Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie

Bazylika katedralna
Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

A-228 z dnia 25 września 1980
katedra
Widok na budynek z Placu Katedralnego
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miejscowość	Tarnów
Adres	plac Katedralny
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie
bazylika mniejsza • nadający tytuł	od 14 czerwca 1972 Paweł VI
Wezwanie	Narodzenia NMP
Historia Data zakończenia budowy XIV w. Aktualne przeznaczenie Katedra
Dane świątyni Świątynia • materiał bud. • cegła Wieża kościelna • liczba wież 1 Organy • liczba głosów • liczba manuałów 40 3+P Dzwonnica • typ dzwonnicy • nazwa dzwonu wbudowana Władysław, Maryja, Ignacy i Józef
Położenie na mapie Tarnowa Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
Położenie na mapie Polski Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
Położenie na mapie województwa małopolskiego Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
50°00′47″N 20°59′14″E
Strona internetowa

Bazylika katedralna Narodzenia NMP w Tarnowie – główny kościół diecezji tarnowskiej, sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w Tarnowie. Kościół pierwotnie gotycki, wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany w późniejszych okresach, obecnie o cechach neogotyckich. Budowla jest trzynawowa, z wydłużonym prezbiterium, zamkniętym trójboczną absydą oraz dobudowaną ze strony zachodniej wysoką wieżą. Wnętrze bazyliki katedralnej kryje wiele artystycznych stylów minionych epok, w prezbiterium znajdują się monumentalne pomniki nagrobne Tarnowskich i Ostrogskich.

Historia

Kościół parafialny

Teoretyczny rysunek kościoła w połowie XIV w.

Pierwszy tarnowski kościół parafialny wraz z otaczającym go cmentarzem powstał na działce wydzielonej w czasie lokacji miasta w 1330 roku. Murowany z cegły kościół, z drewnianym stropem, zbudowano w północno-zachodniej części miasta w jego najwyższym miejscu. Wzniesiony został staraniem założyciela miasta Spycimira Leliwity, niedługo po lokacji miasta. Mieścił się w obrębie murów nawy głównej obecnej bazyliki. Od początku nosił wezwanie Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. W źródłach historycznych po raz pierwszy wymieniony został w wykazie świętopietrza z 1346 roku. Proboszczem był wtedy ks. Mikołaj, Czech z pochodzenia, były członek zakonu bożogrobców z Miechowa. Prawo patronatu kościoła należało do potomków Spycimira z rodu Tarnowskich.

Pierwsza rozbudowa tarnowskiego kościoła miała miejsce w drugiej połowie XIV wieku, wtedy do południowej ściany dobudowana została kaplica, ufundowana przez właściciela miasta Jana z Tarnowa. Była to kaplica pod wezwaniem Krzyża Świętego, zwana też kaplicą Bożego Ciała. W murowanej z cegły kaplicy zastosowano, zachowane do dziś, rzadko spotykane siedmiotarczowe sklepienie przeskokowe.

28 października 1392 w tarnowskim kościele parafialnym odbyła się konsekracja franciszkanina Jakuba Strepy, późniejszego błogosławionego, na pierwszego biskupa halickiego. Uroczystość odbyła się w tarnowskim kościele ponieważ Jan z Tarnowa pełnił funkcję starosty ruskiego.

Kościół kolegiacki

Erygowanie kolegiaty

W 1400 roku biskup krakowski Piotr Wysz na prośbę Jana z Tarnowa podniósł tarnowski kościół parafialny do godności kolegiaty i powołał przy nim kapitułę kolegiacką z trzema prałaturami oraz dwiema kanoniami, na czele której stał prepozyt sprawujący jurysdykcję nad duchowieństwem w siedmiu parafiach. Była to pierwsza kolegiata na prawym brzegu Wisły w diecezji krakowskiej i pierwsza fundacji możnowładczej w tej diecezji. W 1418 roku erygowanie kolegiaty tarnowskiej potwierdził papież Marcin V.

Rozbudowa w stylu gotyckim

Kolegiata w Tarnowie w formie, jaką uzyskała na początku XVI w.

W związku z podniesieniem rangi kościoła kolegiata stopniowo była rozbudowywana o prezbiterium, zakrystię kanonicką i wieżę przybudowaną do zachodniej fasady, o dolnych kondygnacjach murowanych i górnych drewnianych i szereg kaplic. W następnych latach przy murze miejskim za kolegiatą budowane były domy kanoników.

W 1415 roku Jan Tarnowski i jego brat Spytek ufundowali nad grobem ojca kaplicę z ołtarzem pod wezwaniem Rozesłania Apostołów jako wotum za zwycięstwo pod Grunwaldem. Wezwanie kaplicy odnosiło się do święta, które obchodzone jest w liturgii Kościoła rzymskokatolickiego 15 lipca, w dniu bitwy, w której fundatorzy wzięli udział. Kanonik zobowiązany do opieki nad kaplicą uposażony został wsią Łukowa.

W 1483 roku kolegiatę uszkodził pożar, zniszczone zostały drewniane stropy, górną część wieży i prezbiterium. Następny pożar miał miejsce w 1494 roku. Podczas odbudowy wnętrze kolegiaty powiększono o zakończone prostokątnie prezbiterium, mury podwyższono i nakryto sklepieniem sieciowym, wybudowano w całości murowaną wieżę. W tym czasie wnętrze wzbogaciło się o zachowane do dziś stalle kanonickie. W 1512 roku od strony północnej dobudowano kaplicę św. Anny i skarbiec, a dwa lata później kaplicę Matki Boskiej Szkaplerznej od strony południowej. W kruchcie południowej osadzono gotycko-renesansowy portal, najbogatszy pod względem rzeźbiarskim i symbolicznym w tej świątyni. Wszystkie rozbudowy tarnowskiej kolegiaty do początków XVI wieku były zgodne z założeniami architektury gotyku.

Według spisu inwentarza z 1559 roku, przeprowadzonego na zlecenie Rady Miejskiej, kolegiata miała 13 ołtarzy, w tym ołtarz podarowany w 1528 roku przez króla Węgier Jan Zápolya w podzięce za gościnę w Tarnowie. Opiekę nad ołtarzami sprawowały poszczególne bractwa religijne i cechowe .

