Język amami
Obszar | |||
---|---|---|---|
Liczba mówiących |
34 tys. | ||
Pismo/alfabet | |||
Klasyfikacja genetyczna | |||
| |||
Kody języka | |||
ISO 639-3 | ryn (Północny) ans (Południowy) kzg (Kikai) tkn (Toku-no shima) | ||
Glottolog | amam1245 | ||
W Wikipedii | |||
| |||
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. |
Język amami (amami: 島口 shima-yumuta; jap. 奄美語 amami-go) – język należący do grupy języków riukiuańskich[1][2], używany głównie w południowej części wyspy Amami Ōshima - miasto Setouchi (w tym wyspa Kakeroma, wyspa Uke i wyspa Yoro). Jest spokrewniony z językiem japońskim oraz z innymi językami riukiuańskimi, lecz nie na tyle, aby umożliwiało to swobodną komunikację. Język amami powoli wychodzi z użycia. Posługują się nim wyłącznie osoby dorosłe. W lutym 2009 roku został uznany przez UNESCO za „zdecydowanie zagrożony”.[3][4] Od lat 70. XX wieku rozprzestrzeniło się Ttonfutsugo ("język słodkiego ziemniaka"), będące połączeniem amami i języka japońskiego, a w dzisiejszych czasach amami zanika.
Klasyfikacja[edytuj | edytuj kod]
Ze względu na znaczne różnice względem języka japońskiego, język okinawski zazwyczaj jest klasyfikowany jako odrębny język, tworzący wraz z japońskim i innymi językami riukiuańskimi tzw. japońską rodzinę językową. Tradycyjnie jednak, zwłaszcza w samej Japonii, traktowany często bywa jako dialekt języka japońskiego[5][6].
- Dialekt Amami Oshima[7]
- Dialekt północnego Amami Oshima – miasto Amami, miasto Tatsugo, wioska Yamato, wioska Uken
- Dialekt Sani – dystrykt Sani, Kasari-cho, miasto Amami. Jest to wyspa językowa, której system fonologiczny znacznie różni się od otaczających ją obszarów.
- Dialekt południowego Amami Oshima - miasto Setouchi (w tym wyspa Kakeroma, wyspa Uke i wyspa Yoro)
- Dialekt północnego Amami Oshima – miasto Amami, miasto Tatsugo, wioska Yamato, wioska Uken
- Dialekt Kikaijima
- Dialekt północnego Kikaijima - Onozu, Shidooke, Shiomichi
- Dialekt południowego Kikaijima
- Dialekt przedni: Bay, Nakazato itp.
- Dialekt tylny – Ryoji Hana, Aden itp.
- Dialekt Tokunoshimy
- Dialekt północnej Tokunoshimy – Tokunoshima Machiyama itp.
- Dialekt południowej Tokunoshimy – miasto Isen itp.
- Dialekt Okinoerabujima
- Dialekt północnej wyspy Okinoerabu – miasto Wadomari
- Dialekt południowej wyspy Okinoerabu – Czina
- Dialekt wyspy Yoron
Fonetyka[edytuj | edytuj kod]
Spółgłoski[edytuj | edytuj kod]
dwuwargowe | zębowe | dziąsłowe | zadzią- słowe |
podnie- bienne |
wargowo- -miękko- podnie- bienne |
miękko- podnie- bienne |
języcz-kowe | krtaniowe | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zwarte | p pj | b bj | t | d | k kj kw | g ɡj ɡw | q | ʔ ʔj ʔw | ||||||||
nosowe | m mj ʔm | n | ɴ | |||||||||||||
szczelinowe | θ | s | z | çj | x,xj,xw | h hj hw | ||||||||||
zwarto-szczelinowe | ts | tʃ | dʒ | |||||||||||||
półotwarte | ɺ̠ ɺ̠j | j | w | |||||||||||||
drżące | r |
Samogłoski[edytuj | edytuj kod]
W przeciwieństwie do standardowego języka japońskiego język amami ma siedem samogłosek. To są kombinacje dyftongów w standardowym języku japońskim. Na wyspie Kikai dźwięk „ɨ” połączy się z „e”.
