Franciszek Mazur (1897–1967)

Franciszek „Marcin” Mazur

Franciszek Mazur, ps. „Marcin”, „Górnik” (ur. 27 stycznia 1897 w Woli Batorskiej, zm. 6 maja 1967 w Jaworznie) – jeden z przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej oraz działacz organizacji podziemnych na terenie Jaworzna, członek Centralnego Związku Zawodowego Górników na terenie województwa krakowskiego, odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, imieniem Franciszka i Stanisławy Mazur nazwano ulicę w Jaworznie.

Życiorys

Lata młodzieńcze

Franciszek Mazur s. Kazimierza i Anny z d. Mazur, ur. 27 stycznia 1897 r. w Woli Batorskiej pow. Bochnia., syn małorolnego chłopa. W 1907 r. jego ojciec wyjechał do pracy w kopalni „Michalska” w Michałowicach (okolice Ostrawy w Czechach), pozostawiając go na służbie u obcych ludzi. W 1910 r. ojciec zabrał go do Ostrawy gdzie podjął pracę w kopalni „Michalska” w charakterze pomocnika górnika dołowego. W latach 1912-1914 należał do Stowarzyszenia Młodzieży Robotniczej „Sita” w Michałowicach oraz Związków Zawodowych „Unia Górników”. Do wybuchu I wojny światowej był zatrudniony w przemyśle węglowym.

Okres I wojny światowej i 20-lecia międzywojennego

W latach 1914 – 1918 po rozwiązaniu Stowarzyszenia Młodzieży „Sita” należał do Związków Zawodowych „Unia Górników”, w których pełnił funkcję tajnego łącznika pomiędzy strajkującymi i żądającymi poprawy bytu robotnikami. Za działalność tą został aresztowany. W tym czasie jako poborowy służył w armii monarchii austro-węgierskiej (1915-1917), z której został reklamowany przez ww. kopalnię. W kopalni pracował do 1919 r. W latach 1919–1921 jako ochotnik odbył służbę wojskową w 2 pułku szwoleżerów. W latach 1922 – 1929 w Tenczynku pracował w kopalni węgla „Krystyna” jako górnik dołowy. Był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej i Centralnego Związku Górników. Latem 1924 r., będąc przewodniczącym Oddziałowego Centralnego Związku Górników, przeprowadził udany strajk przeciwko redukcji zatrudnienia. W tym czasie wchodził w skład komitetu PPS w Krzeszowicach.

W lutym 1926 r. współorganizował generalny strajk protestacyjny w Zagłębiu Krakowsko-Dąbrowskiemu, przeciwko rządom Józefa Piłsudskiego, po czym przeniósł się do Jaworzna. W Jaworznie podjął pracę jako górnik dołowy, w kopalni „Kościuszko” i wszedł w skład Komitetu PPS i Zarządu C.Z.G.

W dniu 18 maja 1931 r. podczas strajku generalnego w Zagłębiu Krakowsko-Dąbrowskim, został delegatem strajkujących, przeciwko obniżeniu płac. Strajk zakończył się zwycięstwem okupionym stratą czterech towarzyszy i kilku rannych. Dyrekcja kopalni za strajk, usunęła ze stanowiska inspektora inż. Szczymeckiego.

Pogrzeb ofiar strajku był potężną, zorganizowaną i groźną manifestacją mieszkańców Jaworzna i okolic. W związku z manifestacją władze sanacyjne utworzyły na terenie Jaworzna szkołę policji państwowej, tzw. „drewniaków” w liczbie 200 słuchaczy, którzy każdego dnia patrolowali dzielnice robotnicze.

W lutym 1932 r. był współorganizatorem generalnego strajku protestacyjnego robotników z Zagłębia Krakowsko-Dąbrowskiego, przeciwko redukcji ich zatrudnienia oraz zatopienia kopalni węgla „Klimontów”, w wyniku którego dyrekcja kopalni zaniechała wprowadzenia tych zmian.

W marcu 1933 r. w Jaworznie współorganizował strajk przeciwko redukcji zatrudnienia górników, który zakończył się sukcesem. W konsekwencji przeniesiony został wraz z załogą, z kopalni „Kościuszko” do innych kopalń. Od 1934 r. został górnikiem kopalni „Piłsudski”.

