Ośrodek Zapasowy Artylerii Lekkiej nr 9

Ośrodek Zapasowy Artylerii Lekkiej nr 9

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1939
Rozformowanie	1939
Dowódcy
Pierwszy	płk st. spocz. Michał Zdzichowski
Organizacja
Dyslokacja	garnizon Brześć
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	artyleria
Podległość	Dowództwo Okręgu Korpusu Nr IX

Ośrodek Zapasowy Artylerii Lekkiej Nr 9 – oddział artylerii Wojska Polskiego II RP z okresu kampanii wrześniowej.

Ośrodek Zapasowy Artylerii Lekkiej nr 9 nie występował w pokojowej organizacji Wojska Polskiego. Był jednostką formowaną zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” w Brześciu nad Bugiem, w II rzucie mobilizacji powszechnej. Jednostką mobilizującą był 30 pułk artylerii lekkiej.

Historia i formowanie

W ramach mobilizacji powszechnej w jej II rzucie z kadry i nadwyżek rezerwistów oraz żołnierzy młodego rocznika z marca 1939: 30 pułku artylerii lekkiej, 20 pułku artylerii lekkiej i 9 pułku artylerii lekkiej, zmobilizowano Ośrodek Zapasowy Artylerii Lekkiej nr 9. Ośrodek ten miał za zadanie przeszkolenie uzupełnień i formowanie baterii marszowych drugiej serii, dla jednostek zmobilizowanych przez 9, 20 i 30 pal.

Etat OZAL nr 9 w/g planu mobilizacyjnego przewidywał:

• dowództwa ośrodka zapasowego
• bateria gospodarcza
• 1 bateria armat typu A
• 2 bateria armat typu A
• 1 bateria haubic typu A
• 1 bateria armat typu B
• 2 bateria armat typu B
• 1 bateria haubic typu B
• bateria łączności

Dowódcą ośrodka został płk art. st. spocz. Michał Zdzichowski Zgodnie z planem ośrodek miał być formowany w oparciu o nadwyżki kadry i rezerwistów pozostałe po zmobilizowaniu pułków artylerii lekkiej i innych pododdziałów przez nich zmobilizowanych, stacjonujących na terenie Okręgu Korpusu nr IX. Sprzęt i uzbrojenie dla formowanego ośrodka było z zasobów 9, 20 i 30 pal, a także zdeponowane w Brześciu. Kadrę i rezerwistów ośrodka stanowiły Oddziały Zbierania Nadwyżek 9, 20 i 30 pal. Mobilizację ośrodka rozpoczęto od pierwszych dni września na terenie koszar 30 pal w twierdzy w Brześciu nad Bugiem. Wszystkie pułki artylerii lekkiej Okręgu Korpusu nr IX zostały zmobilizowane w ramach mobilizacji alarmowej 23 marca 1939. W pułkach po mobilizacji alarmowej z sierpnia 1939 i powszechnej z 31 sierpnia 1939, pozostały znaczne ilości nadwyżek personalnych złożone z rezerwistów i żołnierzy stanu czynnego z poboru w marcu 1939 oraz napływających rezerwistów z mobilizacji powszechnej do ośrodka. W magazynach twierdzy w Brześciu nad Bugiem przechowywano armaty i haubice grupy ćwiczebnej, częściowo o znacznym stopniu zużycia, dla OZAL nr 9. Dodatkowo w nadwyżkach z 9 pal, 20 pal i 30 pal znajdowały się armaty i haubice z grupy ćwiczebnej przewidziane do szkolenia młodego rocznika poborowych, po wyjściu macierzystych pułków na granicę zachodnią i północną.