Budowa renesansowych pomników

Pomnik nagrobny Jana Amora i Jana Krzysztofa Tarnowskich

W pierwszej połowie XVI wieku hetman Jan Tarnowski ufundował kilka przyściennych pomników nagrobnych upamiętniających jego najbliższych krewnych, czyniąc z wnętrza kolegiaty mauzoleum rodowe. Proboszczem kolegiaty był w tym czasie jego syn Jan (zm. 1537), który również mógł partycypować w fundacji. Pierwotnie pomniki zostały umieszczone w prezbiterium kolegiaty. Kolejno powstawały:

• pomnik Barbary z Rożnowa – matki hetmana (1520-24)
• pomnik Barbary z Tęczyńskich – pierwszej żony hetmana (1530)
• piętrowy pomnik Jana Amora Tarnowskiego – ojca hetmana i Jana Amora Tarnowskiego – przyrodniego brata hetmana (1525-1536).

Po śmierci Jana Tarnowskiego (zm. 1561) Padovano przekomponował pomniki Barbary z Tęczyńskich i Janów Tarnowskich, które zostały przeniesione do bocznych kaplic, aby zrobić miejsce dla monumentalnego pomnika hetmana.

Budową pomnika hetmana Tarnowskiego, inspirowanego wielkimi pomnikami dożów weneckich z 2. połowy XV stulecia, kierował włoski architekt i rzeźbiarz Jan Maria Padovano. Syn hetmana Jan Krzysztof zmarł w 1567 roku, jeszcze przed zakończeniem prac, więc Konstanty Wasyl Ostrogski zlecił artyście przekomponowanie pomnika na piętrowy, aby upamiętniał także syna hetmana. W ten sposób powstał najwyższy w Polsce (13,8 m) pomnik renesansowy, przedłużony jeszcze w dolnej partii o pomnik poświęcony Zofii Ostrogskiej, zmarłej w 1570 roku.

Pomnik nagrobny Ostrowskich

Pierwszym pomnikiem w kolegiacie tarnowskiej nie należącym do Tarnowskich był pomnik nagrobny prepozyta Marcina Łyczki (zm.1578), m.in. fundatora murowanego budynku szkoły parafialnej. Autorstwo tego pomnika przypisywane jest Wojciechowi Kuszczycowi, który wykonał też najstarsze zachowane epitafium w tym kościele, poświęcone rzeźbiarzowi Wojciechowi (obecnie pod wieżą przed wejściem do nawy głównej).

Po 1620 roku, naprzeciwko pomnika hetmana, zamontowano dorównujący mu wielkością pomnik księcia Janusza Ostrogskiego (zm. 1620) i jego żony Zuzanny z Serédych (zm. 1596) o renesansowej architekturze wypełnionej w stylu manieryzmu gdańskiego. Autorem pomnika był wrocławianin Jan Pfister. Pomnik wykonywany był od 1612 roku w Brzeżanach i przywieziony stamtąd na wozach przez mieszkańców podtarnowskiej Strusiny.

Dobudowa w stylu barokowym

15 kwietnia 1617 roku pożar dachu nad prezbiterium spowodował stopienie dwóch dzwonów i upadek dwóch następnych. Zniszczeniu uległy akta i przywileje kościelne. Odbudowa trwała kilka lat. W tym czasie do prezbiterium od północy dobudowano skarbiec i kapitularz (obecne przejście do zakrystii). W 1644 roku zamontowano w prezbiterium nowy główny ołtarz. Kolejny pożar w 1663 roku, nazajutrz po uroczystości Bożego Ciała, również dokonał zniszczeń kolegiaty. Ocalały ołtarze i pomniki. Odbudowa, dokonywana dzięki ofiarom kapituły i wiernych, rozpoczęła się w 1667 roku i trwała przez kilka lat.

W 1712 roku, na piętrze ponad skarbcem, zbudowano kaplicę pod wezwaniem Świętych Relikwii z dojściem po schodach od strony nawy. Została nakryta barokową kopułą z latarnią. Budowa miała związek z wizytą prepozyta ks. Piotra Stanisława Orłowskiego w Rzymie, w czasie której papież obdarował go licznymi relikwiami, w tym całym ciałem bł. Felicissimusa, męczennika z 258 roku. 8 września 1712 do nowej kaplicy wprowadzono relikwie bł. Felicissimusa, których obecności tarnowianie przypisywali szybkie zakończenie zarazy w 1705 roku. Ołtarz w niej powstał w 1733 roku W 1780 roku, po przeniesieniu skarbca, kaplicę tę obniżono do poziomu posadzki kościoła. W tym samym czasie zbudowano obecną, dużą zakrystię, a nad nią nowy skarbiec.

Po pożarze miasta w 1735 roku przystąpiono do pokrycia kolegiaty materiałem ogniotrwałym w postaci dachówki. Prace ukończono w 1740, jednak nowy dach przeciekał i w 1757 roku prezbiterium pokryto blachą miedzianą. W tym roku zamontowano też nowe organy. 10 lat później wykonano nową posadzkę za pieniądze uzyskane ze sprzedaży kosztowności ze skarbca kolegiackiego. Odnowiono też przy okazji pomniki. W niezmienionej formie kolegiata dotrwała do I rozbioru Polski.

Zmiany porozbiorowe

Plan kolegiaty tarnowskiej w 1785 r. według F. Herziga. 1. Nawa (chór większy), 2. Kaplica św. Krzyża, 3. Babiniec, 4. Przedsionek południowy, 5 i 6. Zakrystia, 7. Przedsionek północny (dawny), 8. Kaplica Rozesłania Apostołów, 9. Wieża, 10. Prezbiterium (chór mniejszy), 11. Kaplica Matki Bożej Szkaplerznej, 12. Kaplica św. Anny, 13. Skarbiec i kapitularz, 14. Przedłużenie prezbiterium, 15.Przedsionek skarbca, Nad nr 5. Kaplica Świętych Relikwii.

Dekretem z dnia 20 września 1783 roku cesarz Józef II utworzył diecezję tarnowską obejmującą całą zawiślańską część diecezji krakowskiej, wcieloną do Galicji po I rozbiorze Polski. Biskupem nominatem Józefa II został Jan Duwall, zmarł 13 grudnia 1785, nie doczekawszy się prekonizacji. Tarnowska kolegiata miała pełnić funkcję katedry.

