeni, Cztery drogi ku przebaczeniu) różnicę w stosunku do znanych nam społeczeństw stanowią odmienne relacje między płciami (np. związki małżeńskie złożone z czterech osób albo społeczeństwo złożone z osobników androgynicznych, spontanicznie zmieniających płeć), czy panujący ustrój społeczny (dominująca anarchia, ogólnoplanetarne niewolnictwo).
Fantastyka socjologiczna w Polsce[edytuj | edytuj kod]
W Polsce czas największej jej wyrazistości przypadł na lata 1979–1989, kiedy to stała się fenomenem literacko-społecznym[1], choć Antoni Smuszkiewicz uważa, że w odniesieniu do polskich utworów bardziej odpowiednie byłoby określenie fantastyka polityczna[7].
Adam Mazurkiewicz doszukuje się źródeł tego fenomenu w popularności literatury iberoamerykańskiej w Polsce lat 70., zapoczątkowanej wydaniem Gry w klasy Julio Cortázara w 1968. Ów swoisty kult „uświadomił możliwość mówienia o polityce bez konieczności popadania w publicystykę”. Według Przemysława Czaplińskiego polski czytelnik „otrzymał literacką wypowiedź komentującą ich pozatekstowe doświadczenie – niejako zastępczą, bowiem niewpisującą się w specyficznie polskie realia, choć uniwersalizującą doświadczenie totalitarne”, dzięki czemu polscy odbiorcy „potrafili dostrzec paralele do rodzimej rzeczywistości”[8]. Za drugi czynnik, który wpłynął na ukształtowanie się literatury fantastycznonaukowej w Polsce przełomu lat 70. i 80. Mazurkiewicz upatruje publikacji w latach 1970-1976 cyklu antologii Kroki w nieznane pod redakcją Lecha Jęczmyka. Ambitna proza tam prezentowana miała silny wpływ na publikujących ówcześnie pisarzy. Badacz przytacza opinię Rafała Ziemkiewicza, który twierdził, że „przybliżenie polskiemu czytelnikowi na kartach Kroków w nieznane koncepcji fantastyki, utożsamianej z metaforą i środkiem artystycznego wyrazu, miało na publikujących wówczas (...) pisarzy dość silny wpływ”, który „zaowocował poszukiwaniem nowej koncepcji fantastyki społecznej, opisującej w metaforyczny sposób teraźniejszość”[9].
W efekcie „twórcom s-f przestały wystarczać dotychczasowe [konwencjonalne] formuły”[9], a miejsce „«awantur w Kosmosie» coraz częściej zajmowały diagnozy socjologiczne”. W utworach tego nurtu fantastyczna fabuła „stawała się pretekstem do rozważań niemających z literacką materią zgoła wiele wspólnego”, zaś „wybór sytuacji fabularnych pozwalał na migotliwość sensów utworu”. W efekcie utwory fantastyczne mogły „odwzorowywać realia świata współczesnego odbiorcy (...) być do niego aluzją, metaforą”[10]. Dzięki takiemu zabiegowi mogły „zwracać uwagę czytelnika na zjawiska, które go niepokoją, jednocześnie udając, że kreują odległą przyszłość” jednocześnie pozostając na marginesie zainteresowań cenzury[11].
Naukowiec stawia też tezę, że ówcześnie tworzona fantastyka socjologiczna pełniła analogiczną rolę do prozy historycznej w okresie powojennym, gdzie – wobec niemożności pisania wprost – „przeszłość była jedynie pretekstem do szukania odniesień do teraźniejszości czytelnika”[10]
Wybrane utwory polskiej fantastyki socjologicznej[edytuj | edytuj kod]
Uznaje się, że pierwszą pozycją z tego podgatunku fantastyki była powieść Edmunda Wnuka-Lipińskiego Wir pamięci[7][12], choć największą popularność zdobyły powieści Janusza A. Zajdla[13][14]. Krytycy uważają, że swoistym zamknięciem nurtu w polskiej s-f była powieść Marka Oramusa Dzień drogi do Meorii[15][16].
