Fantastyka socjologiczna

Fantastyka socjologiczna (rzadziej: fantastyka społeczna, z ang. social fiction lub social science fiction) – nurt gatunku fantastyki naukowej, który koncentruje się na zagadnieniach socjologicznych: mechanizmach, jakim podlegają hipotetyczne społeczeństwa, zagadnieniach społecznych, które mogą pojawić się w „przyszłości na skutek wprowadzania daleko idących udogodnień życiowych, bądź socjologicznych mechanizmów pozwalających na skuteczne sterowanie społeczeństwem”. Do gatunku fantastyki socjologicznej można zaliczyć antyutopię i dystopię, często wiąże się z fantastyką polityczną lub obyczajową. Tematem utworów tego gatunku często są futurystyczne systemy totalitarne.

Charakterystyka

W fantastyce socjologicznej najważniejszą rolę zawsze gra funkcjonowanie społeczeństwa w obrębie świata przedstawionego, a przede wszystkim jego struktura. Zazwyczaj porusza tematykę związaną z systemem totalitarnym. Zwykle najważniejszy w strukturze jest interes grupy rządzącej, lub czasem automatów kontrolujących życie społeczne. Systemem rządzi zwykle nieznana powszechnie elita, niedostępna dla przeciętnego człowieka przez system bardzo mocno rozbudowanej biurokracji. Społeczeństwo żyje więc w świecie zmanipulowanym, ale zwykle nie zdając sobie sprawę z manipulacji.

Historia

Opisy fikcyjnych społeczeństw można znaleźć w najstarszych utworach uznawanych za fantastycznonaukowe, np. Utopii Thomasa More’a, Mieście Słońca Tommaso Campanelli, Podróżach Guliwera Jonathana Swifta. W klasycznym okresie rozwoju nowoczesnej s-f na uwagę zasługują utwory H. G. Wellsa (Wehikuł czasu, Kiedy śpiący budzi się, czy Ludzie jak bogowie) oraz Aldousa Huxleya (Nowy wspaniały świat, Wyspa). Gatunek był szczególnie popularny w czasach zimnej wojny, do klasyki literatury przeszły utwory George’a Orwella Rok 1984 i Folwark zwierzęcy. Specyficzną odmianę fantastyki socjologicznej reprezentowała Ursula K. Le Guin, w której utworach (Lewa ręka ciemności, Wydziedziczeni, Cztery drogi ku przebaczeniu) różnicę w stosunku do znanych nam społeczeństw stanowią odmienne relacje między płciami (np. związki małżeńskie złożone z czterech osób albo społeczeństwo złożone z osobników androgynicznych, spontanicznie zmieniających płeć), czy panujący ustrój społeczny (dominująca anarchia, ogólnoplanetarne niewolnictwo).

Fantastyka socjologiczna w Polsce

Andrzej Niewiadowski pisze, że „w zasadzie po roku 1976 cała niemal polska sf staje się prozą o socjologicznym charakterze”. Czas największej jej wyrazistości przypadł na lata 1979–1989, kiedy to stała się fenomenem literacko-społecznym, choć Antoni Smuszkiewicz uważa, że w odniesieniu do polskich utworów bardziej odpowiednie byłoby określenie fantastyka polityczna.

Adam Mazurkiewicz doszukuje się źródeł tego fenomenu w popularności literatury iberoamerykańskiej w Polsce lat 70., zapoczątkowanej wydaniem Gry w klasy Julio Cortázara w 1968. Ów swoisty kult „uświadomił możliwość mówienia o polityce bez konieczności popadania w publicystykę”. Według Przemysława Czaplińskiego polski czytelnik „otrzymał literacką wypowiedź komentującą ich pozatekstowe doświadczenie – niejako zastępczą, bowiem niewpisującą się w specyficznie polskie realia, choć uniwersalizującą doświadczenie totalitarne”, dzięki czemu polscy odbiorcy „potrafili dostrzec paralele do rodzimej rzeczywistości”. Za drugi czynnik, który wpłynął na ukształtowanie się literatury fantastycznonaukowej w Polsce przełomu lat 70. i 80. Mazurkiewicz upatruje publikacji w latach 1970-1976 cyklu antologii Kroki w nieznane pod redakcją Lecha Jęczmyka. Ambitna proza tam prezentowana miała silny wpływ na publikujących ówcześnie pisarzy. Badacz przytacza opinię Rafała Ziemkiewicza, który twierdził, że „przybliżenie polskiemu czytelnikowi na kartach Kroków w nieznane koncepcji fantastyki, utożsamianej z metaforą i środkiem artystycznego wyrazu, miało na publikujących wówczas (...) pisarzy dość silny wpływ”, który „zaowocował poszukiwaniem nowej koncepcji fantastyki społecznej, opisującej w metaforyczny sposób teraźniejszość”. Pisarze nie koncentrowali się jednak na tworzeniu wzorów nowych rozwiązań społecznych (jak w fantastyce zachodniej), ale na „formułowaniu ostrzeżeń przed degeneracją modeli już istniejących”.