W 1784 roku cesarski dekret nakazał zamknąć cmentarze na obszarze miast. Po utworzeniu cmentarza na Zabłociu cmentarz sąsiadujący z kolegiatą rozstał zlikwidowany. Rok później rząd austriacki skonfiskował prawie cały skarbiec kolegiacki (m.in. relikwiarze, kielichy, szaty srebrne z ołtarzy, wota). Postanowiono, że duchowny nie może posiadać więcej niż jedno beneficjum. Nowe rozporządzenie doprowadziło do likwidacji kapituły w dotychczasowym kształcie. Uposażenie tarnowskich prałatów i kanoników rząd austriacki włączył do Funduszu Religijnego, z którego członkowie nowo utworzonej kapituły katedralnej mieli otrzymywać stałe wynagrodzenie. Skonfiskowano także budynki należące do kapituły kolegiackiej. W tym roku spłonął też główny ołtarz katedry.

Kościół katedralny

Erygowanie diecezji tarnowskiej

13 marca 1786 roku papież Pius VI erygował kanonicznie diecezję tarnowską, włączając ją do metropolii lwowskiej, a dotychczasowej kolegiacie nadał godność katedry biskupiej. 24 września 1786 roku odbył się uroczysty ingres biskupa Floriana Amanda Janowskiego, pierwszego ordynariusza tarnowskiego z udziałem tysięcy wiernych. Po zajęciu Krakowa w wyniku III rozbioru Polski, rząd austriacki doprowadził w 1808 roku do przeniesienia biskupstwa do Tyńca. Tarnowska katedra stała się świątynią parafialną w diecezji przemyskiej, a od 1822 roku w diecezji tynieckiej.

23 kwietnia 1826 roku, dzięki inicjatywie biskupa tynieckiego Grzegorza Tomasza Zieglera, na mocy bulli Sedium episcopalium translationes Leona XII, w miejsce diecezji tynieckiej ponownie utworzono diecezję tarnowską, a tutejszy kościół wkrótce odzyskał godność katedry.

Przebudowa w bazylikę

Wstępem do większej przebudowy kościoła było połączenie kaplicy Matki Bożej Szkaplerznej i Krzyża Świętego w jedną całość (kaplicę św. Walentego) na początku XIX wieku. W 1810 roku, z powodu złego stanu technicznego wieży, rozebrano jej górną część aż do kalenicy dachu. W 1821 roku prywatnym nakładem nieco ją podwyższono i nakryto kopulastym dachem.

Katedra tarnowska w latach 1827-1890. Widok od północy

Po wzroście znaczenia kościoła zrodziła się pilna potrzeba dostosowania go do nowej roli. 28 kwietnia 1827 roku biskup Grzegorz Tomasz Ziegler wmurował kamień węgielny pod przebudowę katedry. Po jego szybkim odejściu do innej diecezji, pracami kierowali wikariusz generalny ks. Jan Chrzciciel Fukier i proboszcz ks. Stanisław Kostka Zabierzewski. W ramach przeprowadzonych prac budowlanych:

• przedłużono prezbiterium, które zakończono wieloboczną absydą bez okien
• przebudowano i poszerzono chór muzyczny
• utworzono nawy boczne; północną – poprzez scalenie w jedną całość: kaplicy św. Anny, zakrystii i kaplicy św. Relikwii oraz południową – dzięki połączeniu w jedną całość: kaplicy Rozesłania Apostołów, kruchty, kaplicy św. Walentego oraz kaplicy św. Benedykta
• całość zewnętrznej elewacji pokryto zaprawą wapienną

Prace budowlane zakończono w 1832 roku (w 1853 roku dobudowano jeszcze drugą zakrystię dla kanoników).W wyniku przebudowy katedra otrzymała układ bazylikowy, z wyższą nawą główną i dwiema nawami bocznymi nakrytymi osobnymi dachami. Wieży nie podwyższono. W wyniku przebudowy kościół zatracił gotyckie cechy stylowe.

Wyposażanie wnętrza

Zdjęcie prezbiterium z 1889 sprzed przebudowy w stylu neogotyckim

Po przebudowie katedry w latach 1827-1832 nie zapomniano o wyposażeniu wnętrza. Do prezbiterium wstawiono nowy ołtarz główny, o wysokości zbliżonej do pomników Tarnowskich i Ostrogskich, z obrazem Wniebowzięcia Matki Bożej sprowadzonym z Wiednia. Zakupiono nowe organy. Katedra wzbogaciła się o antepedium wykonane ze srebrnej blachy w latach 1753-55 we Wrocławiu i Augsburgu, ufundowane pierwotnie dla klasztoru tynieckiego przez opata Stanisława Benedykta Bartoszewskiego herbu Bończa. Prawdopodobnie również wtedy umieszczono w katedrze wielki krucyfiks przy wejściu południowym.

W 1850-1853 roku, z inicjatywy proboszcza Michała Króla, zakupiono dwa ołtarze boczne w pracowni Danasiewicza z Nowego Sącza dopasowane stylistycznie do ołtarza głównego. Stojące w nawie głównej do dnia dzisiejszego. Po lewej z obrazem św. Józefa (obecnie Matki Bożej Częstochowskiej), po prawej z Ukrzyżowanym Chrystusem pędzla nieznanego malarza z Kalwarii Zebrzydowskiej. Trzeci ołtarz boczny z obrazem św. Kazimierza pędzla Ksawerego Marynowskiego ufundował ks. Walenty Kostkowicz. Z powodu umieszczenia herbu Polski w obrazie tego Świętego ks. Michał Król musiał zmagać się z oskarżeniami o nielojalność wobec cesarza. Ks. Michał Król wymienił też ołtarze w kaplicach św. Anny i Benedykta.

W 1853 roku ułożono w katedrze nową posadzkę zakupioną ze zrujnowanego pałacu Lubomirskich w Dąbrowie Tarnowskiej. Naprawiono pomniki nagrobne doklejając rozbite w 1827 roku fragmenty i usuwając z nich warstwę gliny i farby. 29 września 1869 roku doszło do celowego podpalenia poddasza prezbiterium, które jednak udało się ugasić.

