Jarhibol

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Jarhibol (aram. Yrḥbwl) – bóstwo semickie czczone w syryjskiej Palmyrze jako opiekun miejsca i lokalny bóg słońca.

Jarhibol (drugi od lewej) wśród innych bóstw palmyreńskich (Bel, Aglibol, Baalszamin) na reliefie wotywnym Ba’alaya ze 121 r. n.e. (Muzeum Sztuk Pięknych w Lyonie)

Pochodzenie[edytuj | edytuj kod]

Uważa się, iż pierwotnie był bóstwem opiekuńczym (patronus/genius loci) źródła Efqa[a] w Palmyrze; wiadomo bowiem, że nosił tytuł „Pan/Opiekun [Gad] Źródła”[1]. W ogóle jednak jego onomastyka wyraźnie wskazuje na wcześniejszy związek z kultem lunarnym, a nie solarnym. Imię jego tłumaczone jest jako „księżyc Bela”, a przy tym wykazuje związek z północnozachodniosemickim (kananejskim) bogiem księżyca Jarihem (Yariḫ)[b]. Charakterystyczne, że jeszcze na steli z Dura Europos (II w. n.e.) poza koroną promienistą dodatkowo zdobi go i półksiężyc[2].

Zapewne wcześniej musiał być lokalnym bóstwem przodków w pustynnej oazie, którego czcicielami byli potomkowie pierwszych osadników i występował w postaci betyla. Przekonująco dowodzi tego wystawiona przez palmyreńskich łuczników stela z tzw. świątyni Gaddê w Dura Europos, gdzie Jarhibol określony jest jako „bóg dobry” i betyl źródła[3]. Będąc opiekunem leczniczego źródła – miejsca szczególnego dla mieszkańców pustyni, z czasem przybrał też funkcję najwyższego (boskiego) sędziego i nabrał cech proroczych (udzielanie wróżb), co zwykle kojarzono z aspektem charakterystycznym dla bóstwa solarnego. Z upływem czasu odzwierciedliło się to również w jego wyobrażeniach kultowych i w ideowym pokrewieństwie z greckim Apollonem[4].

Ikonografia[edytuj | edytuj kod]

W Palmyrze Jarhibol zasadniczo nigdy nie występuje na płaskorzeźbach w popiersiu, lecz całopostaciowo[5]. Najstarsze wyobrażenie na miejscowym reliefie z I w. p.n.e. ukazuje go w greckim chitonie i himationie, z gałęzią palmową w ręku – w postaci pacyfistycznej. Odmienna ikonografia znajduje wyraz w kanonie przedstawień z I-III w. n.e., kiedy to zarówno grupowe, jak i indywidualne wyobrażenia pokazują go już z uzbrojeniem i w rzymskim stroju wojskowym[c].

Z reguły jednak Jarhibol występuje w triadzie, wraz z innym dawnym bóstwem lokalnym – Aglibolem (bogiem księżyca), oraz towarzysząc najwyższemu bóstwu (niebios) – Belowi. Jako miejscowe bóstwo plemienne pozostawał jednakże nieco w tle ich obydwu[6]. Jakkolwiek w Palmyrze oddawano cześć także triadzie Baalszamina, najwidoczniej nie stanowiło to przeszkody, aby podobnie czcić obu najwyższych bogów[d], a wymownym świadectwem jest relief wotywny Ba’alaya z Muzeum Sztuk Pięknych w Lyonie, ukazujący niezwykłe połączenie tych bóstw z obu triad. Jarhibol w trójcy z Baalszaminem i Aglibolem występuje (obok lokalnych bóstw partyjskich) również w Dura Europos, w odkrytej tam tzw. świątyni bóstw palmyreńskich (Gaddê)[7].

Ponadto ma on też własną triadę, w której uwidoczniony bywa z różnymi bóstwami: przede wszystkim z Aglibolem (stojącym zawsze po jego prawicy) i z boginią Arsu, tworząc tym samym symboliczną grupę kosmiczną Słońce–Księżyc–Ziemia. Może mu towarzyszyć także bogini Belti (żeński odpowiednik Bela, utożsamiana z Wenus) lub Atargatis. Wśród niebędących rzadkością przedstawień wielopostaciowych[e] występuje wraz z Herkulesem albo z boginią Semią (zestawiana z grecką Ateną). Nigdy jednak nie spotyka się wspólnych wyobrażeń z Malakbelem[8].