W efekcie twórcom przestały wystarczać dotychczasowe konwencjonalne formuły, a miejsce „«awantur w Kosmosie» coraz częściej zajmowały diagnozy socjologiczne”. W utworach tego nurtu fantastyczna fabuła była tylko pretekstem do snucia rozważań niemających zbyt wiele wspólnego z opisywaną rzeczywistością, zaś „wybór sytuacji fabularnych pozwalał na migotliwość sensów utworu”. W efekcie utwory fantastyczne mogły „odwzorowywać realia świata współczesnego odbiorcy (...) być do niego aluzją, metaforą”, dzięki czemu mogły „zwracać uwagę czytelnika na zjawiska, które go niepokoją, jednocześnie udając, że kreują odległą przyszłość” jednocześnie pozostając na marginesie zainteresowań cenzury.

Naukowcy stawiają też tezę, że ówcześnie tworzona fantastyka socjologiczna pełniła analogiczną rolę do prozy historycznej w okresie powojennym, gdzie – wobec niemożności pisania wprost – „przeszłość była jedynie pretekstem do szukania odniesień do teraźniejszości czytelnika”.

Z drugiej strony Andrzej Niewiadowski, zarysowując tło polityczno-społeczne ruchu pisze, że był on w „jakimś sensie przygotowywany” przez władze, które „w momencie załamywania się propagandy sukcesu” chciały znaleźć następców Lema obdarzonych talentem literackim. Działania te przyniosły jednak efekty odwrotne od zamierzanych: młodzi literaci, którym w ten sposób ułatwiono debiuty zaczęli „tworzyć na własny rachunek, ignorując światłe rady animatorów”.

Wybrane utwory polskiej fantastyki socjologicznej

Uznaje się, że pierwszą pozycją z tego podgatunku fantastyki była powieść Edmunda Wnuka-Lipińskiego Wir pamięci wydana w 1979, a największą popularność zdobyły powieści Janusza A. Zajdla. Krytycy uważają, że swoistym zamknięciem nurtu w polskiej s-f była powieść Marka Oramusa Dzień drogi do Meorii z 1990.

• Edmund Wnuk-Lipiński: trylogia Apostezjonu – Wir pamięci (1979), Rozpad połowiczny (1988), Mord założycielski (1989)
• Andrzej Krzepkowski, Andrzej Wójcik: Obszar nieciągłości (1979)
• Janusz A. Zajdel: Cylinder van Troffa (1980), Limes inferior (1982), Wyjście z cienia (1983), Cała prawda o planecie Ksi (1983), Paradyzja (1984)
• Marek Oramus: Senni zwycięzcy (1982), Dzień drogi do Meorii (1990),
• Wiktor Żwikiewicz: Druga jesień (1982)
• Maciej Parowski: Twarzą ku ziemi (1982)

Twórcy

Przykłady fantastyki socjologicznej to m.in. utwory George’a Orwella, Isaaca Asimova, Raya Bradbury’ego, czy Roberta Heinleina, zaś w Polsce Janusza A. Zajdla, Edmunda Wnuka-Lipińskiego, Marka Oramusa, Wiktora Żwikiewicza, Czesława Białczyńskiego czy Macieja Parowskiego.

Zobacz też

• Bajka
• Socjologia
• Antyutopia

Bibliografia

• Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz: Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1990, seria: „SF” Wydawnictwa Poznańskiego. ISBN 83-210-0892-5.
• Antoni Smuszkiewicz: Zaczarowana gra. Zarys dziejów polskiej fantastyki naukowej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1982, seria: „SF” Wydawnictwa Poznańskiego. ISBN 83-210-0303-6.
• Maciej Parowski: Czas fantastyki. Szczecin: Glob, 1990. ISBN 83-7007-193-7. (pol.).
• MariuszM. Leś MariuszM., Fantastyka socjologiczna. Poetyka i myślenie utopijne, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2008, s. 73, ISBN 978-83-7431-191-5 .
• Adam Mazurkiewicz. Między fantastyką i aluzją : SOCIAL FICTION jako kryptopolityczny nurt polskiej literatury lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica”. 14/2, 2011. Wydział Filologiczny Uniwersytetu Łódzkiego. Łódź: Uniwersytet Łódzki. ISSN 1505-9057. [dostęp 2024-05-18]. 
• Andrzej Niewiadowski: Świadectwa prognoz społecznych w polskiej fantastyce naukowej (1945-1985). W: Spór o SF. Ryszard Handke, Lech Jęczymyk, Barbara Okólska (red.). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1989, seria: „SF” Wydawnictwa Poznańskiego. ISBN 83-210-0815-1.

Linki zewnętrzne

• Łukasz Wróbel, Przegląd polskiej fantastyki socjologicznej
• Edmund Wnuk-Lipiński, Science fiction jako opis socjologiczny, Europa, środa 8 grudnia 2004