- Edmund Wnuk-Lipiński: trylogia Apostezjonu – Wir pamięci (1979), Rozpad połowiczny (1988), Mord założycielski (1989)
- Andrzej Krzepkowski, Andrzej Wójcik: Obszar nieciągłości (1979)
- Janusz A. Zajdel: Cylinder van Troffa (1980), Limes inferior (1982), Wyjście z cienia (1983), Cała prawda o planecie Ksi (1983), Paradyzja (1984)
- Marek Oramus: Senni zwycięzcy (1982), Dzień drogi do Meorii (1990),
- Wiktor Żwikiewicz: Druga jesień (1982)
- Maciej Parowski: Twarzą ku ziemi (1982)
Twórcy[edytuj | edytuj kod]
Przykłady fantastyki socjologicznej to m.in. utwory George’a Orwella, Isaaca Asimova, Raya Bradbury’ego, czy Roberta Heinleina, zaś w Polsce Janusza A. Zajdla, Edmunda Wnuka-Lipińskiego, Marka Oramusa, Wiktora Żwikiewicza, Czesława Białczyńskiego czy Macieja Parowskiego[17].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Leś 2008 ↓, s. 73.
- ↑ Polak, Andrzej. „Konfrontacje Rosji z Zachodem w rosyjskiej prozie alternatywno-historycznej. Wariant „Bis” Siergieja Anisimowa”. Polylogue. Neophilological Studies 4 (2014): 169-181.
- ↑ Ideologia w społecznej fantastyce polskiej po 1989 rok, [w:] Paweł Aleksandrowicz , Wybory popkultury: Relacje kultury popularnej z polityką, ideologią i społeczeństwem, Stowarzyszenie Badaczy Popkultury i Edukacji Popkulturowej Trickster, 18 stycznia 2015, s. 13, 22, ISBN 978-83-64863-00-4 [dostęp 2021-04-29] (pol.).
- ↑ a b Niewiadowski i Smuszkiewicz 1990 ↓, s. 286.
- ↑ Anna Adamczyk Nifrodel , Hobbicka Norka [online], www.tolkien.com.pl [dostęp 2018-11-18] .
- ↑ Smuszkiewicz 1982 ↓, s. 20.
- ↑ a b Antoni Smuszkiewicz: Science fiction wśród omian polskiej fantastyki współczesnej. W: Nie tylko Lem. Fantastyka współczesna. Wróblewski Maciej (Red.). Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2017, s. 13. ISBN 978-83-231-3830-3.
- ↑ Mazurkiewicz 2011 ↓, s. 180-181.
- ↑ a b Mazurkiewicz 2011 ↓, s. 181.
- ↑ a b Mazurkiewicz 2011 ↓, s. 182.
- ↑ Mazurkiewicz 2011 ↓, s. 183.
- ↑ Parowski 1990 ↓, s. 298.
- ↑ Parowski 1990 ↓, s. 303, 313–314.
- ↑ Niewiadowski i Smuszkiewicz 1990 ↓, s. 227.
- ↑ Adam Mazurkiewicz: O polskiej literaturze fantastycznonaukowej lat 1990–2004. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2007, s. 17. ISBN 978-83-7525-117-3.
- ↑ Leś 2008 ↓, s. 75.
- ↑ Rafał Szczerbakiewicz: Metonimie PRL-u w fantastyce lat 80. Przypadek Paradyzji (1984) Janusza Zajdla. W: 1984. Literatura i kultura schyłkowego PRL-u. Kamila Budrowska, Elżbieta Jurkowska, Wiktor Gardocki (red.). IBL PAN, Uniwersytet w Białymstoku, 2015, seria: Badania filologiczne nad cenzurą PRL. T. V. ISBN 978-83-64703-69-0. [dostęp 2023-02-22].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz: Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1990, seria: „SF” Wydawnictwa Poznańskiego. ISBN 83-210-0892-5.
- Antoni Smuszkiewicz: Zaczarowana gra. Zarys dziejów polskiej fantastyki naukowej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1982, seria: „SF” Wydawnictwa Poznańskiego. ISBN 83-210-0303-6.
- Maciej Parowski: Czas fantastyki. Szczecin: Glob, 1990. ISBN 83-7007-193-7. (pol.).
- Mariusz Leś , Fantastyka socjologiczna. Poetyka i myślenie utopijne, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2008, s. 73, ISBN 978-83-7431-191-5 .
- Adam Mazurkiewicz. Między fantastyką i aluzją : SOCIAL FICTION jako kryptopolityczny nurt polskiej literatury lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica”. 14/2, 2011. Wydział Filologiczny Uniwersytetu Łódzkiego. Łódź: Uniwersytet Łódzki. ISSN 1505-9057. [dostęp 2024-05-18].
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Łukasz Wróbel, Przegląd polskiej fantastyki socjologicznej
- Edmund Wnuk-Lipiński, Science fiction jako opis socjologiczny, Europa, środa 8 grudnia 2004