Działania organizacyjne i bojowe OZAL nr 9

Po zakończeniu mobilizacji wszystkich przewidzianych planem oddziałów i pododdziałów, w koszarach 30 pal w cytadeli twierdzy brzeskiej pozostał Oddział Zbierania Nadwyżek 30 pal. W ramach mobilizacji powszechnej w jej II rzucie rozpoczęto mobilizację i formowanie Ośrodka Zapasowego Artylerii Lekkiej nr 9. 5 września do koszar przybyło koleją część OZN 20 pal z Prużany pod dowództwem mjr Witolda Gadomskiego. Reszta dotarła marszem pieszym 8 września. Do organizowanego Ośrodka zgłaszali się żołnierze rezerwiści mający karty powołania do koszar 30 pal, realizowano pobór koni i wozów konnych dla potrzeb Ośrodka. Wiadomo, że do OZAL nr 9 dołączyły nadwyżki III dywizjonu 9 pal z Białej Podlaskiej pod dowództwem por. Stanisława Czarkowskiego, w sile 3 podoficerów i ok. 60-80 kanonierów z 20 końmi. Nie jest pewne, czy dołączył do Ośrodka, OZN 9 pal z Siedlec w sile ok. 1000 żołnierzy pod dowództwem kpt. Ryszarda Tomasza Ługowskiego, który podjął marsz pieszy 8 lub 9 września. Z uwagi na dość duży stan zasobów osobowych, w tym żołnierzy młodego rocznika z poboru w marcu 1939, sformowano w OZAL nr 9 dwa dywizjony artylerii, każdy o składzie 2 baterii armat i 1 baterii haubic z elementami łączności i zwiadem zbliżone organizacją do dywizjonów bojowych. Brak było wystarczającej ilości taborów i kolumn amunicyjnych. W magazynach twierdzy znaleziono dodatkowo więcej dział niż przewidywał, to etat Ośrodka Zapasowego, były to częściowo mocno zużyte i o ograniczonej zdolności i sprawności technicznej działa z grupy ćwiczebnej, służące do szkolenia w działoczynach. Do OZAL nr 9 dołączono zmobilizowane wcześniej baterie marszowe 20 i 30 pal. Bateria marszowa 9 pal również maszerowała razem OZN 9 pal z Siedlec. 10 września rozkazem dowództwa OK IX podjęto organizację dwóch dywizjonów bojowych z przeznaczeniem dla dwóch zgrupowań bojowych formowanych dla obrony Brześcia i Polesia.

• improwizowany dywizjon 12 armat 75 mm wz.1897, który nazwano 49 dywizjon artylerii lekkiej pod dowództwem mjr. Stanisława Komornickiego. Dywizjon składał się z 1 i 2 baterii i dowództwa dywizjonu ze zwiadem i łącznością z żołnierzy 30 pal. Baterię haubic dywizjonu wymieniono na baterię armat z dywizjonu 20 pal. Dywizjon ten stanowił artylerię organiczną dla Zgrupowania „Brześć”.
• improwizowany dywizjon haubic 100 mm wz. 1914/19, który nazwano V dywizjon 20 pal pod dowództwem mjr. Wacława Gadomskiego, a od nocy 11/12 września dywizjonem dowodził mjr Stanisław Olechowski. Dywizjon składał się z dowództwa dywizjonu, 4 baterii haubic oraz ze zwiadu i łączności z 20 pal i 5 baterii haubic z 30 pal. Dywizjon miał stanowić artylerię organiczną Dywizji „Kobryń”. Nocą 11/12 września wymaszerował do Kobrynia.
• improwizowanej grupy artylerii (bez zaprzęgów) pozycyjnej pod dowództwem mjr. Tadeusza Dynowskiego z 2 działonami armat 75 mm wz.1897, 2 działonami haubic 100 mm wz. 1914/19, 2 działonami haubic 155 mm wz.1917. Dla obrony cytadeli w Brześciu podporządkowany mjr S. Komornickiemu jako dowódcy artylerii Grupy „Brześć”.

Po sformowaniu tych improwizowanych dywizjonów i grupy, 11 września wieczorem pozostały skład osobowy, nadwyżki koni i taboru odmaszerowały w kierunku Kobrynia i Kamienia Koszyrskiego. W trakcie marszu okrężną drogą dywizjon zapasowy 20 pal z mjr Wacławem Gadomskim na skrzyżowaniu szos Włodawa-Kobryń i Brześć-Kowel, na północ od Małoryty został zaatakowany przez podjazd niemieckiej 3 Dywizji Pancernej. Poległo ok. 20 oficerów i kanonierów, wśród nich mjr. Wacław Gadomski. Następnie pozostałość OZAL nr 9 pomaszerowała do Pińska, gdzie dostała się do sowieckiej niewoli.

49 dywizjon artylerii lekkiej w kampanii wrześniowej

Działalność bojową 49 dywizjonu artylerii lekkiej i grupy artylerii pozycyjnej mjr. Tadeusza Dynowskiego w obronie twierdzy brzeskiej opisano w odrębnym artykule.

