Jarząb pospolity

Jarząb pospolity
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	różowce
Rodzina	różowate
Rodzaj	jarząb
Gatunek	jarząb pospolity
	Nazwa systematyczna
	Sorbus aucuparia L.; Sp.Pl., 1753
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Jarząb pospolity, jarzębina, jarząb zwyczajny, (Sorbus aucuparia L.) – gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny różowatych. Występuje w Europie, południowo-zachodniej Azji, zachodniej Syberii. W Polsce pospolity na całym obszarze.

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój: Drzewo lub krzew. Dorasta do 15 m wysokości. Ma gładką i jasną korę.
Pędy: Młode pędy owłosione, później nagie. Pączki stożkowate, wydłużone i szarosiwo owłosione. Pączki szczytowe duże, nieco zagięte u góry i niewyraźnie trójłuskowe, boczne pozornie jednołuskowe.
Liście: Ulistnienie skrętoległe. Liście nieparzysto-pierzaste, złożone z 9–15 listków, pojedynczo piłkowanych, u nasady całobrzegich. Po roztarciu pachną gorzkimi migdałami. Od spodu za młodu szaro owłosione, później łysiejące. Przylistki wcześnie odpadają wyrastające na końcach pędów pionowo do góry. Jesienią przebarwiają się na kolor od złotożółtego do żółtoczerwonego.
Kwiaty: Zebrane w gęste, owłosione podbaldachy. Kielich 5-działkowy, korona 5-płatkowa. Płatki korony białe, prawie koliste, o długości 4–5 mm, słupki zazwyczaj 3 (zrośnięte z dnem kwiatowym), pręciki liczne.
Owoce: Tzw. owoce pozorne, kuliste, pomarańczowe, czerwone, cierpkie i gorzkie, pojawiają się od lipca do października. Mają długość 7–9 mm.

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Rozwój: Roślina wieloletnia, megafanerofit. Żyje 80-100 lat (według niektórych źródeł tylko do 60 lat^[4]). Pojedyncze okazy osiągają znacznie starszy wiek, na przykład jedna z jarzębin w Świnoujściu przekroczyła wiek 130 lat^[5]. Kwiaty przedsłupne, kwitną od maja do czerwca^[6]. Mają charakterystyczny zapach gorzkich migdałów. Owoce rozsiewane są przeważnie przez ptaki (ornitochoria).

Siedlisko: Lasy, zarośla, miedze. W Tatrach górska, krzewiasta odmiana (var. glabrata Wimm et Gr.) dochodzi aż do piętra kosodrzewiny, stanowiąc znaczącą jej domieszkę. Jarzębina jest bardzo tolerancyjna pod względem wymagań środowiskowych. Jednak najlepiej się czuje w silnie nasłonecznionych miejscach i na glebach przepuszczalnych a nawet piaszczystych. Drzewo to jest odporne na zanieczyszczenia (nie przeszkadza mu dym i spaliny)^[7].
Fitosocjologia: Podgatunek S. aucuparia ssp. glabrata jest gatunkiem charakterystycznym dla zespołu roślinności Pado-Sorbetum (regionalnie), zespołu roślinności Sorbo-Aceretum (regionalnie) oraz gatunkiem charakterystycznym i wyróżniającym dla związku zespołów (All.) Rhododendro-Vaccinienion (regionalnie)^[8].
Genetyka: Liczba chromosomów 2n = 34.

Zmienność[edytuj | edytuj kod]

W Europie występuje 5 podgatunków^[9]:

podgatunek nominatywny – ssp. aucuparia – różne części rośliny są owłosione, zwłaszcza pąki, spód liści i osie kwiatostanu. Ogonek liściowy ma ponad 2,5 cm długości. Dziłaki są trójkątne i owłosione. Owoc jest kulisty. Występuje w całym zasięgu gatunku, ale w południowej jego części jest rzadszy;
ssp. glabrata (Wimmer & Grab.) Cajander – podobny do typowego, ale liście i osie kwiatostanu są nagie lub z rzadka tylko owłosione. Działki kielicha są owłosione, ale mają kształt zaokrąglony, owoce są dłuższe niż szersze. Występuje w północnej Europie i w górach Europy Środkowej;
ssp. fenenskiana Georgiev & Stoj. – listki silnie wydłużone i wąskie – osiągają do 9 cm długości i 1–1,8 cm szerokości. Kwiatostany większe niż u typu – składać się mogą nawet z 200 kwiatów. Owoce są nieco spłaszczone – szersze (12–14 mm) niż dłuższe (10-12 mm). Podgatunek znany tylko z Bułgarii;
ssp. praemorsa Guss.) Nyman – ogonek liściowy krótki (poniżej 2 cm), listki są 2,5 raza dłuższe niż szersze, silnie piłkowane, od spodu owłosione. Owoc jest jajowaty. Występuje w południowych Włoszech i na Korsyce;
ssp. sibirica (Hedl.) Krylov – podobnie nagie lub niemal nagie liście i kwiatostany jak glabrata, ale w tym wypadku nagie są także trójkątne działki. Występuje w północnej Rosji.