Krótki | Długi | Nazalizacja[10] | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Przednie | Centralne | Tylne | Przednie | Centralne | Tylne | Przednie | Centralne | Tylne | |
Wysokie | i | ɨ | u | iː | ɨː | uː | i | ɨ | u |
Średnio-wysokie | |||||||||
Środkowe | e | ɘ | o | eː | ɘː | oː | e | ɘ | o |
Średnio-niskie | |||||||||
Niskie | a | aː | a |
Krótki | Długi | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
Przednie | Centralne | Tylne | Przednie | Centralne | Tylne | |
Wysokie | i | u | iː | uː | ||
Średnio-wysokie | ||||||
Środkowe | e | o | eː | oː | ||
Średnio-niskie | ||||||
Niskie | a | aː |
Gramatyka[edytuj | edytuj kod]
Słowo i przyrostek koniugacyjny są zbliżone do standardowego języka japońskiego, ale gramatyka jest bardziej fuzyjna i złożona niż w standardowym języku japońskim.
Partykuły[edytuj | edytuj kod]
W języku amami nie ma partykuły dla biernika.
Partykuła | Funkcja | Przybliżone znaczenie |
---|---|---|
ga(が) | remat | rola mianownika, wywołanie rematu, może określać podmiot lub dopełnienie |
nu(ぬ) | funkcja dzierżawcza | rola dopełniacza |
?ci(ち) kaci(かち) |
kierunek ruchu | przyimek do, ku |
naNti(なんてぃ) niN(なん) zi(ずぃ) |
kierunek ruchu, miejsce istnienia | kilka innych funkcji |
si(すぃ) | miejsce akcji, narzędzie | miejscownik, rola narzędnikowa, czym? |
tu(とぅ) | lista obiektów | spójnik i lub z (wyłącznie przy łączeniu rzeczowników, nie całych zdań) |
kara(から) ra(ら) |
początek lub przyczyna | ponieważ, od, ze względu na |
gadi(がでぃ) | koniec | rola przyimkowa do, aż do |
gadiN(がでぃん) | (~までに) |
Przymiotnik[edytuj | edytuj kod]
Podstawowa forma większości przymiotników w dialekcie Sani kończy się na "ka". Jedyne znalezione do tej pory przykłady, które nie kończą się na ka, to "dobry”, "chcę”, "zły” i "duży”[12]. inna koniugacja jest zawsze z kopułą „ar”[13].
Rdzeń | Japoński | Polski | Bezokolicznik | Przyszły | możliwości | Odmowa | Powód |
---|---|---|---|---|---|---|---|
pëë- | 早い、速い | szybki | pëë-ka | pëë-ka-ri | pëë-ka-ro | pëë-ka-n | pëë-ka-nu |
taa- | 高い | wysoki | taa-ka | taa-ka-ri | taa-ka-ro | taa-ka-n | taa-ka-nu |
c’huu- | 強い | silny | c’huu-ka | c’huu-ka-ri | c’huu-ka-ro | c’huu-ka-n | c’huu-ka-nu |
yasï- | 安い | tani | yasï-ka | yasï-ka-ri | yasï-ka-ro | yasï-ka-n | yasï-ka-nu |