Dywizjon V/20 pułku artylerii lekkiej w kampanii wrześniowej

W nocy 11/12 września dywizjon wymaszerował z twierdzy brzeskiej do Kobrynia, gdzie wszedł w skład Dywizji „Kobryń” pod dowództwem płk. Adama Eplera. Dywizjon po wymarszu z Brześcia składał się z dowództwa i 4 działowej baterii haubic z nadwyżek 20 pal oraz dwudziałowej baterii haubic i kolumny amunicyjnej sformowanej z nadwyżek 30 pal. Kolumna amunicyjna składała się ze 120 wozów, na których było ponad 2 jednostki ognia. Stan osobowy dywizjonu ukompletowany, uzbrojenie w broń strzelecką w całości dla obsług, reszta dozbrojona w dniach 17 i 18 września. Umundurowanie złe, głównie w drelichy, bez płaszczy, tylko z jednym kocem. Sprzęt łączności stary i zużyty w 2/3 etatu. 13 września rano po przybyciu do Zalesia koło Kobrynia baterie zajęły stanowiska do prowadzenia ognia na wprost jako artyleria przeciwpancerna. Oficerowie dywizjonu i patrole żołnierzy prowadzili punkty zborne dla żołnierzy maszerujących na wschód szosą brzeską na Kowel. 14 września w skład dywizjonu włączono baterię artylerii konnej z trzema armatami 75 mm wz.1902/26 pod dowództwem kpt. st. spocz. Eustachego Zadory-Zadoreckiego sformowaną w Ośrodku Zapasowym Artylerii Konnej nr 3. Tego dnia bateria artylerii konnej kpt. st. spocz. Eustachego Zadory-Zadoreckiego i bateria haubic por. Tadeusza Buszko, zajęły stanowiska jako artyleria ppanc., bateria haubic kpt. rez. Józefa Kaputy stanowiła artylerię ogólnego działania do ognia pośredniego. 16 września w trakcie ciężkich walk z oddziałami niemieckiej 2 DPZmot. dywizjon utracił jedną armatę z baterii konnej i jedną haubicę z baterii 5, które działały jako działa ppanc. 4 bateria prowadziła ostrzał oddziałów niemieckich w trakcie walk o folwarki Gubernia. Tego dnia wystrzeliła ok. 200 pocisków na odległość od 6 000 m do 7 000 m, ogniem z mapy i obserwowanym ok. 40 pocisków. Po odparciu natarcia oddziałów niemieckiej 2 DPZmot., wojska niemieckie rozpoczęły odwrót na zachód z uwagi na wkroczenie wojsk sowieckich w granicę II RP. V Dywizjon wraz Dywizją „Kobryń” wycofały się do lasów w rejonie Dywina. 19 września dywizjon osiągnął Borki. Nocą 19/20 dywizjon maszerował szosą Brześć-Kowel, w kierunku Kowla. 21 września we wsi Górniki uzupełniono uprząż z baterii OZAL nr 4 i uzyskano pełną sprawność transportową. Następnie poprzez okolice Ratna osiągnięto 22 września Piaseczno, gdzie towarzysząca piechota stoczyła walkę z dużą grupą dywersantów ukraińskich. 24 września dotarł V/20 pal do Krymna, a 25 września do Ratna. 26 września dywizjon osiągnął Piszczę, podczas marszu wydzielano do maszerujących batalionów piechoty 60 Dywizji Piechoty „Kobryń” jako straż przednią lub tylną w charakterze bezpośredniego wsparcia, plutony lub działony artylerii. Z dywizjonu wyłączono baterię artylerii konnej z OZAK nr 3 i przydzielono do Podlaskiej Brygady Kawalerii. 27 września rano dywizjon przekroczył Bug w bród w okolicach Włodawy. 28 września dywizjon zajął stanowiska w rejonie szosy do Lublina. 29 września w rejonie Puchowej Góry V dywizjon był ostrzelany przez eskadrę samolotów sowieckich. Po marszu w rejon lasu majątku Milanów w nocy 29/30 września, po dotarciu w ten rejon 4 bateria oddaje trzy strzały do podchodzących wojsk sowieckich. Rano 1 października dywizjon prowadzi marsz do wsi Krasew, na zachód od szosy Radzyń-Kock, gdzie odpoczywał. W skład dywizjonu włączono baterię złożoną z armat 75 mm bez przyrządów celowniczych, pod dowództwem kpt. rez. Rafała Ekielskiego. Nocą 2/3 października nastąpiło przegrupowanie dywizjonu do rejonu Horodzieżki, tam zajęto stanowiska ogniowe. 4 października nastąpiło przekazanie jednej haubicy z 4 baterii do 5 baterii. Nocą 4/5 października V dywizjon zajął stanowiska w pobliżu gajówki Ofiara, na północ od wsi Lipiny i Woli Gułowskiej. Cały dzień 5 października dywizjon prowadził ostrzał oddziałów niemieckich. 4 bateria z rejonu leśniczówki Krzywda, a 5 bateria z rejonu Lipin. 5 bateria wspierała 184 pułk piechoty, 4 bateria pozostałe pułki dywizji z zakrytych stanowisk ogniowych. Bateria armat 75 mm jako artyleria piechoty i ppanc umiejscowiona była wśród nacierających pułków. Strzelania prowadziła metodą „celując, po lufie”. Wieczorem ok. godz. 21.00 V dywizjon zaprzestał ostrzału, po wyczerpaniu niemal całej amunicji. Skoncentrował się w rejonie gajówki w Krzywdzie, gdzie został ostrzelany przez artylerię niemiecką i poniósł straty osobowe. 6 października dywizjon złożył broń w Woli Gułowskiej.