Kult[edytuj | edytuj kod]

Wydaje się, że kult Jarhibola był z dawna zakorzeniony w Palmyrze, gdyż cześć oddawali mu już Amoryci uważani za najwcześniejszych znanych mieszkańców tego obszaru. Do czasu wytworzenia określonej ikonografii bóstwa czczono go bez wątpienia pod postacią betyla[9]. Przyjmuje się, że w celli palmyreńskiej świątyni Bela nisza północna zawierała statuy trójcy bogów włącznie z Jarhibolem[10]. Materialnym potwierdzeniem lokalnego kultu są odnalezione oliwne lampki wotywne z jego przedstawieniami i odpowiednimi inskrypcjami, jak również świątynne tesery, na których figuruje np. wraz z Aglibolem i w triadzie Bela[11]. Popularność tego bóstwa podkreślałoby też używanie jego miana jako imienia własnego przez mieszkańców Palmyry, poświadczone w odkrytych inskrypcjach miejscowych[12].

Szlak karawanowy przyczynił się do pewnego rozprzestrzenienia, a przynajmniej przeniesienia jego kultu dalej na wschód, czego dowodzi stwierdzenie go w odkrytym przez J.H. Breasteda i F. Cumonta sanktuarium w Dura Europos. Z datowania miejscowych fresków wynika, iż kult palmyreńskiej triady w epoce rzymskiej utrzymywał się tam co najmniej w ciągu II wieku n.e. (po 145 r.)[13].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Z wodą o niewątpliwych własnościach leczniczych dzięki zawartości związków siarki.
  2. ↑ Czczonym przez Fenicjan i którego imię (Jarah/Jerah/Jorah) pozostawiło ślad w nazwie geograficznej „Jerycho”.
  3. ↑ Np. jako bóstwo opiekuńcze towarzyszące miejscowemu wojownikowi – jak na palmyreńskim reliefie kultowym Szokai syna Hairana z II w. n.e. (Sztuka Palmyry..., dz. cyt., s. 43, nr kat. 32).
  4. ↑ M. Gawlikowski, Sztuka Syrii, s. 227 ; „O ile jednak kult Bela był oficjalny i dotyczył wszystkich mieszkańców, to sanktuarium Baalszamina należało do jednego z plemion.” – tamże.
  5. ↑ Np. relief wotywny Ahyi i Jarhaia pokazuje go wśród czworga bóstw – także z boginią Arsu (Sztuka Palmyry..., dz. cyt., s. 43, nr kat. 35).

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ H.J.W. Drijvers, The Religion of Palmyra, Leiden 1976, s.13.
  2. ↑ E. Łukasiak, Ikonografia Jarhibola, dz. cyt. poniżej, fig. 19.
  3. ↑ E. Łukasiak, dz. cyt., s. 30-31.
  4. ↑ J. Teixidor, The Pantheon of Palmyra, Leiden 1979, s. 29-34.
  5. ↑ J. Wais, Problemy ikonografii Malakbela [w] „Studia Palmyreńskie” IV (1970), s. 50; 59.
  6. ↑ J. Teixidor, dz. cyt., s. 118n.
  7. ↑ C. Hopkins, The Palmyrene Gods at Dura-Europos, dz. cyt. poniżej ; por. M. Gawlikowski , dz. cyt., s. 254.
  8. ↑ E. Łukasiak, dz. cyt., s. 17-24.
  9. ↑ E. Łukasiak, dz. cyt., s. 28nn.
  10. ↑ Za K. Michałowskim (Palmyra [w] Sztuka Palmyry ze zbiorów Arabskiej Republiki Syryjskiej, Warszawa 1986, s. 19).
  11. ↑ E. Łukasiak, dz. cyt., fig. 1 i 8.
  12. ↑ Sztuka Palmyry..., dz. cyt., s. 42, nr kat. 26.
  13. ↑ C. Hopkins, dz. cyt.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Elżbieta Łukasiak, Ikonografia Jarhibola [w] „Studia Palmyreńskie” V (1974), ss. 7-44
  • H.J.W. Drijvers, The Religion of Palmyra (Iconography of religions), Leiden 1976
  • Javier Teixidor, The Pantheon of Palmyra (Études préliminaires aux religions orientales dans l'Empire romain 79), Leiden 1979
  • Michał Gawlikowski, Sztuka Syrii, Warszawa 1976
  • Sztuka Palmyry ze zbiorów Arabskiej Republiki Syryjskiej. 50 lat polskich wykopalisk na Bliskim Wschodzie [katalog wystawy w Muzeum Narodowym], Warszawa 1986
  • Clark Hopkins, The Palmyrene Gods at Dura-Europos [w] „Journal of the American Oriental Society” t. 51/2 (1931), ss. 119-137
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jarhibol&oldid=73339495”