Przebudowa w stylu neogotyckim

W 1884 r. w 30. rocznicę ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu biskup tarnowski Józef Pukalski ufundował figurę Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, która stanęła na kolumnie na pl. Katedralnym.

W 1884 r. ideę odbudowy wieży katedry podjął kanonik ks. Stanisław Walczyński, który z powodzeniem zaczął prowadzić składkę na ten cel. Pierwotnie - według projektu Feliksa Księżarskiego - miała ona przypominać wieżę kościoła mariackiego w Krakowie.

Plan katedry po przebudowie ukończonej w 1900 według F. Herziga

W 1886 r. nowy tarnowski biskup ordynariusz Ignacy Łobos uznał restaurację katedry za jedno z najpilniejszych zadań i przyjął patronat nad zbiórką funduszy na ten cel. Proboszczem katedry był w tym czasie ks. Franciszek Leśniak. Projekt neogotyckiej przebudowy powierzono Julianowi Zachariewiczowi ze Lwowa. Dofinansowanie prac z budżetu gminy przyjęto w Radzie Miejskiej jednomyślnie. Do odnowy katedry przyczyniła się zatem przynajmniej połową tej sumy także społeczność żydowska Tarnowa. W 1890 r. powołano w tym celu dwa komitety, restauracyjny (zajął się w I fazie prac głównie nowym prezbiterium i wnętrzem) i parafialny (zajął się w I fazie prac wieżą). Prace prowadziło przedsiębiorstwo budowlane Franciszka Hackbeila starszego. W czasie przebudowy w stylu neogotyckim:

• postawiono ołtarz Najświętszego Sakramentu w nawie południowej, według projektu Tadeusza Błotnickiego
• w 1891 r. zakończono wzmocnienie i przebudowę wieży katedry, po której liczy ona 72 m wysokości. Umieszczono na niej duży dzwon „Ignacy Józef” z dwoma mniejszymi oraz zegar z czterema tarczami
• ukończono renowację pomników Tarnowskich i Ostrogskich. Usunięto warstwę farby pokostowej oraz dorabiane części z gipsu i drzewa, zastępując je oryginalnymi marmurowymi lub alabastrowymi, które zachowano z poprzedniej restauracji.
• przeniesiono też pomnik Barbary z Rożnowa z nawy południowej do prezbiterium.
• w nawie głównej zeskrobano polichromię wykonaną 40 lat temu i pomalowano ją na biało. Zdecydowano się też na odbicie tynku z całości elewacji budowli i położenie na części ścian okładziny z nowej cegły
• 31 października 1891 r. ukończono budowę nowego trójbocznego prezbiterium (od tego czasu prezbiterium i nawa główna liczą łącznie 45 m długości) i nowej zakrystii kanonickiej. Na ścianach prezbiterium umieszczono sześć figur polskich świętych związanych z diecezją tarnowską wykonanych w pracowni krakowskiego rzeźbiarza Zygmunta Langmana. Przed końcem roku umieszczono w oknach prezbiterium pięć witraży ufundowanych przez p. Bidzińską a wykonanych przez firmę Fritza Jelego w Innsbrucku. W prezbiterium ustawiono też nowe stalle kanonickie wykonane w pracowni Kazimierza Wakulskiego w Krakowie, a w nawie głównej ambonę pochodząca z tej samej pracowni
• w 1893 r. pokryto prezbiterium blachą, a mur działowy między nim a nawą główną wzmocniono i ozdobiono sterczynami
• w 1896 r. w katedrze umieszczono 14 stacji drogi krzyżowej w płaskorzeźbie, ufundowanych przez ks. infułata Stanisława Walczyńskiego. W znacznej części odbudowano grożące zawaleniem ściany zakrystii i nawy północnej
• w 1897 r. dobudowano przedsionek północny.
• w okna wstawiono nowe witraże: Pokłon Trzech Króli (1891) w przedsionku południowym, Chrystus Dobry Pasterz (1899) w nawie Najświętszego Sakramentu od strony zachodniej; w nawie północnej trzy witraże: św. Stanisław (1891), św. Tomasz z Akwinu, św. Hieronim i św. Alfons Liguori (1896) oraz św. Anny (1899). Witraże w prezbiterium zostały wykonane w 1895 r. i przedstawiają: Niepokalane Poczęcie NMP, św. Wawrzyńca, św. Błażeja, św. Józefa i św. Ignacego, św. Barbarę i św. Helenę.

Wejście główne po neogotyckiej przebudowie z nieistniejącym maswerkiem.

W 1899 r. Staraniem komitetu restauracyjnego na pamiątkę 50. rocznicy panowania cesarza Franciszka Józefa I przypadającej w poprzednim roku umieszczono na iglicy wieży katedralnej pozłacaną koronę ufundowaną przez duchowieństwo diecezji tarnowskiej. Prace ukończono przed 1900 r., w którym katedra obchodziła 500-lecie erygowania tarnowskiej kolegiaty. Z tej okazji wydano też monografię świątyni autorstwa Franciszka Herziga Katedra, niegdyś kollegiata w Tarnowie. W tym czasie na zewnętrznej ścianie nawy południowej katedry umieszczono wizerunek Chrystusa ukrzyżowanego ufundowany przez Janusza Rypuszyńskiego, wykonany przypuszczalnie według projektu Antoniego Madeyskiego. Nie był to jednak ostateczny koniec prac w świątyni.

W latach 1904-1905 z funduszy zebranych na restaurację katedry położono nową posadzkę, wykończono cokół wokół budowli i zainstalowano główny portal od strony zachodniej według projektu Juliana Zachariewicza.

W 1910 r. w kaplicy Najświętszego Sakramentu w nawie południowej umieszczono pomnik nagrobny księcia Eustachego Sanguszki dłuta Antoniego Madeyskiego. W tym samym roku z okazji 500-lecia bitwy pod Grunwaldem odsłonięto pamiątkową tablicę na ścianie katedry, a dokładnie dawnej kaplicy Rozesłania Apostołów ufundowanej przez uczestników bitwy pod Grunwaldem z rodu Tarnowskich.

