Poezja ziemiańska
Poezja ziemiańska – nurt w poezji polskiej XVI i XVII wieku, charakteryzujący się pochwałą życia ziemiańskiego, przeciwstawianego życiu dworskiemu[1][2], miejskiemu, żołnierskiemu itp.[2] Poezja ziemiańska wzorowana była głównie na Epodzie II Horacego (inc. Beatus ille, qui procul negotiis)[3][4]. Wśród stałych nawiązań do tego utworu znajdują się motywy widoku na powracające bydło, żony-gospodyni oraz odpoczynku w cieniu drzew[5].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Wzrost znaczenia ziemiaństwa miał wpływ na rozwój literatury w języku polskim[6]. Początkowo literatura ziemiańska pisana była prozą[7]. Stanisław Kot datował poezję ziemiańską od powstania anonimowej Pieśni (inc. Spokojny kąt komu Bóg dał i myśl spokojną)[8] napisanej prawdopodobnie między 1548 a 1555[9]. Pieśń oparta została na Epodzie II, podobnie jak późniejsze parafrazy utworu Horacego, m.in. Panna XII z Pieśni świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego[10], którego Stanisław Windakiewicz uznał za twórcę poezji ziemiańskiej[11].
Poezja tworzona była przez właścicieli ziemskich jako twórcza rozrywka[12]. Jacek Ojrzyński i Andrzej Stroynowski podawali w wątpliwość podzielanie ideałów poezji ziemiańskiej przez polską szlachtę[13].
Obok liryków wzorowanych, na twórczości Kochanowskiego, m.in. Wieśniaku Andrzeja Zbylitowskiego (zdaniem Widankiewicza[14])[5][15][16] czy Zabawach orackich Stanisława Słupskiego[5], bezpośrednio do Horacego nawiązywały utwory takie jak Żywot ziemiański Stanisława Mińskiego, Pieśń ad imitationem Horatiuszowej ody: „Beatus ille, qui procul negotiis” Daniela Naborowskiego, Ode Horatiana Samuela Twardowskiego, Żywot ziemiański Jana Libickiego[10] oraz Prawdziwa szczęśliwość Wespazjana Kochowskiego[17].
Nurt ziemiański rozwinął się w epoce baroku, wyrażając sarmackie niepokoje związane z obcymi najazdami oraz obawy o ograniczenie wolności szlacheckiej[18] ugruntowanej w okresie powstawiania pierwszych utworów tego nurtu[9]. Te obawy miały szczególne znaczenie w kontekście wzrostu wpływów magnaterii[19].
Do ideałów poetów ziemiańskich nawiązał Adam Mickiewicz w swoim debiutanckich wierszu Zima miejska[20].
Badania literackie[edytuj | edytuj kod]
Poezja ziemiańska określana była przez literaturoznawców jako element ideologii polskiej szlachty, ujmowana jako wyidealizowana pochwała życia na wsi[2]. Interpretowana była również, w kontekście pokrewieństwa z sielanką, jako nawiązanie do tradycji antycznych, w tym mitu arkadyjskiego. Jednocześnie zwracana była uwaga na jej związki z obrazem świata epoki renesansu[21].
Anna Krzewińska postulowała uznanie pieśni ziemiańskiej za osobnego gatunku literatury staropolskiej[22]. Windakiewicz określił mianem poezji ziemiańskiej całość poezji staropolskiej, która w jego ocenie oparta została na „idei ziemiańskiej”[2].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ red. Żurawski 2008 ↓, s. 257.
- ↑ a b c d Karpiński 1983 ↓, s. 5.
- ↑ Karpiński 1983 ↓, s. 6, 16.
- ↑ Hernas 2002 ↓, s. 92–93.
- ↑ a b c Karpiński 1983 ↓, s. 16.
- ↑ Windakiewicz 1938 ↓, s. 29.
- ↑ Windakiewicz 1938 ↓, s. 30.
- ↑ Karpiński 1983 ↓, s. 7.
- ↑ a b Karpiński 1983 ↓, s. 8.
- ↑ a b Karpiński 1983 ↓, s. 15.
- ↑ Windakiewicz 1938 ↓, s. 52.
- ↑ Urban-Godziek 2009 ↓, s. 426, 448.
- ↑ Ojrzyński i Stroynowski 1981 ↓, s. 316–317.
- ↑ Kochan 2015 ↓, s. 191.
- ↑ red. Krzyżanowski, Hernas 1991 ↓, s. 594.
- ↑ Windakiewicz 1938 ↓, s. 95.
- ↑ Karpiński 1983 ↓, s. 15–16.
- ↑ red. Ewa Kosowska 1995 ↓, s. 17–18.
- ↑ Karpiński 1983 ↓, s. 10.
- ↑ Dopart 2021 ↓, s. 121–122.
- ↑ Karpiński 1983 ↓, s. 6.
- ↑ red. Ewa Kosowska 1995 ↓, s. 18.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Adam Karpiński: Staropolska poezja ideałów ziemiańskich: próba przekroju. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1983, seria: Studia Staropolskie, t. 49. ISBN 83-04-01244-8.
- Czesław Hernas: Barok. Wyd. 8. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, seria: Wielka Historia Literatury Polskiej. ISBN 83-01-12262-5.
- Polska kultura ziemiańska: szkice i rozprawy. red. Ewa Kosowska. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1995, seria: Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, nr 1538. ISBN 83-226-0648-6.
- Stanisław Windakiewicz: Poezja ziemiańska. Kraków: Gebethner i Wolff, 1938. OCLC 837262917.
- Anna Kochan. „Wieśniak” odnaleziony: uwagi o edycjach utworu Andrzeja Zbylitowskiego. „Pamiętnik Literacki”. 106 (1), s. 191–197, 2015. ISSN 0031-0514.
- Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny. red. Julian Krzyżanowski, Czesław Hernas. Wyd. 8. T. II: N–Ż. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991. ISBN 83-01-05369-0.
- Grażyna Urban-Godziek: Homo bucolicus. Wzorce człowieczeństwa w europejskiej poezji pastoralnej i ich polskie realizacje w XVI i XVII wieku. W: Humanizm: historie pojęcia. red. Andrzej Borowski. Wydawnictwo Neriton, 2009, s. 417–454, seria: Humanizm. Syntezy, t. 2. ISBN 978-83-7543-117-9.
- Bogusław Dopart: Mickiewicz w szkole klasycznej?. W: Debiuty Mickiewicza, debiuty romantyków. Studia w 200. rocznicę debiutu wieszcza: 1818–2018. red. Jarosław Ławski, Łukasz Zabielski. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 2021, s. 111–126. ISBN 978-83-7676-327-9.
- Jacek Ojrzyński, Andrzej Stroynowski. W sprawie kultury szlacheckiej. „Przegląd Historyczny”. 72 (2), s. 315–320, 1981.
- Renesans. red. Sławomir Żurawski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, seria: Epoki literackie, t. 3. ISBN 978-83-01-15503-2.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Stanisław Łempicki. Stanisław Windakiewicz: Poezja ziemiańska, Kraków 1938, stron 260. „Pamiętnik Literacki”. 35 (1/4), s. 298–303, 1938. (recenzja)