Obsada personalna

• Dowódca OZAL nr 9 - płk st. spocz. Michał Zdzichowski

• dowódca dywizjonu 20 pal - mjr. Wacław Gadomski (do + 15 IX 1939)

• dowódca dywizjonu 30 pal - ppłk Stefan Wierzbicki

Oddziały bojowe wydzielone z OZAL nr 9

49 dywizjon artylerii lekkiej

• dowódca dywizjonu – mjr Stanisław II Komornicki (ur. 26 VIII 1898)
• oficer zwiadowczy – ppor. Jan Sztejnbis
• oficer łączności – por. rez. Paweł Durko
• oficer płatnik - ppor. rez. Henryk Kwiatkowski
• dowódca 1 baterii – kpt. art. Arseni Mielniczuk
  • dowódca I plutonu - ppor. rez. lekarz Jerzy Żelichowski
  • dowódca II plutonu - ppor. rez. art. Andrzej Błeszczyński
• dowódca 2 baterii – kpt. rez. Marian Westfalewicz
  • oficer ogniowy – ppor. Antoni Witold Lipiński
  • dowódca plutonu – ppor. rez. mgr Józef Roszkowski (poległ 14 IX)
• dowódca 3 baterii – kpt. Tadeusz Janiszewski
  • oficer ogniowy – por. Piotr Lebiedzki

dywizjon V/20 pułku artylerii lekkiej

• dowódca dywizjonu - mjr. Stanisław Olechowski, kpt. rez. Ludwik Łoś
• oficer zwiadowczy - ppor. Mikołaj Hałaczkiewicz (do 15 IX)
• oficer obserwacyjny - ppor. rez. Mieczysław Dębski
• dowódca 4 baterii haubic (20 pal) - por. Józef Głowacz, kpt. rez. Józef Kaputa (do 17 IX), por. rez. Stanisław Bańka (do 29 IX), por. Piotr Lebiedzki (do 3 X), kpt. Tadeusz Jabłoński (od 4 X)
  • oficer ogniowy - ppor. Mikołaj Hałaczkiewicz
  • dowódca I plutonu - ppor. rez. Stefan Grablis
  • dowódca II plutonu - ppor. rez. Tadeusz Goethel
• dowódca 5 baterii haubic (30 pal) - por. Tadeusz Buszko
• oficer ogniowy - ppor. Kazimierz Wagner
  • dowódca I plutonu - ppor. rez. Eugeniusz Boboli
  • dowódca II plutonu - ppor. rez. Stanisław Landau
• dowódca kolumny amunicyjnej (30 pal) - por. st. spocz. Józef Zieliński
• dowódca baterii artylerii konnej (z OZAK nr 3)(do 26IX) - kpt. st. spocz. Eustachy Zadora-Zadorecki
  • dowódcy działonów - ppor. rez. Juliusz Pollack, ppor. rez. Konstanty Achmatowicz, ppor. rez. Piotr Tucewicz, ppor. rez. Andrzej Umiastowski.
• dowódca baterii armat 75 mm (bez przyrządów celowniczych) (od 28 IX) - kpt. rez. Rafał Ekielski

grupa/bateria artylerii pozycyjnej(6 dział bez zaprzęgów) - mjr Tadeusz Dynowski

• dowódca plutonu haubic 100 mm - ogn. Trofim Tarasiewicz
• dowódca plutonu haubic 155 mm - por. Bronisław Adamski

Bibliografia

• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Piotr Zarzycki: 9 pułk artylerii lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 68. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1996. ISBN 83-87103-00-4.
• Stanisław Jaskulski: 30 Poleski Pułk Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 105. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1997. ISBN 83-87103-41-1.
• Przemysław Dymek: 20 Pułk Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 133. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2021. ISBN 978-83-66508-16-3.
• Andrzej Wesołowski (red.): SGO „Polesie” w dokumentach i wspomnieniach cz.2 Służby, Obrona Brześcia, Dywizja „Kobryń” (dowództwo). Warszawa: Centralne Archiwum Wojskowe im. mjr. Bolesława Waligóry, Wydawnictwo Tetragon, 2014. ISBN 978-83-63374-27-3.
• Andrzej Wesołowski(red.): SGO "Polesie" w dokumentach i wspomnieniach cz.3 Dywizja "Kobryń". Warszawa: Centralne Archiwum Wojskowe im. mjr. Bolesława Waligóry, Wydawnictwo Tetragon, 2014. ISBN 978-83-64475-12-2.
• Jan Wróblewski: Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1989. ISBN 83-11-07659-6.