Esus

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Esus (rzeźba z galorzymskiego ołtarza odnalezionego w Paryżu)

Esus (łac. Aesus, Hesus) – jedno z triady najważniejszych celtyckich bóstw galijskich.

Rola i znaczenie[edytuj | edytuj kod]

Nie jest ostatecznie rozstrzygnięty spór o istotę tego bóstwa i jego rolę w panteonie bogów celtyckich. Dawniej na podstawie najbardziej znanych wyobrażeń (z Paryża i Trewiru) uważany za boga-drwala[a], „brodatego i kuso ubranego jak robotnik”[1], a dawniej pojmowanego wprost jako opiekun lasów i płodności[2]. Świadectwo Lukana z I stulecia n.e. wymienia go pod imieniem Hesus[b] jako jednego z głównych celtyckich bogów obok Taranisa i Teutatesa, nie podając jednak rzymskiego odpowiednika, który mógłby go bliżej określać[3][c]. Jego rangę poświadczałaby obecność tej samej triady na tzw. ołtarzu paryskim[d] pochodzącym z czasów Tyberiusza[4]. Według nowszych ustaleń uznawany jest za celtyckiego boga handlu i dróg (odpowiednik rzymskiego Merkurego), czasem za boga wojny (odpowiednik Marsa)[5].

Esus (z prawej) wśród trójcy bóstw na steli wotywnej z Saverne (II-III wiek n.e.)

Niejasne jest również znaczenie imienia, które w rdzeniu wykazuje związek z indoeuropejskim esu – dobry (bóg?); w innych kontekstach: geniusz, pan[6]. Dla jego wyjaśnienia sięgano do kilku języków indoeuropejskich (także do sanskrytu i etruskiego), tłumacząc je przeciwstawnie albo jako „Dobry Pan” bądź jako „Straszliwy Mistrz”[7]. Dopatrywano się tu bowiem pokrewieństwa z łacińskim herus/erus (mistrz, pan) lub z greckim eus (dobry)[8].

Kult[edytuj | edytuj kod]

Przypuszczalnie zwierzęciem mu poświęconym był dzik[9][3]. Atrybucja ta nie jest jednak bezsporna o tyle, że jako zwierzę pierwotnie totemiczne było ono szczególnie rozpowszechnione w celtyckiej sztuce sakralnej i łączone też z innymi bóstwami[10]. Co samych form kultu, późny komentator Lukana (Commenta Bernensia z IV wieku) stwierdza, że Esusowi składano ofiary z ludzi wieszanych na drzewach i rytualnie skłuwanych[11][8][2] oraz ćwiartowanych[12] względnie rozrywanych przywiązaniem do naprężonych gałęzi[13].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ W tym kontekście J. Rosen-Przeworska przypomina, że późniejszy irlandzki Luchtaine syn Lugosa również występuje w roli drwala podobnej do Esusa, symbolizując odradzanie się życia (dz. cyt. w bibliografii, s. 112, 119/121). Zwraca też uwagę na związek z klanowym „drzewem życia” przedstawień na ołtarzu paryskim i trewirskim (dz. cyt., s. 141).
  2. ↑ W poemacie Pharsalia (ks. I, w. 444nn).
  3. ↑ Zdaniem J. Rosen-Przeworskiej (dz. cyt., s. 131-132) trudność w identyfikowaniu sprawia fakt, że Celtowie nie mieli bóstw podobnych grecko-rzymskim,o konkretnym zakresie władzy i działania (patronatu), a ich celtyckie atrybuty również nie były równoznaczne rzymskim. Wynika stąd trudność w uporządkowaniu tej hierarchii wśród wielu bóstw i zagadkowych atrybutów. Również niejasność co do bóstw o charakterze naczelnym (ponadplemiennym); istnieją dość nieliczne, których cechy osobowe, właściwości, zakres patronatu możliwe są do określenia (J. Gąssowski, dz. cyt., s. 81).
  4. ↑ Zabytek odnaleziony przypadkowo przez robotników w 1771 r. (wśród czterech ołtarzy ze zniszczonej świątyni pogańskiej) pod chórem kościoła Notre-Dame, znany w nauce jako „filar nautów” (nautae Parisiaci) albo Kolumna Przewoźników, ze wspólnym wyobrażeniem Taranisa, Tarvosa Trigarannisa, Esusa i Smertriosa (J. Rosen-Przeworska, dz. cyt., s. 228). Zawiera jedyne pisemne poświadczenie imienia bóstwa w inskrypcji: Tib(erio) Caesare / Aug(usto) Iovi Optum/o / Maxsumo(!) s(acrum) / nautae Parisiac[i] / publice posierun/[t(!)] // Eurises // Senant U[s]eiloni(?) // Iovis // Tarvos(?) Trigaranus // Volcanus // Esus // [C]ernunnos // Castor // Smert[ri]os // Fort[una?] // ]TVS[ // D (CIL XIII, 03026).

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Duval 1967 ↓, s. 253.
  2. ↑ a b Bogowie, demony, herosi 1996 ↓, s. 134.
  3. ↑ a b Gąssowski 1987 ↓, s. 82.
  4. ↑ Rosen-Przeworska 1971 ↓, s. 102.
  5. ↑ Helmut Birkhan: Kelten. Versuch einer Gesamtdarstellung ihrer Kultur. Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1999, s. 643nn.
  6. ↑ Gąssowski 1987 ↓, s. 82, 207.
  7. ↑ Botheroyd 1998 ↓, s. 130n.
  8. ↑ a b Gierek 1998 ↓, s. 58.
  9. ↑ Rosen-Przeworska 1971 ↓, s. 121, 131.
  10. ↑ Gąssowski 1987 ↓, s. 65.
  11. ↑ Encyclopædia Brit. 1993 ↓, s. 575.
  12. ↑ Duval 1967 ↓, s. 109.
  13. ↑ Botheroyd 1998 ↓, s. 131.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Esus&oldid=73783469”