ikira- | 少ない | mały | ikira-ka | ikira-ka-ri | ikira-ka-ro | ikira-ka-n | ikira-ka-nu |
poora- | 嬉しい | szczęśliwy | poora-ka | poora-ka-ri | poora-ka-ro | poora-ka-n | poora-ka-nu |
uturu- | 怖い | bawić się | uturu-ka | uturu-ka-ri | uturu-ka-ro | uturu-ka-n | uturu-ka-nu |
Rdzeń | Japoński | Polski | łączący | Przysłówek | łączący | Bezokolicznik 1 | Bezokolicznik 2 | Odmowa | podkreślenie | możliwości | warunkowy | łączący | Przeszły |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ta'asa- | 高い | wysoki | ta'a-sara(ba) | ta'a-ku | ta'a-sa'a | ta'a-saN | ta'a-sari | ta'a-saN | ta'a-saru | ta'a-saro'o | ta'a-sarï | ta'a-sa'atï | ta'a-sa'ataN |
'iQcjaN- | 良い | dobry | |||||||||||
s'I'dasja | 涼しい | chłodny | s'I'dasja-ra | s'I'dasja-ku | s'I'dasja-'a | s'I'dasja-N | s'I'dasja-ri | s'I'dasja-N | s'I'dasja-ru | s'I'dasja-ro'o | s'I'dasja-rï | s'I'dasja-a'at | s'I'dasja-'ataN |
Czasownik[edytuj | edytuj kod]
Rdzeń | Japoński | Polski | Bezokolicznik | Przyszły 1 | Przyszły 2 | Przeszły 1 | Przeszły 2 | Przeszły 3 | Rozkazujący | łączący | Odmowa | Jussywny | Zakazujący |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
narab- | 並ぶ | uszeregować się | narab-i | narab-juri | narab-jun | nara-dan | nara-da | nara-dï | narab-ï | narab-ïba | narab-an | narab-oo | narab-una |
kam- | 食べる(噛む) | jeść | kam-i | kam-juri | kam-jun | ka-dan | ka-da | ka-dï | kam-ï | kam-ïba | kam-an | kam-oo | kam-una |
tat- | 立つ | stać | tac-i | tac-juri | tac-jun | tac-cjan | tac-cja | tac-ci | tat-ï | tat-ïba | tat-an | tat-oo | tat-una |
kucc- | 殺す | zabić, bić | kucc-i | kucc-juri | kucc-jun | kuc-cjan | kuc-cja | kuc-ci | kucc-ï | kucc-ïba | kucc-an | kucc-oo | kucc-una |
izi- | 出る | wychodzić | izi-ri | izi-ri | izi-n | izi-tan | izi-ta | izi-tï | izi-rï | izi-rïba | izi-ran | izi-roo | izi-nna |
nagï- | 投げる | rzucić | nagï-ri | nagï-ri | nagï-n | nagï-tan | nagï-ta | nagï-tï | nagï-rï | nagï-rïba | nagï-ran | nagï-roo | nagï-nna |
këë- | 掛ける | powiesić | këë-ri | këë-ri | kë-n | këë-tan | këë-tan | këë-tï | këë-rï | këë-rïba | këë-ran | këë-roo | kë-nna |
Rdzeń | Japoński | Polski | Przyszły 1 | Przyszły 2 | Bezokolicznik | Przeszły 1 | Przeszły 2 | Rozkazujący | Odmowa | Jussywny | Zakazujący |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
