Purpurek ognisty
| Pericrocotus flammeus[1] | |||
| (J. R. Forster, 1781) | |||
.jpg) Samiec. Mandagadde Bird Sanctuary, Karnataka, Indie | |||
 Samica. Sri Lanka | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
purpurek ognisty | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
Purpurek ognisty (Pericrocotus flammeus) – gatunek ptaka z rodziny liszkojadów (Campephagidae). Występuje w Azji Południowej i Azji Południowo-Wschodniej. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Taksonomia[edytuj | edytuj kod]
Po raz pierwszy gatunek opisał Johann Reinhold Forster w 1781. Miejsce pozyskania holotypu nie zostało wskazane[3], współcześnie jako miejsce typowe podawana jest Sri Lanka[4]. Autor nadał nowemu gatunkowi nazwę Muscicapa flammea[3].
Obecnie (2021) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) umieszcza purpurka ognistego w rodzaju Pericrocotus[5], tak też jest powszechnie klasyfikowany[6][7][4][8]. Kwestię szczególnie sporną stanowi liczba podgatunków oraz uwzględnianie lub wyłączanie do osobnego gatunku P. (f.) speciosus[6][7][4], purpurka szkarłatnego[9]. IOC uznaje go za osobny gatunek[5], podobnie jak autorzy Clements Checklist of Birds of the World (sierpień 2019)[7]. Do purpurka ognistego włączają go autorzy HBW[4], listy ptaków świata opracowywanej we współpracy BirdLife International z autorami HBW (5. wersja online: grudzień 2020)[6], Howard and Moore Complete Checklist (2014; dalej: H&M...)[8], Kompletnej listy ptaków świata (sierpień 2021)[9].
Podział purpurka ognistego na podgatunki jest skomplikowany i niedostatecznie opisany, wymaga rewizji przez współczesnych autorów. W Azji Południowo-Wschodniej obserwowano wiele form pośrednich[4]. Poniżej przedstawiono ich listę w kolejności takiej, jak to robi IOC[5]:
- purpurek ognisty[9], P. s. flammeus (J.R. Forster, 1781) – podgatunek nominatywny
- grupa siebersi/exul[7]
- P. s. siebersi Rensch, 1928
- purpurek samotny[9], P. s. exul Wallace, 1864
- grupa speciosus[7]
- P. s. andamanensis Beavan, 1867
- P. s. minythomelas Oberholser, 1912
- P. s. modiglianii Salvadori, 1892
- purpurek szkarłatny[9], P. s. speciosus (Latham, 1790) – bywa uznawany za odrębny gatunek na podstawie obecności w upierzeniu głębokiej szkarłatnej barwy. W takim ujęciu za jego podgatunki uznać można przynajmniej P. s. fraterculus, P. s. andamanensis i P. s. semiruber[4];
- P. s. fraterculus Swinhoe, 1870 – obejmuje również P. s. elegans, którego odrębność uznawana jest przez Clements... (2019)[7]. H&M... (2014) włącza ten takson do P. s. fraterculus, inaczej niż w poprzednich wydaniach. Ich nazwy zsynonimizował Deignan (1946). Później zmodyfikował tę klasyfikację Ripley (1961), który ptaki z Sadiya (Asam), a tym samym i P. s. elegans, włączył do zakresu nazw i zasięgu występowania P. (s.) speciosus[8];
- P. s. fohkiensis Buturlin, 1910
- P. s. semiruber Whistler & Kinnear, 1933 – obejmuje proponowany podgatunek P. s. suchitrae, którego przedstawicieli nie da się jednak odróżnić od P. s. semiruber[4];
- P. s. flammifer Hume, 1875
- P. s. xanthogaster (Raffles, 1822)
- P. s. insulanus Deignan, 1946
- grupa novus/leytensis[7]
- P. s. novus McGregor, 1904
- P. s. leytensis Steere, 1890 – tu najprawdopdoobniej należą osobniki zamieszkujące filipińską wyspę Bohol, których pozycja jest niejasna[4]
- grupa marchesae[7]
- P. s. johnstoniae Ogilvie-Grant, 1905
- P. s. gonzalesi Ripley & Rabor, 1961
- P. s. nigroluteus Parkes, 1981 – opisany już kilka lat wcześniej jako P. s. neglectus Parkes, 1974, ale pierwszeństwo miała już nazwa Pericrocotus neglectus Hume, 1877[8];
- P. s. marchesae Guillemard, 1885
Filogeneza[edytuj | edytuj kod]