W 1913 r. rozpoczęto malowanie nowej polichromii, która jednak budziła poważne zastrzeżenia Centralnej Komisji Opieki nad Pomnikami w Wiedniu, jako mało odpowiednia dla tego kościoła. 10 lipca 1914 r. prawie w przeddzień wybuchu I wojny światowej piorun, który uderzył w wieżę katedry wyrwał prawie połowę tarczy zegarowej od strony wschodniej.

Restauracja w latach 1957-1960

W listopadzie 1944 r. zaczęto zabezpieczanie wnętrza katedry przed nadchodzącym frontem, m.in. za pomocą budowy murów przy pomnikach i wypełnianie przestrzeni między nimi workami z piaskiem. Zniszczeniu uległ tylko zespół witraży od wybuchu bomby 10 stycznia 1945 r. W 1957 r. pod kierunkiem proboszcza ks. Jana Bochenka. przystąpiono do prac remontowych w katedrze. Planowano m.in. ujednolicenie stylistyczne wnętrza przez zastąpienie klasycystycznych ołtarzy bocznych tryptykami i obniżenie łuków w wejściach prowadzących do naw bocznych, ale ostatecznie z tego zrezygnowano.

W czasie prac trwających do 1960 r. m.in. wymieniono posadzkę na granitową umieszczając pod nią ogrzewanie kościoła oraz wymieniono oświetlenie wnętrza, oczyszczono pomniki w prezbiterium i zrekonstruowano freski znajdujące się wokół nich, podobnie jak fragmenty polichromii ściennej z XVI w. w dawnej kaplicy Matki Bożej Szkaplerznej. Przeołowiono też witraże i wykonano nowe ławki, wzorując się na dawnych rokokowych. W przedsionku północnym umieszczono tablicę z nazwiskami księży diecezji tarnowskiej zamordowanych podczas okupacji niemieckiej. Najważniejszym efektem prac była nowa polichromia zdobiąca wnętrze świątyni, której poszczególne części wykonali: Józef E. Dutkiewicz, Adam Marczyński i Wacław Taranczewski.

Na pamiątkę 1000-lecia chrześcijaństwa w Polsce w 1970 r. wstawiono nowe drzwi do nawy głównej pod wieżą, wykonane z trybowanej blachy miedzianej, według proj. Bogdany i Anatola Drwalów w pracowni Mariana Biedrońskiego.

Bazylika katedralna

Pomnik Jana Pawła II

14 czerwca 1972 r. papież Paweł VI nadał tarnowskiej katedrze tytuł bazyliki mniejszej. 29 czerwca 1981 r. na pl. Katedralnym odsłonięto pomnik Jana Pawła II autorstwa Bronisława Chromego. W dniach 1-8 września 1982 r. w ramach ogólnopolskich obchodów 600-lecia klasztoru jasnogórskiego trwało nawiedzenie bazyliki katedralnej przez kopię Ikony Matki Bożej Częstochowskiej. Po zakończeniu nawiedzenia w jednym z bocznych ołtarzy figurę Matki Bożej z Lourdes zastąpiła kopia jasnogórskiej ikony pędzla Kazimierza Rydla z Krakowa, dar ks. Franciszka Korty.

Ołtarz Matki Bożej Bolesnej z 1986, z figurą Piety Tarnowskiej z początku XVII w.

W latach 1981-1986 z polecenia biskupa Jerzego Ablewicza przeprowadzono prace renowacyjne we wnętrzu bazyliki. Pomysłodawcą ich był inż. arch. Edward Dutkiewicz, syn wcześniejszego restauratora katedry i współautora polichromii Józefa E. Dutkiewicza. Prace nadzorował proboszcz ks. Kazimierz Kos. W ich ramach m.in. odnowiono pomniki, zabielono polichromię w nawie głównej i w prezbiterium (w tym ostatnim podniesiono poziom podłogi), ustawiono nowy ołtarz główny przesuwając go w stronę nawy (1982 - umieszczono w nim relikwie bł. Karoliny Kózkówny), przeniesiono figurę Matki Bożej Bolesnej – Pietę z przedsionka południowego do nowego ołtarza, wykonanego z brązu według projektu Czesława Dźwigaja, w nawie południowej. Artysta ten zaprojektował także troje brązowych drzwi o bogatej symbolice umieszczonych w wejściach do katedry. Przy przedsionku północnym ze scenami Męki Pańskiej z odniesieniami do polskiej martyrologii (1983), przy przedsionku zakrystii z wyobrażeniem Stworzenia świata i pierwszych ludzi (1984) i przy wejściu południowym dwuskrzydłowe ze scenami z życia Maryi (1985). Drzwi zostały wykonane w pracowni Stanisława Kowalówki. W 1986 r. przed obchodami 200-lecia istnienia diecezji tarnowskiej prace restauracyjne zakończono. W latach 1969-1970 w oknach nawy południowej umieszczono nowe witraże zaprojektowane przez Józefa Furdynę i wykonane w pracowni Anny i Ireneusza Zarzyckich.

10 czerwca 1987 r. odrestaurowaną katedrę odwiedził papież Jan Paweł II, odprawiając na pl. Katedralnym nieszpory eucharystyczne z wykorzystaniem monstrancji o wysokości 1,5 m z wyobrażeniami orłów z herbów Polski zaprojektowaną przez Czesława Dźwigaja i ufundowaną przez duchowieństwo diecezji tarnowskiej.

Wnętrze krypty biskupów tarnowskich

W 2000 r. z okazji Wielkiego Jubileuszu na ścianie przedsionka południowego w miejscu, gdzie przedtem był ołtarz z Pietą umieszczono rzeźbę ze sceną Zwiastowania wykonaną w brązie według projektu Marka Benewiata. W tym samym roku ukończono remont organów (40 głosów), przebudowano też elementy szafy organowej i umieszczono na niej figurę muzykującego anioła. W 2002 r. wykonano rzeźbioną nakładkę na wewnętrzną stronę drzwi pod chórem według projektu Kazimierza Klimkiewicza. Umieszczono na niej symbole czterech Ewangelistów oraz herby: papieski i biskupi. W latach 2005-2007 pod nadzorem proboszcza ks. Stanisława Salaterskiego przeprowadzono wymianę dachu z blachy miedzianej nad nawą główną bazyliki katedralnej oraz wymianę deskowania, blachy miedzianej dachu. Ponownie pozłocono także banię znajdującą się u podstawy krzyża i koronę na wieży, oczyszczono mury i naprawiono ich zniszczone fragmenty.