tub- | 飛ぶ | latać | tub-yun | - | tub-i | tud-a | tud-ï | tub-ï | tub-an | tub-o | tub-una |
asïb- | 遊ぶ | bawić | asïb-yun | asïb-yuri | asïb-i | asïd-a | asïd-ï | asïb-ï | asïb-an | asïb-o | asïb-una |
Słowo[edytuj | edytuj kod]
Amami | Sani | Japoński | Polski |
---|---|---|---|
きも | こーろ | 心 | umysł |
とぅり | 鶏 | kurczak | |
い'と | ぬいちゅ | 糸 | nic |
ぱり | 針 | igła | |
とほ | 蛸 | ||
ぱなし | ぱなし | 話 | mowa |
かみ | かび | 紙 | papier |
まんでぃ、しった~ | やなか | たくさん | dużo, wiele |
ちゅ | 人 | osoba | |
あぶみ | 危うく | ||
ぱじ | はず | ||
なだ | なだ | 涙 | |
やい | 痛む(痛い) | ||
ぽしゃ | 包丁 | ||
おだ | 間 | ||
いゆ | ゆ | 魚 | ryba |
ぱて | 畑 | ||
とおげ | 鋤 | ||
はあん | 鎌 | ||
やどぅり | 小屋 | chata | |
や | 家 | dom | |
みせ | みしや | 店 | sklep |
Amami | Sani | Japoński | Polski |
---|---|---|---|
うわくぁ、やにんじょ、やーぬちゃ | きんずく(=近族)、ぴき、ちゅぴき | 家族、身内 | rodzina |
うや | 親 | rodzice | |
くわ、わらべん | 子 | dziecko | |
いんがぬ、くわ、くわいんがぬ | 息子 | syn | |
うなぐぬ、くわ、うなぐぬぅ | 娘 | dziewczyka, córka | |
うとぅ | 夫 | mąż | |
とぅじ | とぅじ | 妻 | żona |
じゅう、ちゃん | じゅ、あじゃ、ちゃん | 父 | ojciec |
あんま、おっかん | 母 | matka | |
じゅ、 | 祖父 | dziadek | |
あんま、ほんま、ふうあんま | ほんま | 祖母 | babcia |
うぃひり、えーへり | いぇーり | 兄弟 | bracia |
うなり | 姉妹 | siostry | |
にぃ、あに | やくむぃ、あに | 兄 | starszy brat |
ねぇ | 姉 | starsza siostra | |
うとぅとぅ、うとぅうとぅ | おとと | 弟 | młody brat |
をなりくゎ | おとと | 妹 | młoda siostra |
ねせ | ねせ | 少年 | chłopiec |
めらぶ、めらぶぇ | むぃらぶぃ | 少女 | dziewczyka |
ふっちゅ、うーちゅ | うーんちゅ | 大人 | dorosły |
うっちゅ | うっちゅ | 老人 | starszy |
いんが | 男 |
Amami | Sani | Japoński | Polski |
---|---|---|---|
しま | しょおん | 島 | wypsa |
うみ | いしょ、うん | 海 | morze |
はんた、くずれぃ | すぃ | 瀬、岩場、崖 | |
はま | はあん | 浜 | plaża |
いし | 石 | ||
だいいし | 岩 | ||
すぃな | 砂 | piasek | |
さく | 谷 | ||
くぃ | きぃ | 木 | drewno |
むぃずぃ | むぃずぃ | 水 | woda |
かぜ、かじ | はずぃ | 風 | |
くも | こおん | 雲 | chmura |
あむい | あうぃ | 雨 | dzeszcz |
あうぃんぐる | 雨雲 | chmura dzeszczy | |
ごろんじゃ、かんなり | はんなり | 雷 | grzmot |
ぬい | ない | 地震 |
Amami | Sani | Japoński | Polski |
---|---|---|---|
ふが(古)、たあんご | 卵 | jajko | |
くむ | ふいん | 米 | ryż |
びら | 韮 | ||
みし | みし、むん、うばん | 飯 | posiłek |
’おも | まん | 里芋 | |
なぶら | なぶぃら | 糸瓜、ゴーヤ | |
こしょ | 唐辛子 | ||
ましゅ | ましゅ | 塩 | sół |
くわし | くわし | 菓子 | ciasto |
あさばん | ねさり | 朝食 | śniadanie |
ひんまばん、ひまばん | あすぃばん | 昼食 | obiad |
Amami | Sani | Japoński | Polski |
---|---|---|---|
かまち、つぶる | はあち、つぃんぶる | 頭 | głowa |