Filogenetyka purpurków i jej znaczenie były przedmiotem zainteresowania Jønsson et al. (2009). Jedną z dobrze udokumentowanych relacji była ta łącząca purpurka ognistego i „szare purpurki”. Do „szarych purpurków”, które stanowią grupę siostrzaną wobec P. flammeus, należą trzy gatunki: purpurek białoczelny (P. divaricatus) oraz para gatunków siostrzanych, purpurek brązoworzytny (P. cantonensis) i różowy (P. roseus). Poniżej przedstawiono uproszczony kladogram; zaznaczono na nim też purpurka japońskiego (P. tegimae), który mimo przebadania tylko jednego okazu okazał się reprezentować odrębną linię rozwojową i prawdopodobnie odrębny gatunek[10]:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Według Jønsson et al. (2016) linia rozwojowa P. flammeus+P. (f.) speciosus oddzieliła się około 5,2 mln lat temu, a podział na te dwa taksony (jeśli uznać purpurka szkarłatnego za odrębny gatunek) nastąpił blisko 0,59 mln lat temu[11]. Według wyników Marki et al. (2015) zdarzenia te nastąpiły około 5,2 mln lat temu i 0,643 mln lat temu[12]. Price et al. (2014) uwzględnili jedynie P. (f.) speciosus, którego linia rozwojowa wyodrębniła się blisko 5,8 mln lat temu, a grupę siostrzaną ma stanowić klad P. brevirostris+P. ethologus[13]. Jetz et al. (2012) uzyskali podobny rezultat, co Jønsson et al. (2009): cztery gatunki „szarych purpurków” jako grupa siostrzana wobec purpurka ognistego, który oddzielił się od reszty koło 6,3 mln lat temu[14].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Długość ciała wynosi 17–22 cm, masa ciała – 19–24,5 g. Purpurek ognisty to mocno zbudowany przedstawiciel rodziny z dużym dziobem i stosunkowo szerokim ogonem[4]. Poniżej przedstawiono wymiary szczegółowe dla przedstawicieli nieokreślonych podgatunków z Półwyspu Malajskiego[15]:
| n | Dł. skrzydła | Dł. ogona | Dł. dzioba | Dł. skoku | |
|---|---|---|---|---|---|
| samce | 53 | 81–93 | 68,5–84,4 | 15,1–18,2 | 14,1–16,9 |
| samice | 39 | 82–89 | 70,0–82,5 | 14,8–17,4 | 14,9–16,4 |
Dalszy opis dotyczy samców podgatunku nominatywnego, o ile nie zaznaczono inaczej. Głowa, broda, gardło, płaszcz i górna część grzbietu są połyskująco niebieskoczarne. Dolną część grzbietu, kuper i pokrywy nadogonowe wyróżnia płomienisty pomarańczowoczerwony kolor. Skrzydła z wierzchu czarne. Na ich tle wyróżniają się pokrywy skrzydłowe większe o szerokich pomarańczowoczerwonych końcówkach, lotki z szerokim płomienistym pasem u nasady oraz trzy najbardziej wewnętrzne lotki II rzędu z czerwoną plamką lub kreską przed końcem chorągiewek zewnętrznych. Sterówki są czarne, kontrastują z nimi jedynie pomarańczowoczerwone końcówki – najwęższe u środkowej pary, poszerzające się na coraz bardziej zewnętrznych parach. Spód ciała jaskrawy, pomarańczowoczerwony. Nogawice czarne. Pokrywy podskrzydłowe jaskrawożółte. Tęczówka ciemnobrązowe. Dziób i nogi czarniawe. Samce purpurków ognistych od innych purpurków można odróżnić dzięki czerwonym plamkom przed końcem lotek III rzędu i wewnętrznych II rzędu[4].
U samic czoło i szeroki pasek nad kantarkiem są jaskrawożółte. Obszar od ciemienia po grzbiet oraz pokrywy skrzydłowe mają barwę od popielatej po szarą z oliwkowym nalotem. Dolna część grzbietu, kuper oraz pokrywy nadogonowe zielonkawożółte. Lotki i sterówki czarniawe. Płomienista barwa samców w tych samych partiach ciała u samic zastąpiona jest żółcią; spód ciała cały jaskrawożółty. Osobniki młodociane przypominają samice, jednak obszar od ciemienia do płaszcza pokrywa u nich żółtawy wzór podobny do łusek, a boki piersi i tułowia – szary. Ponadto ich pokrywy skrzydłowe i lotki III rzędu mają szerokie żółte końcówki, przywodzące na myśl wzór na wewnętrznych lotkach II i na lotkach III rzędu u dorosłych osobników. Osobniki, które niemal już uzyskały szatę ostateczną, podobne są do samic, jednakże samce cechuje bardziej pomarańczowy odcień zazwyczaj żółtych obszarów[4].