2 lutego 2006 r. biskup Wiktor Skworc wydał dekret erygujący sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w kościele katedralnym p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie. Stanowił on oficjalne zatwierdzenie kultu tarnowskiej Piety z XVII w. 31 marca 2009 r. z inicjatywy biskupa Wiktora Skworca ekshumowane doczesne szczątki biskupów Franciszka Lisowskiego i Jana Stepy umieszczono w krypcie grobowej biskupów tarnowskich, jedynej dostępnej z siedmiu istniejących w bazylice katedralnej. Spoczywają w niej także ks. prepozyt Andrzej Tarło i arcybiskup Jerzy Ablewicz.

Architektura zewnętrzna

Wielokrotnie rozbudowywany i przebudowywany orientowany kościół ma formę trójnawowej bazyliki, z wydłużonym, wąskim prezbiterium zamkniętym trójboczną absydą oraz pięciokondygnacyjną wieżą. Budynek został zbudowany z cegły, do wykonania detali architektonicznych użyto kamienia. Przy korpusie budowli, na wysokości środkowych przęseł, znajdują się dwie kruchty. Późnogotycka kruchta od strony południowej nakryta została sklepieniem sieciowym. Od strony północnej znajduje się kruchta neogotycka z 1898 roku, ze sklepieniem kryształowym. Przy prezbiterium od strony północnej usytuowana jest piętrowa przybudówka z kruchtą, zespołem zakrystii i skarbcem na piętrze. Boczną ścianę przy absydzie zdobi płaskorzeźba z wizerunkiem Pana Jezusa Ukrzyżowanego, wykonana według projektu Antoniego Madeyskiego w 1899 roku. Kwadratowa wieża, nadbudowana w stylu neogotyckim, ma 72 m wysokości. Nakryta jest ostrosłupowym dachem hełmowym z wysmukłą iglicą ozdobioną pozłacaną koroną z 1898 roku. Nawa główna nakryta jest dachem dwuspadowym, niższe od niej nawy boczne dachami pulpitowymi. Prezbiterium nakryte jest dachem dwuspadowym z wielobocznym zakończeniem nad absydą, a piętrowa kaplica Serca Jezusa dachem kopulastym zwieńczonym latarnią. Wszystkie dachy kryte są blachą miedzianą. Bryła budynku zachowuje styl gotycki, w znacznej części przekształcony w duchu neogotyckim.

Wnętrze i wyposażenie

Wnętrze bazyliki katedralnej kryje wiele artystycznych stylów minionych epok, od gotyku po XX wiek

Nawa główna

Widok nawy głównej, w głębi prezbiterium

Nawa główna nakryta została sklepieniem sieciowym pochodzącym z 1494 roku, później uzupełnionym w 1890. Arkada otworu tęczowego i arkady międzynawowe otrzymały formę ostrołukową. Przy otworze tęczowym ustawiono dwa neobarokowe ołtarze boczne z połowy XIX wieku. W prawym ołtarzu znajduje się obraz Chrystusa Ukrzyżowanego, a w lewym kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej autorstwa Kazimierza Rydla z Krakowa. W predellach umieszczono niewielkie obrazy polskich świętych. Po lewej stronie znajduje się neogotycka drewniana ambona z 1894 roku. Ozdobiono ją ornamentem maswerkowym oraz sterczynami z żabkami. W płyciznach na zewnątrz kosza ambony widnieje pięć płaskorzeźb z wizerunkami Chrystusa i czterech ewangelistów. Wykonana została w Krakowie, w pracowni Kazimierza Wakulskiego. Po prawej stronie, naprzeciwko ambony, ustawiono (podobny do innych w tej nawie) ołtarz boczny z obrazem św. Kazimierza pędzla Xawerego Marynowskiego z 1848 roku. Wszystkie trzy ołtarze pochodzą z nowosądeckiej pracowni Kajetana Damasiewicza. Pod emporę przeniesiono z prezbiterium późnogotyckie stalle, bogato zdobione snycerką o motywach roślinnych i maswerkowych.

Prezbiterium

Prezbiterium w tarnowskiej katedrze w obecnej formie powstawało stopniowo, najstarsza część pochodzi z XV wieku, powiększono je w XIX wieku. Długie, węższe od nawy głównej prezbiterium zamyka trójboczna absyda. Zdobi ją sześć figur polskich świętych wykonanych z piaskowca liasowego, stojących na konsolach. Zostały wykonane w 1892 roku przez Zygmunta Langmana. Rzeźby mają wymiary zbliżone do naturalnych rozmiarów człowieka, przedstawiają: św. Kazimierza, św. Kingę, św. Wojciecha, św. Stanisława ze Szczepanowa, bł. Szymona z Lipnicy, św. Jana Kantego. W oknach zamontowano witraże wykonane na przełomie wieków w pracowni Fritza Jelego w Insbrucku. W dobudowanej części ustawiono stalle kanonickie wykonane w pracowni Kazimierza Wakulskiego pod koniec XIX wieku.

W starszej części prezbiterium znajdują cztery pomniki grobowe:

• Pomnik Tarnowskich – monumentalny pomnik grobowy upamiętniający hetmana Jana Tarnowskiego i jego syna Jana Krzysztofa został wykonany w latach 1561-73. Dwukondygnacyjny pomnik w kształcie fasady świątyni greckiej ma 13 m wysokości i 6,60 m szerokości. Dolna kondygnacja poświęcona jest Janowi Krzysztofowi, górna jego ojcu. W prostokątnych niszach umieszczono postacie zmarłych w pozach sansovinowskich. Pomnik wieńczy rozbudowana attyka z rzeźbą Chrystusa Zmartwychwstałego na szczycie. Głównym autorem dzieła jest Giovanni Maria Padovano. Pomnik został wykonany w części architektonicznej z białego piaskowca, kolumny, tablice i postacie z czerwonego marmuru, a płaskorzeźby upamiętniające tryumfy hetmana z alabastru. Sceny batalistyczne przedstawione w alabastrze to pochód spod Obertyna (u góry), oblężenie i zdobycie Staroduba (po lewej) oraz zdobycie zamku w Chocimiu w 1538 (po prawej).