W 1934 r. wspólnie z Władysławem Susek i Stanisławem Patuchą, tworzą zasadniczy trzon Zarządu oddziałowego Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego w Jaworznie, który liczył około 52 członków. W ramach TUR, dla robotników i górników organizował odczyty, na których prelegentami byli m.in. Stanisław Dubois, Józef Cyrankiewicz, Papier, Matuszewski, Ryszard Rysiewicz, Kowalczyk. Każde wystąpienie prelegentów było protokołowane przez granatową policję. Obecni byli również wywiadowcy. Sale spotkań były przepełnione robotnikami i górnikami. Wydatki finansowe na organizację odczytów były pokrywane z własnych funduszy Zarządu Oddziałowego TUR, uzyskiwane z różnego rodzaju imprez oraz dobrowolnych datków robotników i górników.

W 1934 r. wspólnie z towarzyszami, powołał do życia pierwszą Gromadę Czerwonych Harcerzy, która w 1937 r. utworzyła najliczniejszy Hufiec Czerwonych Harcerzy na terenie województwa krakowskiego i tarnowskiego. W 1939 r. Hufiec Czerwonych Harcerzy liczył 400 harcerzy.

Dzięki rzetelnej i ofiarnej pracy całego grona „Turowców” i starszych harcerzy, Franciszek Mazur, Stanisława Mazur - jego żona (prowadziła bibliotekę), Edward Bulgi, Władysław Susek i Stanisław Patuch, mogli zorganizować obozy harcerskie, stworzyć bibliotekę – ok. 2.000 pozycji książek, zakupić radio, sztandar, a harcerzom sprzęt turystyczny i mundury.

W sierpniu 1937 r. był współorganizatorem strajku jaworznickich górników, którzy popierali również strajk chłopski.

W 1938 r. w Jaworznie i Łodzi klasa robotnicza odniosła zwycięstwo. W kwietniu 1939 r. Burmistrzem Jaworzna został Jan Nosal działacz PPS, były poseł na Sejm II kadencji w II RP.

Okres II wojny światowej

Okres okupacji hitlerowskiej to czas walki członków PPS. Majątek TUR został ukryty pośród jego członków. Na początku okupacji Franciszek Mazur korzystał z ukrytego radia „TUR” i przekazywał uzyskane wiadomości zaufanym członkom partii.

W grudniu 1939 r. otrzymał polecenie z Okręgowego Komitetu Wykonawczego PPS w Krakowie (w okresie od października 1939 r. do maja 1944 r. PPS przyjęła konspiracyjną formę działania Wolność, Równość, Niepodległość) nawiązania kontaktu ze starymi towarzyszami. W 1940 r. Adam Rysiewicz ps. „SKIBA”, „TEODOR”, „ADAM” polecił mu zorganizowanie powiatu OW PPS w Jaworznie, które to zadanie wykonał w lutym 1940 r. Zadaniem OW PPS w Jaworznie, było dostarczanie nielegalnych dokumentów zagrożonym obywatelom polskim, przeprowadzanie ich przez „zieloną granicę” do Generalnej Guberni, dostarczanie lekarstw i żywności więźniom obozu KL Auschwitz – Birkenau oraz do obozu w Sosnowcu, organizowanie ucieczek więźniom, sabotowanie ruchu zakładu pracy poprzez spalanie zasobów węgla znajdujących się na zwałach kopalnianych, podkładanie bomb zegarowych pod niemieckie pociągów (transporty), organizowanie pomocy dla społeczności lokalnej oraz dostarczanie materiałów wybuchowych, pochodzących z kopalni, do Generalnej Guberni, celem prowadzenia działań dywersyjno - sabotażowych na terenach okupowanych.