Przedstawiciele poszczególnych podgatunków różnią się głównie rozmiarami ciała, odcieniem czerwieni na spodzie ciała samców i żółci u samic oraz zasięgiem jaskrawej barwy na środkowych sterówkach i skrzydłach[4], na przykład liczbą lotek I rzędu (w przypadku podgatunków występujących w Indiach: pierwsze 2 lub pierwsze 3) bez czerwieni na chorągiewkach zewnętrznych[16].
Podgatunki i zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]
Purpurki ogniste występują w Azji Południowej i Azji Południowo-Wschodniej na obszarze blisko 19,3 mln km²[17]. Zasięg ich występowania rozpościera się od podnóży Himalajów na wschód od Kaszmiru przez wyżyny północno-wschodniego subkontynentu indyjskiego, Ghaty Zachodnie po Sri Lankę i Andamany. Dalej ciągnie się po południowo-wschodni Tybet, Chiny na południe od linii Junnan-Hunan-Fujian (w tym Hajnan). Obejmuje również Azję Południowo-Wschodnią aż po Półwysep Indochiński, Sumatrę i jej satelitarne wyspy na wschód po wyspę Belitung, Borneo, Jawę, Bali, Lombok oraz Filipiny (oprócz wysp wchodzących w skład prowincji Palawan)[15].
Poniżej przedstawiono podgatunki w kolejności takiej, jaką prezentuje IOC[5] wraz z ich zasięgiem występowania.
- P. s. flammeus (J.R. Forster, 1781) – zachodnie i południowe Indie oraz Sri Lanka[4]. W Indiach ich zasięg ciągnie się od okolic rzeki Tapti w stanie Gudźarat na południe przez zachodnią Maharasztrę, dystrykt Mysore i zachodni stan Tamilnadu po Keralę oraz na wschód po wzgórza Shevaroy Hills[16],
- P. s. siebersi Rensch, 1928 – Jawa i Bali[4],
- P. s. exul Wallace, 1864 – wyspa Lombok (zachodnie Małe Wyspy Sundajskie) u wybrzeża Bali[5][4],
- P. s. andamanensis Beavan, 1867 – Andamany[4],
- P. s. minythomelas Oberholser, 1912 – Simeulue, nieopodal północno-zachodniego wybrzeża Sumatry[4],
- P. s. modiglianii Salvadori, 1892 – Enggano, u południowo-zachodniego wybrzeża Sumatry[4],
- P. s. speciosus (Latham, 1790) – Himalaje od Dżammu i Kaszmiru na wschód przez Nepal i Bhutan[16] po południowe Chiny (południowo-wschodni Tybet)[4],
- P. s. fraterculus Swinhoe, 1870 – północno-wschodnie Indie (wzgórza Asamu na południe od Brahmaputry), północna Mjanma, południowe Chiny (Junnan, Hajnan) i północny Półwysep Indochiński[4],
- P. s. fohkiensis Buturlin, 1910 – południowo-wschodnie Chiny (od Kuejczou na wschód po Fujian oraz na południe po Kuangsi i Guangdong)[4],
- P. s. semiruber Whistler & Kinnear, 1933 – obszar od środkowo-wschodnich Indii, południowej Mjanmy i Tajlandii na wschód po środkowy i południowy Półwysep Indochiński[4],
- P. s. flammifer Hume, 1875 – południowo-zachodnia i południowa Tajlandia oraz północna i wschodnia Malezja[4],
- P. s. xanthogaster (Raffles, 1822) – zachodnia i południowa Malezja oraz Sumatra, a także wyspy u jej wschodniego wybrzeża[4],
- P. s. insulanus Deignan, 1946 – Borneo[4],
- P. s. novus McGregor, 1904 – Luzon i Negros (północne i środkowe Filipiny)[4],
- P. s. leytensis Steere, 1890 – Samar, Leyte i Bohol (środkowo-wschodnie Filipiny)[4],
- P. s. johnstoniae Ogilvie-Grant, 1905 – Apo (południowo-wschodnia wyspa Mindanao w południowych Filipinach)[4],
- P. s. gonzalesi Ripley & Rabor, 1961 – północna i wschodnia część Mindanao[4],
- P. s. nigroluteus Parkes, 1981 – południowo-środkowa część Mindanao[4],
- P. s. marchesae Guillemard, 1885 – wyspa Jolo w Archipelagu Sulu[4].
