Ciwun
Ciwun (łac. tivunus, białor. цівун, ros. тиун, rus. тивун) – urząd ziemski w Wielkim Księstwie Litewskim[1][2][3][4]. Powstał w XIV w., gdy Litwa rozpoczęła ekspansję na tereny Rusi, adaptując wiele zastanych rozwiązań prawno-ustrojowych.
Początkowo ciwuni byli zarządcami lub dzierżawcami majątków książęcych[2][5]. Takich majątków było na Litwie 12, natomiast na Żmudzi 14: ejragolski, wielko-dyrwiański, mało-dyrwiański, retowski, użwencki, pojurski, twerski, szadowski, berżański, tędziagolski[6], korszewski, wiekszwiański, gondyński i birżyniański[2]. W późniejszym okresie, kiedy majątków królewskich ubywało, zmniejszyła się liczba ciwunów i funkcje przez nich pełnione. Konstytucja z 1588 r. przyznała ciwunowi pierwsze miejsce w hierarchii urzędów ziemskich na Litwie[2]. W XVIII w. pozostało ich na Litwie już tylko dwóch: wileński i trocki – wybierani przez sejmiki a zatwierdzani przez króla. Na Żmudzi utrzymało się 12 – mianowanych przez króla.
Pierwsze miejsce w hierarchii urzędników ziemskich litewskich miało charakter czysto honorowy. Jedyną ich kompetencją było zagajanie sejmików ziemskich, co w innych województwach Wielkiego Księstwa było spełniane przez marszałków.
Na Żmudzi, gdzie był tylko jeden podkomorzy na cały obszar księstwa, wedle ustawy z 1764 roku[7], ciwuni sprawowali sądy graniczne. Instancją apelacyjną od ich orzeczeń był kasztelan żmudzki. Tą ustawą określono niepołączalność urzędu ciwuna z sędzią ziemskim oraz grodzkim[2].
Etymologia[edytuj | edytuj kod]
Nazwa o nordyckim źródłosłowie zapożyczona z Rusi[1][2][3][4].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Kristina Rutkovska, Eva Praškevič. Słownik wyrazów obcego a mniej jasnego pochodzenia… Jana Karłowicza – wyrazem wiedzy i zamiłowań lituanistycznych autora. „Acta Baltico-Slavica”. 40, s. 96 (PDF: 4), 2016. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk. DOI: 10.11649/abs.2016.017. ISSN 2392-2389. OCLC 958682917.
- ↑ a b c d e f Zygmunt Gloger, Encyklopedia Staropolska. A-D, Wydanie II, PWN Wiedza Powszechna, Warszawa 1972, s. 246
- ↑ a b Aleksander Brückner, Słownik Etymologiczny Języka Polskiego – ciwun, KSW, Kraków 1927, s. 65 : "urzędnik ziemski", z rus. tiwun, a to z nord. thiun, "Diener" (służący).
- ↑ a b тиун | это... Что такое тиун? [online], Словари и энциклопедии на Академике [dostęp 2023-03-09] (ros.).
- ↑ Słownik Rzeczy i Spraw Polskich, oprac. Zofia de Bondy, M. Arct, Warszawa 1934, s. 39-40
- ↑ Polski Słownik Biograficzny, t. 8, s. 318 "Gorski Michał (zm. 1776) ciwum tendziagolski później kasztelan żmudzki"
- ↑ Volumina Legum, tom 7 str. 181, Activitas Civunow Xięstwa Żmudzkiego.