ちら、ちぃら | はお、つぃら(古) | 顔 | twarz |
かしらぐぃ、かみちひざ | かしらげぇ | 髪 | włosy |
みん | 目 | oko | |
はな | ぱな | 鼻 | nos |
くし、くち | くち | 口 | usta |
くちびる | くちびる | 唇 | usta |
しば、すぃば | すぃば | 舌 | język |
ひき | 髭 | broda | |
くび | くび | 首 | |
ひじ | ぴじ | 肘 | |
てっこ | 拳 | pięść | |
てぃ | てぃ | 手 | pięść |
ひぃ | 毛 | ||
ゆぶぃ | いゅぶぃ、うーぶぃ | 指 | pięść |
は | ぱ | 歯 | ząb |
あ'ど | あ'ど | 踵 | pięta |
はぎ | ぱぎ | 足 | pes |
ほ | 皮膚、皮 | skóra | |
わた | わた | 腹 | brzuch |
くしぃ、くし | ふし | 腰 | |
まり、ぶっか | まり | 尻 | |
ぬでぃ | 喉 | ||
ももたぶら | もおん | 腿 |
Amami | Sani | Japoński | Polski | Kaszubski(odniesienie) | Górnołużycki(odniesienie) |
---|---|---|---|---|---|
すかんま、すかま | すぃかま | 朝 | rano, poranek | reno, poranek | jutro, ranje |
ひんま、ひま | ぴる | 昼 | połdnie | pôłnié | połdničko |
ゆる、ゆ | ゆる、ゆな | 夜 | noc | noc | nóc |
きゅう | ふー | 今日 | dzis, dziesiaj | dzys | dźens |
きぬ | きぬ | 昨日 | wczoraj | wczora, wczerô | wčera, wčora |
Przykład[edytuj | edytuj kod]
Piszę kilki piosenki z Shima-uta. Język amami jest bardziej oddzielony od standardowego japońskiego niż łużycki od polskiego
Język Amami | Standardowy Japoński | Polski(tłumaczenie) | Górnołużycki(odniesienie) |
---|---|---|---|
朝花はやり節 | 朝花はやり節 | "Asabana" to pierwsza piosenka. | "Asabana" jest prěnim pěsničku |
唄ぬはじまりや | 歌の始まりは | Zaczynajmy się śpiewać. | Póčne sej spěwać |
朝花はやり節 | 朝花はやり節 | "Asabana" to pierwsza piosenka. | "Asabana" jest prěnim pěsničku |
突然出ぃてぃ はばかりながら | 突然伺いまして御免ください | Przepraszam że nagle odwiedzam ciebie | Wodajće prošu zo nahło će wopytam |
ご免下さりませ | 御免ください | Przepraszam, | Wodajće prošu |
此ぬ家ぬ 御亭主様 | この家の御主人様 | Panie tego domu | Pan toho domu |
御来ちゃん人どぅ 真実やらんな | お出でになった方こそが、真心がある | szczerośći ma osoba tu odwiedzjąca | Njetajenosć ma wosoba kohož tu wopytaja |
石原さく踏み来ち | 石ころだらけの原を踏み越え | nad kamienną pustynią | Nad kamjenjowim pusćinje |
御来ちゃん人どぅ 真実やらんな | お出でになった方こそが、真心がある | szczerośći ma osoba tu odwiedzjąca | Njetajenosć ma wosoba kohož tu wopytaja |
Język Amami | Standardowy Japoński | Polski(tłumaczenie) | Kaszubski(odniesienie) |
---|---|---|---|
行(い)きゅんにゃ加那(かな) | 行ってしまうのですか愛しい人 | Teraz wychodzisz (od mnie), dziewczyno? | terô wychòdzëjesz (od mnie), dziewczyne? |
吾(わ)きゃ事忘(くとぅわす)れて 行きゅんにゃ加那 | 私の事を忘れていってしまうんですか愛しい人 | Będziesz zapominać (o mnie), dziewczyno? | bãdzesz zabôczëwac(ò mnie), dziewczyne? |
