Takyry
Takyry – słone, ciężkie, nieurodzajne gleby obszarów suchych centralnej Azji, powstające w dnach obszarów epizodycznie zalewanych wodą. Charakteryzują się kilkucentymetrową skorupą z siecią wielobocznych spękań na powierzchni i prawie całkowitym brakiem roślinności.
Nazwa takyr (takir) pochodzi z języków tureckich używanych w Środkowej Azji[1], gdzie tak nazywano gleby występujące w obszarach również nazywanych takyrami. Są to płaskie obniżenia o popękanej, ilasto-mułowej powierzchni będące dnem wyschniętych jezior, jedynie okresowo zalewanych wodą, występujących na pustyniach i półpustyniach centralnej Azji[2][3]. Podobne obszary w Ameryce nazywa się playa[3].
Gleby takyry powstają w obniżeniach terenu, w obszarach bezodpływowych epizodycznych jezior, na równinach aluwialnych lub na terenach obniżeń przedgórskich. Okresowe, krótkotrwałe zalanie wodą powoduje naniesienie najdrobniejszych frakcji iłu i pyłu, które po wyschnięciu tworzą na powierzchni jasną, twardą skorupę (pancerz) o grubości kilku cm. W trakcie wysychania tworzą się, charakterystyczne dla takyrów, wieloboczne spękania i poligony (płytki), zwykle o średnicy 8−10 cm. Materiał z którego jest zbudowany górny poziom składa się z ponad 80% z iłu i pyłu, nie zawiera lub zawiera mało soli rozpuszczalnych. Poniżej znajduje się wzbogacony w sole poziom o strukturze płytkowej lub masywnej, w którym brak spękań[1][4].
Takyry charakteryzują się silnie zasadowym odczynem (pH 8−10) i małą pojemnością sorpcyjną. Są to gleby silnie zasolone, przy czym największe nagromadzenie soli występuje tuż pod spękaną skorupą. W kompleksie sorpcyjnym przeważają wapń, magnez i sód (sód może przekraczać 20%). Takyry zawierają mało próchnicy (ok. 0,5%), z przewagą kwasów fulwowych. Mają one niekorzystne właściwości fizyczne: ciężki skład granulometryczny, mała porowatość, mała przepuszczalność[5][6]. Gleby te są prawie całkowicie pozbawione roślinności wyższej. Występują na nich w niewielkich ilościach jedynie glony, porosty i słonorośla[1][4].
Takyry są glebami śródstrefowymi tworzącymi zwykle niewielkie areały o powierzchni 1−12 km². Występują głównie na obszarach pustynnych i półpustynnych Azji środkowej w towarzyszą strefowym glebom szaroburym. Użytkowanie rolnicze takyrów jest nieopłacalne[1][5], jedynie w przypadku najlepszych gleb takyrowych (np. sołonczaków takyrowych), po nawodnieniach, mogą one być wykorzystywane w rolnictwie[6].
Używana regionalnie nazwa gleb takyry została włączona do rosyjskiej / radzieckiej systematyki gleb, skąd trafiła do światowego gleboznawstwa[7]. W używanej obecnie międzynarodowej klasyfikacji gleb WRB nie wydzielono takyrów jako odrębnej grupy gleb, wprowadzono jedynie poziom diagnostyczny takyric[1].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e Renata Bednarek, Stefan Skiba: Geografia gleb świata. W: Andrzej Mocek (red.): Gleboznawstwo. Wyd. I. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2015, s. 399. ISBN 978-83-01-17994-6.
- ↑ Vladimir Kotlyakov, Anna Komarova: Elsevier's Dictionary of Geography: in English, Russian, French, Spanish and German. Elsevier, 2007, s. 721. ISBN 0-444-51042-7. [dostęp 2020-04-30]. (ang.).
- ↑ a b Wojciech Jaroszewski, Leszek Marks, Andrzej Radomski: Słownik geologii dynamicznej. Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1985, s. 183, 256. ISBN 83-220-0196-7.
- ↑ a b Zbigniew Prusinkiewicz: Środowisko i gleby w definicjach. Toruń: Oficyna Wydawnicza „TURPRESS”, 1999, s. 415. ISBN 83-86781-63-7.
- ↑ a b Renata Bednarek, Zbigniew Prusinkiewicz: Geografia gleb. Wyd. IV. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999, s. 122. ISBN 83-01-12247-1.
- ↑ a b B. Dobrzański, R. Bednarek, Z. Prusinkiewicz: Gleby świata. W: Saturnin Zawadzki (red): Gleboznawstwo. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1999, s. 497. ISBN 83-09-01703-0.
- ↑ W.A. Kowda: Podstawy nauki o glebach. Warszawa: PWRiL, 1984. ISBN 83-09-00798-1.