Ekologia i zachowanie[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Środowiskiem życia purpurków ognistych są lasy deszczowe, lasy częściowo wiecznie zielone oraz z drzewami zrzucającymi liście, a prócz tego – lasy porastające torfowiska (ang. peatswamp forest). Pojawiają się również w sadach. W lasach zmienionych działalnością człowieka wymagają dużych połaci terenu z wysokimi drzewami, unikają niskiej roślinności wtórnej. Występują na wzgórzach lub obszarach górskich do 2100 m n.p.m.[4]; przykładowo w Nepalu stwierdzano je między 150 a 2000 m n.p.m.[18], chociaż inne źródło mówi nawet o 2700 m n.p.m. W Indiach gniazdują od 900 m n.p.m. wzwyż. Na Sri Lance pojawiają się do 1200 m n.p.m.[16] Na Półwyspie Malajskim odnotowywane do 915 m n.p.m. Purpurki ogniste prowadzą głównie osiadły tryb życia. Podejmują czasami wędrówki wysokościowe. W Himalajach podczas zimy przebywają na niższych niż zazwyczaj wysokościach; gniazdują do 1800 m n.p.m. lub wyżej. Przedstawiciele P. s. fraterculus poza sezonem lęgowym docierają do północno-wschodniej Tajlandii[4].
Poza sezonem lęgowym purpurki ogniste przebywają w grupach złożonych z najwyżej 20 osobników, często razem z ptakami innych gatunków. Żerują bardzo aktywnie, nieustannie przeskakując wśród roślinności[16]. Purpurki ogniste żywią się głównie owadami, w tym gąsienicami (Lepidoptera), prostoskrzydłymi (Orthoptera) i piewikowatymi (cykadami; Cicadidae). Zjadają również pajęczaki (Arachnida). Żerują wśród roślinności, również w koronach drzew. Odwiedzają uprawy fig, prawdopodobnie zainteresowane owadami przyciąganymi przez owoce[4]; są to między innymi Ficus sumatrana i F. concinna[15]. Swą zdobycz zbierają z listowia lub dopadają tę spłoszoną; „zawisają” też przy kwiatach[4].
Lęgi[edytuj | edytuj kod]
Lęgi w Himalajach trwają od kwietnia do czerwca, w Indiach – w lutym i od czerwca do października, na Sri Lance – od lutego do maja i od sierpnia do września (drugi lęg), w Azji Południowo-Wschodniej – od czerwca do lipca, a na Lombok i Filipinach – od marca do kwietnia[4].
Gniazdo kształtem przypomina czarkę. Budulec stanowią porosty splecione pajęczyną i poprzetykane korą[4], a wyściółkę – żyłki liściowe[16]. Umieszczone jest na poziomo zorientowanym rozwidleniu gałęzi, od 6 do 20 m nad ziemią[4], na przykład na durianie (Durio). Wymiary gniazda nie były dokładnie znane jeszcze co najmniej w 2010, średnica zewnętrzna wydaje się jednak stanowić blisko połowę długości ciała wysiadującego ptaka. Obserwowano prawdopodobnie gniazdowanie kooperatywne, kiedy w budowie gniazda pomagały osobniki młodociane; razem zajmowało się tym blisko 10 osobników. Obserwowano jednak także i parę budującą gniazdo[15].
W zniesieniu znajdują się 2 lub 3 jaja. Skorupka ma barwę niebieskozieloną, a te jasne tło pokrywają żółtobrązowe, lawendowe i szare plamki. Przybliżone wymiary jaj ptaków podgatunku nominatywnego – 23 na 17 mm, P. s. fraterculus – 23 na 14,3–15,8 mm, P.s. speciosus – średnio 22,4 na 16,8 mm (n=13)[16]. Wysiaduje wyłącznie samica, a młodymi opiekują się obydwa ptaki z pary. Czas wysiadywania pozostawał nieznany co najmniej do 2005, podobnie jak czas potrzebny do pełnego opierzenia[4][16]. Gdy młodym zagraża niebezpieczeństwo, na przykład ze strony srokówek (Dendrocitta), ich rodzice zaczynają szaleńczo trzepocząc przelatywać z gałęzi na gałąź, a przy tym rozpaczliwie skrzecząc, jakby były ranne. Obserwowano nawet, jak samiec z nastroszonymi piórami sfrunął na ziemię dla spotęgowania wrażeń[16].