W latach 1940 – 1941 kierownictwo organizacji podziemnej PPS na terenie Brzeszcz, czyli, Jan Nosal ps. „Jan”, „Boruta”, Piotr Hałoń, Marcin Krzemień i Alozy Firganek, nawiązało ścisłą współpracę z PPS obwodu jaworznicko - chrzanowskiego, którą kierował Franciszek Mazur ps. „Marcin” wraz z Teofilem Odrzywołkiem, Karolem Muchą, Franciszkiem Guja i Franciszkiem Kobielskim. Obie organizacje podlegały Adamowi Rysiewiczowi, który z ramienia Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS w Krakowie, sprawował nadzór nad organizacją i działalnością konspiracyjną PPS na terenach przyłączonych do Rzeszy – Zagłębia Dąbrowskiego, Jaworznickiego, Chrzanowskiego, Oświęcimskiego i Brzeszcz.

Grypsy i ucieczki z KL Auschwitz

Organizacja PPS w Jaworznie rozważała zorganizowanie ucieczki Stanisława Dubois – popularnego przywódcy „Staśka” z KL Auschwitz, który został stracony w sierpniu 1942 r. Franciszek Mazur brał udział w przygotowaniu ucieczki Józefa Cyrankiewicza z obozu KL Auschwitz, ponieważ znał go osobiście (ucieczka ta nie doszła do skutku).Ubranie cywilne m.in. dla Józefa Cyrankiewicza przekazał Karol Bąk – krawiec z Brzeszcz, który otrzymywał je z terenu Wiednia.

Udzielił schronienia w swoim domu w Jaworznie więźniowi z obozu w Oświęcimiu Kazimierzowi Hałoń, który uciekł w dniu 10 lutego 1943 r.

Stanisława Mazur, żona Franciszka Mazura ps. „Marcinowa” była łączniczką. Odbierała ona między innymi, od Jana Nosala ps. „Jan”, „Boruta”, grypsy przekazywane przez Józefa Cyrankiewicza, będącego więźniem KL Auschwitz., a następnie przewoziła je do Jaworzna. Grypsy do Jana Nosala dostarczał robotnik cywilny o imieniu Franek (b.d.b.) – obozowy łącznik.

Wspomnieć należy, że grypsy z/do obozu były niejednokrotnie ukryte w ubraniach Stanisława Mazur – syna Franciszka i Stanisławy Mazur. Z uwagi na znajomości języka niemieckiego Stanisław Mazur mógł swobodnie przebywać w wagonach tylko dla Niemców podczas podróży pociągiem z Brzeszcz do Jaworzna. Z Jaworzna grypsy były przesyłane do Krakowa na ulicę Św. Krzyża 14 do Feliksa Jędrusik do na drugi adres przy ul. Starowiślanej 14 do Stanisława Ulatowskiego, przez maszynistów kolejowych Stanisława Stolarczyka bądź Jana Rożnowskiego oraz kierownika pociągu Józefa Białas. W przypadku ważnych informacji Franciszek Mazur osobiście je doręczał do Adama Rysiewicza, który w Krakowie przebywał pod adresem przy ul. Kingi 3.

Dekonspiracja

W dniu 4 sierpnia 1943 r. Stanisława Mazur udała się do domu Jana i Gabrieli Nosal w Brzeszczach, aby ich ostrzec przed ewentualnym zatrzymaniem przez Gestapo i aresztowaniem. W domu Nosalów Gestapo zorganizowało zasadzkę, w wyniku której została zatrzymana i aresztowana wraz z wymienionymi. W dniu 13 sierpnia 1943 r. transportem z Katowic przewieziono ją do KL Auschwitz. W obozie oznaczona została jako więźniarka polityczna numerem 54723. W dniu 27 grudnia 1943 r. zginęła w KL Auschwitz.

Po aresztowaniu żony Franciszek Mazur był poszukiwany listami gończymi wydanymi przez Gestapo, zmuszony do ucieczki z Jaworzna, wyjechał z dziećmi Franciszką, Haliną oraz Stanisławem, na teren Generalnej Guberni. W okresie tym na terenie powiatu myślenickiego jako kierownik OW PPS dowodził kompanią „Zamek”, której głównym zadaniem było likwidowanie konfidentów oraz odbieranie hitlerowcom kontyngentów. Kompania „Zamek” była po pewnym czasie przerzucona w okolice Lanckorony. Z uwagi na dobrą znajomość terenu chrzanowskiego zostaje przerzucony z powrotem do Jaworzna, skąd prowadzi działania na terenie Brzeszcz i Oświęcimia.