Pomnik księżnej Zofii z Tarnowskich Ostrowskiej

• Pomnik Zofii Tarnowskiej księżnej Ostrogskiej – renesansowy pomnik nagrobny córki Jana Tarnowskiego, równocześnie żony hetmana Konstantego Wasyla Ostrogskiego powstał wkrótce po jej śmierci, która nastąpiła w 1570 roku. Został wykonany we włoskim marmurze z Werony i łączy się konstrukcyjnie z pomnikiem Tarnowskich.
• Pomnik Ostrogskich – monumentalny pomnik grobowy poświęcony Januszowi Ostrogskiemu i jego pierwszej żonie Zuzannie Serédi z klęczącymi postaciami pary książęcej. Wzniesiono go w latach 1612-1620, ma 12,9 m wysokości i 7,9 m szerokości, został wykonany w czerwonym marmurze oraz kontrastującym z nim alabastrem o różnych odcieniach. Renesansowa architektura pomnika uzupełniona jest wypełnieniem w stylu manierystycznym. Pomnik wykonano we wrocławskiej pracowni Jana Pfistera
• Pomnik Barbary z Rożnowa – matka hetmana Jana Tarnowskiego zmarła w 1517 roku, pomnik powstał kilka lat po jej śmierci. Pomnik został wykonany przez nieznanego artystę w stylu gotycko-renesansowym, z białego drobnoziarnistego piaskowca pochodzącego z Szydłowa.

Nawa południowa

Nawa południowa powstała w połowie XIX wieku w wyniku połączenia szeregu pomieszczeń dobudowanych do głównej części kościoła. Począwszy od wschodu były to:

Pomnik nagrobny Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej w kaplicy Rozesłania Apostołów

• kaplica św. Benedykta – wzniesiona w stylu neogotyckim w 1827 roku. Polichromię namalował Adam Marczyński.
• kaplica Matki Bożej Szkaplerznej – zbudowana w 1514 w stylu gotyckim, ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym ze wspornikami w kształcie głów w typie renesansowym. Zachowały się fragmenty polichromii gotycko-renesansowej z lat 1514-26, przedstawiające sceny maryjne i pasyjne. Wcześniej, na początku XIX w., połączono ją z sąsiednią kaplicą Krzyża Świętego.
• kaplica Krzyża Świętego – wybudowana w ostatnim ćwierćwieczu XIV stulecia w stylu gotyckim, z rzadko spotykanym siedmiotarczowym sklepieniem piastowskim z podparciem żeber w pięciu punktach.
• babiniec – gotycka kruchta, nakryta sklepieniem gwiaździstym. Polichromia z motywem Maiestas Domini.
• kaplica Rozesłania Apostołów – wybudowana w stylu gotyckim w 1415 roku, ze sklepieniem gwiaździstym wspartym na służkach w narożnikach, z herbem Sternberg na zworniku. Polichromia ze scenami z bitwy pod Grunwaldem.

Pomnik grobowy księcia Eustachego Stanisława Sanguszki

W nawie południowej znajdują się:

• Ołtarz Najświętszego Sakramentu został wykonany w stylu neorenesansowym z marmuru kararyjskiego według projektu Tadeusza Błotnickiego w ok. 1900 roku. W centralnej części znajduje się płaskorzeźba postaci Chrystusa wzorowana na fresku Ostatnia Wieczerza Leonarda da Vinci. W tym ołtarzu znajduje się tabernakulum bazyliki katedralnej.
• Ołtarz Matki Bożej Bolesnej z barokową figurą tarnowskiej Piety z XVII w. został wykonany z brązu według projektu Czesława Dźwigaja przez Stefana Kowalówkę w 1987 roku. Mensę ołtarzową zdobią płaskorzeźby ze scenami Siedmiu Boleści Matki Bożej.
• Pomnik nagrobny Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej (zm. 1521) to renesansowy wiszący pomnik pierwszej żony hetmana Jana Tarnowskiego wykonany w pracowni Jana Marii Padovano ok. 1555 roku. Wzorowany był na nagrobkach weneckich, wykonana no go z piaskowca i czerwonego marmuru. W niszy, ozdobionej medalionami z Madonną z Dzieciątkiem oraz herbami Leliwa i Topór, umieszczono leżącą postać zmarłej.
• Pomnik nagrobny ks. Marcina Łyczko (zm. 1578) jest późnorenesansowym przyściennym pomnikiem prepozyta kolegiaty tarnowskiej, wykonanym z piaskowca i czerwonego marmuru. W wspartej na wysokim cokole niszy umieszczono leżącą postać zmarłego, powyżej znajduje się tablica inskrypcyjna i ozdobne zwieńczenie.
• Pomnik nagrobny księcia Eustachego Stanisława Sanguszki (zm. 1903), namiestnika Galicji to przykład neoklasycystycznego pomnika, wykonanego z białego marmuru przez Antoniego Madeyskiego, z leżącą postacią zmarłego ułożoną na tumbie.

Epitafium Stanisława i Katarzyny Ziębów z 1622

Ponadto na ścianach nawy południowej umieszczono duży, ponad czterometrowy drewniany krucyfiks z XVIII w., część stacji Drogi Krzyżowej z końca XIX w., liczne epitafia, w tym manierystyczne epitafium Stanisława i Katarzyny Ziębów z 1622 wykonane przez Jana Pfistera (w tle reliefowej tablicy znajduje się najstarszy widok Tarnowa). Polichromia nawy południowej w większości została namalowana przez Józefa Edwarda Dudkiewicza w latach 1957-1958.

Kruchta południowa

Kruchta południowa została zbudowana w XVI w. Nakryta jest sklepieniem sieciowym o żebrach wykonanych z cegły. Dwuskrzydłowe drzwi wejściowe wykonane są z brązu według projektu Czesława Dźwigaja w 1985 roku. Zdobią je płaskorzeźby ze scenami radosnych i bolesnych tajemnic różańca. Od wewnątrz zamontowano na nich stare, zabytkowe drzwi kute w żelazie z XVI w. Wejście do nawy okala gotycko-renesansowy portal początku XVI w., o bogatej rzeźbie ornamentalnej i figuralnej z motywem Misericordia Domini.