Status i zagrożenia[edytuj | edytuj kod]
IUCN uznaje purpurka ognistego za gatunek najmniejszej troski nieprzerwanie od 1988 (stan w 2021). BirdLife International uznaje trend liczebności populacji za spadkowy ze względu na niszczenie środowiska życia tego ptaka oraz nadmierny odłów[17].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Pericrocotus flammeus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Pericrocotus flammeus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ a b Johann Reinhold Forster, Indische Zoologie oder systematische Beschreibungen seltener und unbekannter Thiere aus Indien, 1781, 25, pl.15 (niem.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am J. del Hoyo, A. Elliott, D.A. Christie, Handbook of the Birds of the World, t. 10. Cuckoo-shrikes to Thrushes, Barcelona: Lynx Edicions, 2005, s. 54, 118–119, ISBN 84-87334-72-5 (ang.).
- ↑ a b c d e F. Gill, D. Donsker, P. Rasmussen (red.): Bristlehead, butcherbirds, woodswallows, Mottled Berryhunter, ioras, cuckooshrikes. IOC World Bird List (v11.2), 15 lipca 2021. [dostęp 2021-08-15].
- ↑ a b c Handbook of the Birds of the World and BirdLife International, Handbook of the Birds of the World and BirdLife International digital checklist of the birds of the world. Version 5 [online], BirdLife Data Zone, grudzień 2020, s. 498 [dostęp 2021-08-15].
- ↑ a b c d e f g h J.F. Clements, M.J. Iliff, S.M. Billerman, T.A. Fredericks, B.L. Sullivan & C.L. Wood T. S. Schulenberg, The eBird/Clements Checklist of Birds of the World: v2019 [online], 2019 [dostęp 2021-08-15].
- ↑ a b c d CAMPEPHAGIDAE - Minivets and Cuckooshrikes (11:85), [w:] Edward C. Dickinson & Les Christidis (red.), Howard and Moore Complete Checklist of the birds of the World, wyd. 4, t. 2, 2014.
- ↑ a b c d e Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Pericrocotinae Sundevall, 1872 - purpurki (wersja: 2021-01-16). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-08-15].
- ↑ Jønsson i inni, A molecular phylogeny of minivets (Passeriformes: Campephagidae: Pericrocotus): implications for biogeography and convergent plumage evolution, „Zoologica Scripta”, 39, 2009, s. 1–8, DOI: 10.1111/j.1463-6409.2009.00401.x.
- ↑ Knud Andreas Jønsson i inni, A supermatrix phylogeny of corvoid passerine birds (Aves: Corvides), „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 94, 2016, s. 87–94, DOI: 10.1016/j.ympev.2015.08.020 (ang.).
- ↑ Petter Z. Marki i inni, Breeding system evolution influenced the geographic expansion and diversification of the core Corvoidea (Aves: Passeriformes): Diversification dynamics among breeding systems, „Evolution”, 69 (7), 2015, s. 1874–1924, DOI: 10.1111/evo.12695 (ang.).
- ↑ Trevor D. Price i inni, Niche filling slows the diversification of Himalayan songbirds, „Nature”, 509, 2014, s. 222–225, DOI: 10.1038/nature13272.
- ↑ W. Jetz i inni, The global diversity of birds in space and time, „Nature”, 491 (7424), 2012, s. 444–448, DOI: 10.1038/nature11631, ISSN 0028-0836. (drzewo filogenetyczne dostępne w bazie pod adresem timetree.org)
- ↑ a b c d David R. Wells, The birds of Thay-Malay Peninsula, t. 2. Passerines, Christopher Helm, 2010, s. 103–.
- ↑ a b c d e f g h i Sálim Ali, Sidney Dillon Ripley, Handbook of the birds of India and Pakistan: together with those of Bangladesh, Nepal, Sikkim, Bhutan and Sri Lanka, wyd. 2, t. 6. Cuckoo-Shrikes to Babaxes, Mumbaj: Oxford University Press, 1996, s. 25–30, ISBN 0-19-562978-7.
- ↑ a b Scarlet Minivet Pericrocotus flammeus. BirdLife International. [dostęp 2021-08-15].
- ↑ Tej Kumar Shrestha, Birds of Nepal: Field Ecology, Natural History, and Conservation, t. 2, Katmandu 2001, s. 106, ISBN 0-9524390-9-3.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).