KZ Katzbach

KZ Katzbach

Typ	obóz koncentracyjny
Odpowiedzialny	III Rzesza
Rozpoczęcie działalności	22 sierpnia 1944
Zakończenie działalności	24 marca 1945
Terytorium	Hesja
Miejsce	Frankfurt nad Menem
Liczba więźniów	1609
Narodowość więźniów	Polacy
Liczba ofiar	528
Komendanci	Erich Franz
Położenie na mapie Frankfurtu nad Menem KZ Katzbach
Położenie na mapie Rzeszy Niemieckiej KZ Katzbach
50°06′07,16″N 8°38′30,41″E

KZ Katzbach (Adlerwerke) − niemiecki obóz koncentracyjny położony we Frankfurcie nad Menem, w dzielnicy Gallus, przy Kleyerstraße. Miejsce kaźni Polaków, którzy trafili tu po zakończeniu Powstania warszawskiego.

Historia obozu

Geneza powstania

Na skraju frankfurckiego śródmieścia na terenie zakładów Adlerwerke od 22 sierpnia 1944 r. do 24 marca 1945 r. funkcjonowała filia obozu koncentracyjnego Natzweiler - KZ Katzbach. Za jego powstanie odpowiadała spółka Adlerwerke AG (dawniej: Heinrich Kleyer AG), drugi co do wielkości zakład we Frankfurcie, odpowiedzialny za produkcję m.in samochodów osobowych. Uruchomienie obozu związane jest też z obietnicą daną przez Reichführera SS, Heinricha Himmlera, że Niemcy dostarczą dla przemysłu motoryzacyjnego dwanaście tysięcy więźniów obozów koncentracyjnych. Część z nich trafiła właśnie do Frankfurtu, który w 1944 r. ucierpiał w wyniku nalotu bombowego aliantów. Byli to w ogromnej mierze Polacy, którzy do Katzbach trafili po upadku Powstania Warszawskiego. Więźniowie trafiali tam z Dachau (ok. tysiąc), Buchenwaldu i Auschwitz (sześcset), Neuengamme i Natzweiler (dziewięciu). Przykładowo, dnia 26 stycznia 1945 r. do obozu przywieziono 167 więźniów – w większości warszawiaków, z kolei 1 lutego 1945 r. przybyło do KZ Katzbach 225 więźniów z Auschwitz i Buchenwaldu. Wraz z tym transportem w obozie znalazło się osiem narodowości.

Zakłady Adlerwerke we Frankcurcie nad Menem

Warunki życia w obozie

Personel

Załoga wartownicza obozu składała się z dwudziestu pięciu esesmanów, którymi przewodził Erich Franz. Ponadto, Adlerwerke organizowało własne ekipy pomocnicze, które rekrutowały się przede wszystkim z pracujących w zakładach członków SA.

Codzienność więźniów

Obóz funkcjonował na trzecim i czwartym piętrze zakładów Adlerwerke. Więźniowie musieli pracować na dziennych i nocnych zmianach, kolejno od 6.30 do 14.00 i od 18.00 do 6.00. Racje żywnościowe były przy tym nadzwyczaj niewielkie, nieodpowiadające wymaganiom stawianym przez przełożonym. Teoretycznie w obiekcie istniała izba chorych, w praktyce sprowadzała się ona roli miejsca, w którym więźniowie umierali. Wysoka śmiertelność, szczególnie od grudnia 1944 r., spowodowała, że Adlerwerke nawiązało bliską współpracę z miejscowym zakładem pogrzebowym. Zgony były wynikiem wynędznienia więźniów. Ponadto, panowała atmosfera zastraszenia, przejawiająca się m.in. wymierzaniem kar osadzonym za najdrobniejsze przewinienia, lub nawet bez nich - po prostu, oskarżając poszczególnych więźniów np. o sabotaż. W styczniu 1945 r. złą kondycję więźniów wskazano jako jedną z przyczyn obniżonej wydajności produkcji zakładów Adlerwerke. W odpowiedzi SS skierowała do pracy kolejnych więźniów. Spadek produkcji nastąpił w styczniu 1945 r.: ponad 37% więźniów zostało bądź to przetransportowanych do innych obozów, bądź też zmarło z wycieńczenia.

Śmiertelność

Szacuje się, że spośród 1609 więźniów KZ Katzbach, w miejscu kaźni zmarło 528 osadzonych (głównie Polacy, 11 z nich można określić jako Rosjan lub Ukraińców). Jako przyczynę śmierci najczęściej podawano gruźlicę, uszkodzenie mięśnia sercowego (również u bardzo młodych więźniów), a także zatrucie krwi. Co najmniej 62 więźniów straciło życie w wyniku nalotu bombowego. Doszło do pięciu przypadków rozstrzelań osadzonych, dwóch straceń (24 stycznia 1945 r. podczas apelu powieszono Wincentego Bocheńskiego i Władysława Sumarę za rzekomy sabotaż), a jeden z więźniów rzucił się z okna. To wszystko powoduje, że Katzbach miał jeden z najwyższych współczynników śmiertelność spośród wszystkich obozów koncentracyjnych na terenie Niemiec i obszarów okupowanych. Pod koniec funkcjonowania obozu, dwustu pięćdziesięciu pozostałych przy życiu więźniów przekazano do obozów w Vaihingen i Dachau, a pięciuset do Bergen-Belsen. Pozostali zostali wysłani w marszu śmierci do Buchenwaldu, podczas którego wielu z nich zostało zastrzelonych przez SS. Przy życiu pozostało jedynie 56 osadzonych.

Tablica pamiątkowa przy dawnym obozie KZ Katzbach.

Pamięć o obozie

Dopiero w latach 80. XX wieku miejscowi nauczyciele, Ernst Kaiser i Michael Knorn, zainteresowali się wojennymi dziejami Adlerwerke. Prawda o działalności KZ Katzbach ujrzała wówczas światło dzienne. W 1994 r. wydali książkę: „Wir lebten und schliefen zwischen den Toten.” Rüstungsproduktion, Zwangsarbeit und Vernichtung in den Frankfurter Adlerwerken [„Żyliśmy i  spaliśmy między umarłymi.” Produkcja zbrojeniowa, praca przymusowa i  zagłada we frankfurckich Zakładach Adlera] (Frankfurt am Main 1994). Książka ukazała się w 2010 roku w czwartym poprawionym i rozszerzonym wydaniu. W przywracanie pamięci zaangażowała się również miejscowa rada zakładowa. Na budynku odsłonięto tablicę pamiątkową oraz odnowiono napis na zbiorowej mogile na frankfurckim cmentarzu.

Planowane jest uruchomienie centrum pamięci i edukacji na temat obozu koncentracyjnego „Katzbach" i pracy przymusowej we Frankfurcie nad Menem.

Upamiętnienie ofiar obozu.

Na miejscowym cmentarzu (Hauptfriedhof, Frankfurt am Main) znajduje się zbiorowa mogiła 528 ofiar KZ Katzbach. Prochy ofiar niewolniczej pracy zakładów Adlerwerke: wyczerpania, chorób i egzekucji, grzebano najpierw na terenie cmentarza żydowskiego. Dopiero w 1948 r. nastąpiło przeniesienie prochów w obecne miejsce spoczynku. Z inicjatywy polskich duchownych powstał nagrobek, który w latach późniejszych był przekształcany. W roku 1972 na dotychczas bezimiennej mogile pojawiły się nazwiska ofiar obozu. W 1997 r. grób uzyskał swoją obecną formę.