打(う)っ発(た)ちゃ 打っ発ちゃが 行き苦(ぐる)しや | 発とう発とうとして行きづらいのです | wychodzę, wychodzę, ale trudno mi wychodzić | wychòdzã, wychòdzã ale drãdżi mi wychòdzëc |
ソラ行き苦しや | 行きづらいのです | trudno mi wychodzić | drãdżi mi wychòdzëc |
阿母(あんま)と慈父(じゅう) | お母さん、お父さん | Matko, ojcze | Matke, òjcu |
米取(くむとぅ)てぃ 豆(まむ)取てぃ 召(み)しょらしゅんど | 豆を取って、米を取って食べさせてあげますから | Będę karmić wam fasoly i ryżów. | bãdã kôrmic wóm szabelbónów i ryżów |
ソラ召しょらしゅんど | 食べさせてあげますから | Będę karmić wam tego. | bãdã kôrmic wóm tego |
目ぬ覚めて | 目が醒めて | Budzę się | bùdzã sã |
夜(ゆる)や夜(ゆ)ながと 目ぬ覚めて | 夜中中目が醒めて | Budzę się w nocy | bùdzã sã w nocë |
汝(な)きゃ事 思(う)めばや 眠(ねい)ぶららぬ | あなたの事を思って眠れません | Zawsze myśląc o ciebie, ja nie mogę spać. | Wiedno mëslãc o cebie, nie mogã spac |
ソラ眠ぶららぬ | 眠れません | Nie mogę spać. | nie mogã spac |
鳴(な)きゅん鳥(とぅい)小(くわ) | 鳴いている鳥は | ptak śpiewący | |
立神沖(たちがみうき)なんて鳴きゅん鳥小 | 立神の沖の方で鳴いている鳥は | ptak śpiewący nad morzu | |
吾(わ)きゃ加那(かな) やくめが 生(い)き魂(まぶり) | 私の愛しい人の生霊にちがいない | Musi być duchem mojego kochania | |
ソラ生き魂 | 生霊にちがいない | Musi być duchem mojego kochania |
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ 『岩波講座 日本語11方言』212頁。
- ↑ 飯豊毅一・日野資純・佐藤亮一編(1984)『講座方言学 10 沖縄・奄美の方言』国書刊行会 5頁。
- ↑ 消滅の危機にある方言・言語 文化庁
- ↑ 八丈語? 世界2500言語、消滅危機 日本は8語対象、方言も独立言語 ユネスコ 朝日新聞
- ↑ 方言ってなんだろう?
- ↑ https://www.bunka.go.jp/seisaku/kokugo_nihongo/kokugo_shisaku/kikigengo/jitchichosa/pdf/r1396193_02.pdf
- ↑ 中本正智『琉球方言音韻の研究』法政大学出版局 1976
- ↑ a b c d e f g 奄美大島笠利町佐仁方言の音声と語彙 狩俣繁久 大阪学院大学情報学部
- ↑ a b c d e f g h http://hdl.handle.net/10232/17672 奄美の方言 奄美ニューズレター
- ↑ tylko dialect Sani
- ↑ https://www1.doshisha.ac.jp/~cjtl210/data1/26_tabata.pdf名瀬方言の格標識について
- ↑ a b c d e f g h https://www.bunka.go.jp/seisaku/kokugo_nihongo/kokugo_shisaku/kikigengo/jitchichosa/pdf/r1396193_02.pdf奄美大島笠利町佐仁方言の動詞・形容詞の活用
- ↑ https://www.bunka.go.jp/seisaku/kokugo_nihongo/kokugo_shisaku/kikigengo/jitchichosa/pdf/r1396193_02.pdf 奄美大島笠利町佐仁方言の動詞・形容詞の活用 P24
- ↑ http://nihongo.hum.tmu.ac.jp/tmu_j/pdf/2/2-25%E5%90%8D%E5%98%89%E7%9C%9F%E4%B8%89%E6%88%90.pdf 奄美大島竜郷町大勝方言の形容詞
- ↑ https://core.ac.uk/download/pdf/223199516.pdf 北琉球奄美大島浦方言の動詞形態論 法政大学沖縄文化研究所
- ↑ a b c d e http://bunkaisan-amami-city.com/user-lib/shimaguchi.pdf シマグチハンドブック 奄美市
- ↑ https://www.town.setouchi.lg.jp/tosyokan/kan/bunka/minzoku-kogei/shimauta/asahanabushi.html Gmina Setouchi