Widok ogólny od strony wschodniej

Rzeźbione drzwi wejściowe z 1985 roku

Portal nad wejściem do nawy z XVI w.

Witraż z 1894 roku, z pokłonem Trzech Króli

Scena Zwiastowania Pańskiego z 2000 roku

Kruchta południowa

Nawa północna

Kaplica św. Anny z pomnikiem Trzech Janów

Nawa północna, podobnie jak południowa, powstała w połowie XIX wieku w wyniku połączenia pomieszczeń dobudowanych do głównej części kościoła. Począwszy od wschodu były to:

• kaplica Świętych Relikwii wraz ze skarbcem – nakryta barokową kopułą z latarnią. Obecnie kaplica Serca Pana Jezusa.

• dawna zakrystia – nakryta sklepieniem krzyżowym.
• kaplica św. Anny – zbudowana przed 1514 rokiem, nakryta sklepieniem gwiaździstym.

W nawie północnej znajdują się:

Pomnik nagrobny ks. Kaspra Branickiego

• Ołtarz Serca Pana Jezusa – klasycystyczny z połowy XIX w, z obrazem Serca Pana Jezusa z 1916 roku sygnowanym przez Wiesława Zarzyckiego. W 1982 roku ołtarz został przekomponowany. Umieszczono w nim neogotycką predellę i tabernakulum (zaprojektowane przez Juliana Zachariewicza) z 1892 roku pochodzące z dawnego ołtarza głównego. W podstawie ołtarza (stipes) zamontowano srebrne rokokowe antepedium z 2 połowy XVIII w, z popiersiami apostołów Piotra i Pawła.
• Pomnik ks. Kaspra Branickiego – późnorenesansowy pomnik nagrobny upamiętnia prepozyta tarnowskiej kolegiaty zmarłego w 1602 roku. Na kamiennym cokole w prostokątnej niszy umieszczono marmurową płytę z płaskorzeźbą postaci zmarłego, spoczywającego w pozie sansovinowskiej. Po bokach zwieńczenia stoją alegoryczne postacie kobiece, symbolizujące Wiarę i Nadzieję.
• Pomnik Trzech Janów – ufundowany przez hetmana Jana Tarnowskiego, upamiętnia jego najbliższych krewnych: ojca (Jana Amora), przyrodniego brata (Jana Amora) i zmarłego w dzieciństwie syna Jana Aleksandra. Przyścienny renesansowy pomnik nagrobny wykonany, po 1536 roku, z białego piaskowca. Został przeniesiony w 1561 roku z prezbiterium i przekomponowany przez Giovanniego Marię Padovano.

Ponadto na ścianach nawy znajdują się epitafia, najstarsze z nich pochodzą z XVII wieku oraz część stacji Drogi Krzyżowej z końca XIX w. Polichromia we wnętrzu kopuły kaplicy Serca Pana Jezusa wykonana przez Wacława Taranczewskiego, w reszcie nawy przez Józefa Edwarda Dutkiewicza.

Chór muzyczny i organy

Neogotycki chór muzyczny wybudowany został w latach 1889-1897. Pod chórem muzycznym ustawiono bogato rzeźbione stalle kanonickie z końca XV wieku.

Widok na chór muzyczny

Gotyckie stalle pod chórem muzycznym

Budowa organów w tarnowskiej katedrze była podsumowaniem prac restauracyjnych prowadzonych w kościele w latach 1889-1897. Instrument wykonała firma Rieger Orgelbau z Karniowa. Według katalogu firmy organy tarnowskiej katedry zostały zbudowane w 1906 (opus 1347). W latach 1964-65 przebudowę i rozbudowę organów przeprowadził zakład organmistrzowski Biernackich. W trakcie prac obciążony restrykcjami fiskalnymi oddział firmy Biernackich zbankrutował, wskutek czego przebudowę ukończył Tadeusz Rajkowski z Włocławka.

Dyspozycja organów

Manuał I	Manuał II	Manuał III	Pedał
1. Burdon 16'	1. Pryncypał 8'	1. Pryncypał 8'	1. Kontrabas 16'
2. Pryncypał 8'	2. Salicet 8'	2. Flet kryty 8'	2. Violon 16'
3. Gamba 8'	3. Flet major 8'	3. Flet harm. 8'	3. Subbas 16'
4. Holflet 8'	4. Praestant 4'	4. Aeolina 8'	4. Oktawbas 8'
5. Dolce 8'	5. Bachflet 4'	5. Vox coelestis 8'	5. Cello 8'
6. Gedackt 8'	6. Picolo 2'	6. Gemshorn 4'	6. Fletbas 8'
7. Oktawa 4'	7. Sifflet 1'	7. Flet 4'	7. Chorał 4'
8. Flet 4' *	8. Nasard 2 2/3'	8. Harmonia 3x	8. Mixtura 4'
9. Kornet 3x	9. Tercja 1 3/5'	9. Obój 8' ***	9. Puzon 16'
10. Mixtura 4x	10. Cymbel 3x
11. Trompet 8'	11. Klarnet 8' **

Wieża i dzwony

Wieża katedry

Katedra posiada 3 dzwony oraz 2 gongi zegarowe. Na co dzień używany jest tylko mały dzwon.

	Imię	Waga (kg)	Ton	Rok odlania	Odlewnia
Mały dzwon	Władysław	~450 kg	a'	1927	Odlewnia dzwonów Karol Schwabe, Biała
Średni dzwon	Maryja	~750 kg	fis'	1927	Odlewnia dzwonów Karol Schwabe, Biała
Duży dzwon	Ignacy, Józef	~1600 kg	d'	1888	Peter Hilzer K. K. Hof Glocken Giesser, Wiener Neustadt

Zobacz też

• Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie

Linki zewnętrzne

• Bazylika katedralna w Tarnowie. [dostęp 2017-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-04-28)].
• Pomnik nagrobny Tarnowskich. [dostęp 2017-04-27].
• Archiwalne widoki kościoła w bibliotece Polona