Schyłek wojny i czasy powojenne

W styczniu 1945 po wyzwoleniu Jaworzna i okolic, zajmuje się powołaniem Zarządu Miejskiego oraz kierownictwa zakładów pracy z radami zakładowymi.

W lutym 1945 r. zostaje powołany na stanowisko wicedyrektora Kopalni „Jaworzno” oraz przewodniczącego Miejskiego Komitetu Polskiej Partii Socjalistycznej. Na stanowisku tym pozostaje do połączenia się PPS z PPR tj. do dnia 15 grudnia 1948 r. Po połączeniu się obu partii zostaje jej członkiem. Piastuje mandaty w Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, Centralnym Związku Górników, Związku Bojowników o Wolność i Demokrację oraz sądownictwie, jako ławnik. W 1952 r. przechodzi na rentę inwalidzką

Aresztowanie i niesłuszne skazanie

W dniu 1 stycznia 1952 r. w Jaworznie, na podstawie donosu (rozpracowanie o krypt. „DIAMENT”), zostaje zatrzymany przez funkcjonariuszy Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa w Krakowie za wrogą propagandę. Orzeczeniem nr CKS 908/52 z dnia 24 maja 1952 r. Komisji Specjalnej w Warszawie, zostaje skazany na 6 miesięcy obozu pracy z zaliczeniem aresztu tymczasowego od dnia 19 stycznia 1952 r., za to, że: w dniu 4 grudnia 1951 r. w Jaworznie, pow. Chrzanowskim, znieważył osobę Generalissimusa Józefa Stalina, używając pod jego adresem słów powszechnie uznanych za obelżywe”, tj. za czyn z art. 112 § 2 i art. 125 § 2 kk. Po zwolnieniu z więzienia w dniu 19 lipca 1952 r. musiał się meldować w Komisariacie MO w Jaworznie. Podjął pracę jako stróż w Energobudowie przy Siłowni Jaworzno II, a następnie w Kopalni „Kościuszko-Nowa” do dnia 4 lipca 1957 r. Sąd Najwyższy w Izbie Karnej postanowieniem sygn. akt IV K.O. 17/57 z dnia 2 lutego 1957 r., uchylił orzeczenie.

Bibliografia

• Tomasz Sobański książka Ucieczki Oświęcimskie, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1966. Wydanie I, s. 25, 28-33
• Praca zbiorowa Auschwitz Nazistowski obóz Śmierci, Wydawnictwo Państwowego Muzeum Oświęcim - Brzezinka 1988, s. 213
• Praca zbiorowa, Polska Partia Socjalistyczna w latach wojny i okupacji 1939–1945. Księga wspomnień Tom I i II., Polska Fundacja Upowszechniania Nauki, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Pamiętnikarstwa Warszawa (Tom I, s.309, 313,316, 318 i 321, Tom II s. 96, 99, 101 i 621 - 622)
• Adam Ciołkosz, Tajemnice Oświęcimia (1964). Powyższy tekst pierwotnie ukazał się w piśmie „Na Antenie”. Mówi Rozgłośnia Polska Radia Wolna Europa” nr 10(19)/1964, Monachium. Pismo zamieszczało tekstowe zapisy audycji nadanych w RWE. Od tamtej pory tekst prawdopodobnie nie był wznawiany. Na potrzeby Lewicowo.pl przygotował Michał Maleszka.
• Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu.
• Relacja z działalności odrodzonej PPS w Krakowie w latach 1945 -1947 tow. Franciszka Mazura – materiały w Zakładzie Historii Partii przy KC PZPR – pismo nr l.dz. 53/172/64 z dnia 5 maja 1964 r.
• Instytut Pamięci Narodowej Komisja ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddziałowe Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie – sprawa nr BUWa –IV-5310-687/17,sygn. GK 831/85, IPN Ld1/179,
• Instytut Pamięci Narodowej Komisja ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddziałowe Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie sygn. IPN Kr 075/18 t.37, sygn. lPN Kr 080 (Kartoteka tzw. zniszczeniowa b. Wydz. ,,C"WUSW w Krakowie)
• Archiwa rodzinne.