Tworzy mieszańca z jarzębem mącznym (S. × pinnatifida (Sm.)Düll)^[10].

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

Roślina miododajna
Roślina ozdobna – dekoracyjne owoce, długo utrzymujące się. Roślina często sadzona w parkach, alejach i ogrodach. Oprócz formy typowej używa się w tym celu różnych odmian ozdobnych. Owoce były powszechnym surowcem do wyrobu korali^[11].
Sztuka kulinarna. Surowe owoce są niejadalne, nie tylko z powodu gorzkiego smaku, ale również zawartości trującego składnika (kwas parasorbowy). Natomiast po przemrożeniu, lub po zanurzeniu na chwilę we wrzątku (tzw. blanszowanie) tracą trujące właściwości i gorzki smak. Owoce są używane w postaci przetworów, cenione są w kuchni i przetwórstwie. Zawierają dwukrotnie więcej karotenu niż marchew oraz alkaloid sorbinę, który nadaje im gorzki smak. Wyrabia się z nich jarzębiak, soki, dżemy, marmoladę, syropy, mus. Po usmażeniu z jabłkami stanowią doskonały dodatek do mięs. Dla celów przetwórstwa uprawiane są odmiany o dużych i jadalnych owocach (np. var. edulis Dieck.)^[12].
Roślina lecznicza.
- Surowiec zielarski: owoce. Mają dużo witaminy C, E, P, K, B₃, nieco witaminy A, cukier sorbozę, garbniki i pektyny.
- Działanie: słabe moczopędne oraz korzystnie wpływające na błony śluzowe i pracę układu pokarmowego. Jest stosowana przy nieżytach jelit, przewlekłych biegunkach, różnych schorzeniach wątroby i pęcherzyka żółciowego. Zwykle jest stosowana w mieszankach z innymi ziołami (wchodzi np. w skład Rektosanu, Sklerosanu)^[12].
- Zbiór i suszenie: owoce zrywa się gdy już są czerwone, ale przed przymrozkami i suszy się rozłożone cienką warstwą (najlepiej w temp. ok. 40 °C)
Owoce są pożywieniem ptaków (gil, drozd, jemiołuszka, jarząbek) oraz zwierząt leśnych (sarna, borsuk).
Drewno rozpierzchłonaczyniowe, ciężkie, twarde i trudno łupliwe. Biel szeroka, czerwonobiała, twardziel czerwonobrązowa. Jest wykorzystywane w stolarstwie, nadaje się do toczenia, a także wytwarzane są z niego niektóre instrumenty muzyczne.
Łacińska nazwa rośliny w dosłownym tłumaczeniu oznacza jarzębina łowiąca ptaki. Dawniej bowiem ptasznicy używali jej owoców za przynętę w swoich pułapkach^[12].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-20] (ang.).
↑ Sorbus aucuparia, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ Jakub Tomanek: Botanika leśna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1970.
↑ Włodzimierz Seneta: Dendrologia. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Naukowe PWN, 1991. ISBN 83-01-07011-0.
↑ Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
↑ Anna Skórkowska: Jarząb pospolity. 2013. [dostęp 2013-06-19]. (pol.).
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ OlivierO. Raspe OlivierO., CatherineC. Findlay CatherineC., Anne-LaureA.L. Jacquemart Anne-LaureA.L., Sorbus aucuparia L., „Journal of Ecology”, 88, 2000, s. 910-930 .
↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ Kujawska Monika, Łuczaj Łukasz, Sosnowska Joanna, Klepacki Piotr: Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 2016, s. 168. ISBN 978-83-64465-29-1.
↑ ^a ^b ^c Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
W. Kulesza: Klucz do oznaczania drzew i krzewów. Warszawa: PWRiL, 1955.
Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-20] (ang.).

[iucn-3] Sorbus aucuparia, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[4] Jakub Tomanek: Botanika leśna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1970.

[5] Włodzimierz Seneta: Dendrologia. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Naukowe PWN, 1991. ISBN 83-01-07011-0.

[6] Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.

[7] Anna Skórkowska: Jarząb pospolity. 2013. [dostęp 2013-06-19]. (pol.).

[8] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[raspe-9] OlivierO. Raspe OlivierO., CatherineC. Findlay CatherineC., Anne-LaureA.L. Jacquemart Anne-LaureA.L., Sorbus aucuparia L., „Journal of Ecology”, 88, 2000, s. 910-930 .

[10] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[11] Kujawska Monika, Łuczaj Łukasz, Sosnowska Joanna, Klepacki Piotr: Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 2016, s. 168. ISBN 978-83-64465-29-1.

[A-12] Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]