Portal:Poznań/Gwara poznańska
Gwara języka polskiego charakterystyczna dla mieszkańców Poznania i pośrednio całej Wielkopolski, ale z pominięciem niektórych elementów, typowa również dla mieszkańców wszystkich ziem byłego zaboru pruskiego. Zawiera słownictwo bogate w zapożyczenia z języka niemieckiego. Fonetycznie spokrewniona z gwarą krakowską.
Cechy dialektu[edytuj | edytuj kod]
Charakterystyczne cechy wymowy w gwarze poznańskiej (charakterystyczne, poza ostatnim, dla jej formy literackiej oddającej stan z przełomu XIX i XX wieku; opisane w kontraście do standardowej polszczyzny):
- charakterystyczne podwyższenie melodii, tzw. zaśpiew, zwykle na końcu zdania, z wydłużeniem ostatniej sylaby, np. do widzeniaa, gdzie a wymawiane jest wyraźnie wyżej
- wtrącenie tej, czyli wołacza ty, jednak często występuje także jako zakończenie zdania, np. Tej, co ty robisz?, Przestań to robić, tej.
- wymowa o jako kontynuanta dawnego a pochylonego, np.: kolejorz, chłopok
- wymowa ó zamiast o, np.: cóś, doktór
- prelabializacja ło, łe, ły w miejscu o lub ó, np.: łoko, łyn, młost. Może to spowodować bardzo silne zniekształcenie: płet stołym czy łodejdź łobuzie łod łokna, bo cię łobleje bez łeb łodom łod łogórków
- wymowa ły zamiast ło i łó, np.: łyszko
- wymowa y zamiast e – mlyko, chlyb
- wymowa yj lub ij zamiast końcówki -ej, np.: gorzyj, lepij
- wymowa ej zamiast aj, np.: dej, trzymej
- wymowa oł zamiast eł, np.: diaboł
- wymowa u zamiast ół, uł lub łu, np.: na du, dugi, suchej
- wymowa uł zamiast ił lub ył, np.: kupiuł, buł
- wymowa końcówki -om zamiast -ą, np.: jakom, pałkom
- udźwięcznienia międzywyrazowe, czyli dźwięczna wymowa ostatniej spółgłoski w wyrazie, gdy wyraz następny zaczyna się od samogłoski lub spółgłoską l, ł, m, n, ń, r, np.: krug otfrunoł, schyłeg nocy, mozd Rocha (most Rocha)
- wymowa dźwięczna w po głoskach bezdźwięcznych (brak wymowy kwas jako kfas)
- miękka wymowa niektórych wyrazów typu: drzaźnić, dźwi, śpilka
- zmiany pojedynczych spółgłosek w grupach spółgłoskowych np.: krzest, ślizgi letki
- stosunkowo liczne uproszczenia (najczęściej strz, trz i drż do szcz, cz i dż) np.: czy (trzy), szczała, baży (bardziej), poedział (powiedział)
- w niektórych wyrazach zamiana ń na j, np.: gnieźniejski
- przyrostki zdrabniające -ik, -yszek, np.: wózik (wózek), kamyszek
- zmiana rodzaju np.: por – pora, zapałka – zapałek, magiel – magla
- zmiana końcówek w pewnych rzeczownikach:
- niektóre rzeczowniki rodzaju żeńskiego zmieniają w dopełniaczu końcówkę z -ę na -ą, np.: lekcją
- mianownik liczby mnogiej wesoła (wesela), a w liczbie mnogiej dopełniacz tych wesół (tych wesel)
- w odmianie przymiotnikowej form męskoosobowych zamiana końcówki -y na -i, np.: dobzi, dzici
- w dopełniaczu liczby mnogiej końcówka -ów występuje również w rodzaju żeńskim np.: myszów, wsiów
- zmiana miejscownika nazw niektórych krajów np.: do Prusiech, z Węgrzech, do Włoszech
- końcówka narzędnika ujednolicana do -ami, np.: dzieciami, ludziami
- celownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego zakończony na -ewi, zamiast -owi, np.: wujewi
- niestandardowy dobór niektórych zaimków np.: te słońce
- zmiany w wymowie czasowników:
- zmiany w formie niektórych bezokoliczników np.: ućknąć (uciec), stojeć (stać)
- zmiany we wzorze odmiany np.: bierę – bieremy – bierą (biorę – bierzemy – biorą)
- końcówka -imy zamiast -iśmy w czasownikach, np. widzielimy, bylimy, mielimy
- końcówka -ym zamiast -em w czasownikach, np. widziołym, byłym, miołym (widziałem, byłem, miałem)
- odmiana czasowników przez "żem" w czasie przeszłym, np. [ja] żem widział(widziałem), [ty] żeś widział (widziałeś), [ja] widziałżem (widziałem), [ty] widziałżeś (widziałeś)
- zmiany w tworzeniu czasu przeszłego np.: szłem), poszłem
- zmiany w tworzeniu imiesłowów biernych np.: ukradzone, zamiecone
- zmienione formy przysłówków np.: skędy (skąd)
- podwajanie niektórych przyimków: zez domu, wew domu
- niemiecki wzór wymowy:
- litera s w zapożyczeniach wymawiana jako z, np.: senzacja, uniwerzytet
- niemiecka wymowa sąsiadujących samogłosek eu i ea, np.: Ojropa, idejał
- obok licznych niemieckich zapożyczeń np.: kista (skrzynia niem. Kiste) pojawiają się kalki czyli dosłowne tłumaczenia np. szkolnica (uczennica niem. Schülerin) czasem nawet całych zdań np.: on jest 20 lat stary (on ma 20 lat niem. er ist 20 Jahre alt), to mi się dobrze/źle podoba (to mi się podoba/nie podoba, niem. das gefällt mir gut/schlecht)
- obecnie już rzadszy niemiecki szyk zdania np.: maszyna do chleba krajania (maszyna do krojenia chleba), to jest ale źle (niem. das ist aber schlecht)
- nie należące do kanonu literackiego gwary, lecz po II wojnie światowej typowe i bardzo rozpowszechnione w gwarze poznańskiej jest dodawanie we wszelkiego rodzaju wypowiedziach słowa nie, nawet w zdaniach twierdzących, – np. zdanie Ładna jest ta dziewczyna, nie? nie jest wcale ani pytające, ani zaprzeczające.