Dom Powstańca Śląskiego w Katowicach
 nr rej. A/421/14 z 01.09.2014[1]
| |
 Widok z południa (2022) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres | |
| Typ budynku |
obiekt publiczny |
| Styl architektoniczny | |
| Architekt | |
| Kondygnacje |
7 |
| Rozpoczęcie budowy |
1936 |
| Ukończenie budowy |
1937 |
Położenie na mapie Katowic  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
 50°15′30,88″N 19°00′50,27″E/50,258578 19,013964
| |
Dom Powstańca Śląskiego w Katowicach – budynek użyteczności publicznej wzniesiony w latach 1936–1937 w Katowicach, wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Wielokondygnacyjny gmach został wybudowany w latach 1936−1937 przy ul. Jana Matejki 3 według projektu architekta Zbigniewa Rzepeckiego[2] w stylu funkcjonalizmu[3][4] z przeznaczeniem na siedzibę Związku Powstańców Śląskich[4]. Środki na budowę wyłożyło województwo śląskie[4], Zarząd Dóbr Księcia Pszczyńskiego[4] oraz powstańcy śląscy[4]. Huta Pokój na potrzeby budowy dostarczyła 30 ton stali[4]. Prace budowlane rozpoczęto w dniu 9 lipca 1936 roku, a otworzono go po wykończeniu wnętrz w dniu 15 listopada 1938 roku[5][6]. W siedmiokondygnacyjnym budynku[4][7] znajdowały się sklepy, sale konferencyjne oraz Kino Zorza z 500 miejscami[8][9]. 1 kwietnia 1939 roku otwarta została w przyziemiu restauracja Piwnica Śląska z freskami przedstawiającymi "tydzień w Szombierkach"[10]. Na drugim piętrze przygotowano sale na ekspozycje pamiątek powstańczych[11]. Gmach poświęcono 2 maja 1939 roku[12].
W dniu 4 września 1939 roku Dom Powstańca był punktem zbrojnego oporu[4], którym dowodził powstaniec Stanisław Karkoszka[13]. Polską obronę Wehrmacht złamał przy użyciu dział przeciwpancernych, a następnie obrońcy Domu Powstańca zostali wzięci przez Niemców do niewoli i rozstrzelani na podwórzu kamienicy przy ulicy Zamkowej w Katowicach[14][4]. Po II wojnie światowej obiekt należał do miasta Katowice, zarządzał nim Związek Bojowników o Wolność i Demokrację[4], który z czasem przejął gmach na własność[4]. Następnie właścicielem obiektu co najmniej do 2012 roku był Związek Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych, Zarząd Główny w Warszawie[4].
Częścią gmachu było kino Zorza[4], działające od 1938[15], w którym po II wojnie światowej urządzano procesy pokazowe żołnierzy, który działali w podziemiu antykomunistycznym[4] (zob. żołnierze wyklęci), m.in. żołnierza Armii Krajowej, Stefana Gürtlera, który został skazany na karę śmierci w tymże kinie[4]. W 2002 kino zostało oficjalnie zamknięte. Dawna sala kinowa i zaplecze była wynajmowana przez firmę, która założyła w budynku nocny[4] Klub Muzyczny Wyższy Wymiar.
Na fasadzie budynku została umieszczona tablica upamiętniająca obrońców Katowic: powstańców śląskich i harcerzy[16].
W 2012 roku obiekt został wystawiony na sprzedaż za 9,5 mln zł[4]; miasto Katowice nie było zainteresowane odkupieniem gmachu[4]. Na przełomie 2021 i 2022 roku budynek był gruntownie remontowany, m.in. odtworzono elewację, której nadano nowe barwy; obok gmachu ma ponadto powstać nowy biurowiec[17].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Wykaz wpisanych obiektów do rejestru zabytków w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 1 listopada 2019 r.. wkz.katowice.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-03)]. (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2019-11-02]
- ↑ Wojciech Janota: Katowice między wojnami. Miasto i jego sprawy 1922-1939. Łódź: Księży Młyn, 2010, s. 33. ISBN 978-83-7729-021-7.
- ↑ Urząd Miasta Katowice: Wartości dziedzictwa kulturowego (załącznik 1.9). www.bip.um.katowice.pl. [dostęp 2011-06-11]. (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Teresa Semik: Dom Powstańca w Katowicach: Powstańcy, odmaszerować. [w:] Dziennik Zachodni [on-line]. 2012-11-09. [dostęp 2022-03-05].
- ↑ Nowa powstańcza placówka kulturalna, „Powstaniec” 1938, nr 46, s. 15
- ↑ K. Trocnowski, Dom Powstańca, „Powstaniec” 1937, nr 9 (z 1 maja 1937), s. 26-28
- ↑ Bartosz T. Wieliński: Opowieść o katowickich wieżowcach. [dostęp 2011-06-11].
- ↑ Uroczyste otwarcie kina „Zorza”, „Powstaniec” 1938, nr 47 (z 20 listopada 1938), s. 26
- ↑ Wojciech Janota: Katowice między wojnami. Miasto i jego sprawy 1922-1939. Łódź: Księży Młyn, 2010, s. 92. ISBN 978-83-7729-021-7.
- ↑ Wizyta w „Śląskiej Piwnicy”, „Powstaniec” 1939, nr 15, s. 28
- ↑ Dom Powstańca Śląskiego w Katowicach - Regionalny Instytut Kultury w Katowicach - rik.katowice.pl [online], www.scdk.pl [dostęp 2017-11-22] [zarchiwizowane z adresu 2017-06-08] (pol.).
- ↑ Okólnik nr 38, „Wiadomości Związkowe Związku Powstańców Śląskich”, R. 3, 1939, nr 2, s. 4
- ↑ Wrzesień '39 w Katowicach. [dostęp 2012-08-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-08-01)].
- ↑ Komunikat Oddziału IPN w Katowicach o umorzeniu 12 lipca 2005 roku śledztwa w sprawie zbrodni wojennych, popełnionych we wrześniu 1939 roku w Katowicach na polskich obrońcach miasta przez Wehrmacht oraz niemieckie formacje nieregularne (Freikorps)[1].
- ↑ Michał Bulsa, Ulice i place Katowic, Katowice 2018, s. 279.
- ↑ Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach: Ewidencja miejsc pamięci województwa śląskiego: miasto Katowice (pol.) www.katowice.uw.gov.pl [dostęp 2011-06-11]
- ↑ Przemysław Jedlecki: Zabytkowy gmach w centrum Katowic jak nowy. Obok stanie jeszcze biurowiec. [w:] wyborcza.pl Katowice [on-line]. Agora SA, 2022-01-05. [dostęp 2022-03-04].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Jerzy Moskal: ... Bogucice, Załęże et nova villa Katowice − Rozwój w czasie i przestrzeni. Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 1993, s. 46. ISBN 83-85831-35-5.
- Joanna Starnawska: Dzieje Katowic (1299−1945). Katowice: Muzeum Historii Katowic, 1990, s. 53.